Kulturë » Mërkuri
Timo Mërkuri: Fyejt magjik të Pilurit
E diele, 07.02.2021, 01:33 PM
Fyejt magjik të Pilurit
Nga
Timo Mërkuri
I-Jehona e këngës iso-polifonike të
grupit të Pilurit, qysh nga ajo ditë tetori e vitit 1973 në skenën e Festivalit
Folklorik të Gjirokastrës e më pas, koncert pas koncerti e Festival pas
Festivali, u përhap mbi gjithë hapësirën e vendit dhe: si valë të një shpërthimi atomik, kapërceu
hapësirën ballkanike dhe eci nëpër Europë duke mbuluar me melodinë e saj gjithë
botën e artit. Emrat e këngëtarëve“marrës” i dinin dhe i shqiptonin me adhurim
të gjithë dëgjuesit, emrin e poetit-organizator e mësuan shumë shpejt nga valët
e radiove. Mësuan kush e “kthente” këngëne kush e “hidhte”, kush mbante iso e kush
mbante sharkun e zi. Me këtë rast mësuan dhe vendndodhjen e fshatit, jetën e
zakonet e banorëve. U mësuan shumë gjëra nga këngët e bukura pilurjote, por
çuditërisht askush nuk përmëndi ata që hapën rrugën e suksesit.I nënvlerësuan, i
shmangën apo nuk i kuptuan, kjo është
tjetër gjë. Ata vijonin të dilnin në skenë,
ku binin menjëherë në sy nga fyejt dhe cula dyjare që i mbanin ngjeshur nën
peshllin e mesit si “trimi armët e brezit” dhe i nxirnin para mikrofonit me gjestin
e nxjerjes së kobures për t’a zbrazur. Nuk i mbanin më të fshehta nëpër mëngore, si atëherë te ai koncerti qeveritar
në Tiranë. Tani ato feksnin për së largu, jo nga vezullimi i sërmit apoarit si
koburet e trimave, por pikërisht për magjinë që mbanin “brenda” dhe “bëma” e
asaj dite tetori që thamë. Sepse ato ishin thjeshtë: një dyjare prej dru panje dhe dy fyej të
metaltë.
Duhet të dimë që rrugën e suksesit këngës
pilurjote ja hapi melodia e fyellit dhe culës dyjare.Ajo niste para këngës,
sillte me melodi një pranverë mbushur me lule-tinguj, nëpër të cilat rendte
lozonjare bejka e bardhë apo kuaca e kuqe, vinte djali me shark të zi që “rrëmbente”
bejkën kur mbi to ndrinte hëna, sepse shkonte kuaca dhe e linte hënën ta
zbukuronte vendin. Mbi këtë pranverë melodike tundte vendin kënga e grupit të
Pilurit sa që i bënte dhe dëgjuesit nëpër sheshe të nisnin vallen aty ku
ishin. Kjo pranverë melodike nuk ikte me të mbaruar kënga, por e përcillte këngën
deri në kufijtë e skenës, siç përcillet miku në Pilur deri në kufijtë e fundit
të fshatit. Në të gjithë trevën, kënga iso-polifonike këndohet pa vegla muzikore, qofshin ato dhe të
traditës, por në Pilur, Margarit Kongjini me culën dyjare, Milto Gjiçali me
fyellin “marrës” dhe Arqile Lapa me fyell “mbushës”“hapën” rrugëne re melodike
ku eci “Bejka e bardhë” apo “Kuaca e kuqe” duke u tundur,drejt suksesit dhe
lavdisë.
II- Piluriotët e kanë patur fyellin[1]
pjesë të inventarit personal krahas pushkës dhe thikës.
Dikush më tha që e kanë trashëguar nga
Pani i Madh, që njihet si ati i tyre[2],
por unë vetë mendoj se fyelltarët pilurjotëja kanë dhuruar fyellin hyut
politeist të blegtorisë. Më tejë, pleqtë e Pilurit thonë se edhe “Fyelli i Tanës”
ështëkënduar sëpari në Katund[3]
dhe prej andej u përhap në gjithë viset shqiptare. Si dëshmi e hershmërisë së përdorimit
të fyellit nga pilurjotët,është e gjallë edhe sot legjenda e Nikoll Kaçit,
fyelltarit të famshëm, i cili me melodinë e ëmbël që krijonte, trazonte ëndrat
e vajzave dhe nuseve të reja. Duke qënë se ishte djalësimpatik, me sy të mëdhenj
e të bukur, vajzat qëndisnin në jastëkun e pajës një sy të madh e të bukur që t’i
“shihte”dashuria në jetë dhe këtë e quanin “syri i Nikoll Kaçit”.
Pilurjotët rriten me melodinë e fyellit[4].
Milto Gjiçali në Pilur e mësoi fyellin
qysh në moshën 12 vjeçare nga vëllai i tij Kiço Gjiçali, një nga themeluesit e
grupit të Pilurit dhe “marrës” i këngës në grupin e burave.Kiçua vetë e mësoi
nga Lefter Mërkuri, të cilin e kishte fqinj.Milto Gjiçali, si fëmijë kureshtar,
rrinte e dëgjonte melodinëqë krijonte vëllai me fyell, e prekte fyellin me
droje sikur të ishte diçka e magjishmedhe vetvetiu melodiau bë pjesë e botës
shpirtërore të tij. E përsosi aftësinë e rënies së fyellit në shkollën e Himarës,
ku pati ndihmën e Haxhi Dalipit dhe në vitin 1968 aktivizohet nga Lefter Çipa në
Grupin e Pilurit.Këtu istrumenti u “bë i tij”, komandohej prej tij dhe nxirte
melodi nga më të ndryshmet, që i krijonte së pari fantasia e tij.
Ndërsa cula dyjare, edhe kjovegël
aerofone,punohet me dru[5] panje ose
piksi dhepërbëhet ngady cula (bilbila) në një bllok druri të vetëm. Është një
instrument isopolifonik i konceptuar si i tillë[6],
madje edhe dy birat e para quhen “marrësi” dhe “kthyesi” dhe të tjerat quhen
“mbushësa” që nënkupton “iso-n”. Ka katër bira nga e djathta, tre nga e majta
dhe te ana me katër bira, nga mbrapa ka
një birë që shërben për të kontrolluar melodinë.
Njësoj si fyelli, edhe cula dyjare përdoret
siistrument i “vetmuar”, por në rastin e
Grupit të Pilurit ajo është futur si vegël solistike në një formacion
iso-polifonik. Në këtë formacion, fyelli i parë u fut si vegël solistike dhe
fyelli i dytë si vegël mbushëse (si mbajtës iso).Quhet “fyell solo” kur është
istrumenti i vetëm që shoqëron këngën në grupin iso-polifonik,ndërkohë qëfyelli
i dytëështë mbushës. Po ashtu në orkestrinë, kur dyarja del më vete dhe fyejt
mbushin, dyjarja quhet solo.
Cula dyjare në Pilur vlerësohet si
instrument “privat”i fisit Kongjini. Margarit Kongjini që interpretoi“Bejka e
bardhë” e ka mësuar qysh në fëmini culën dyjare nga vëllai i tij më i madh,
Labo Kongjini, dhe kye ka mësuar nga xhaxhai i tyre,Koço Kongjini. Duhet të
ecim shumë në histori që të gjejmë të parin e Kongjinajve që ka nisur të përdorë
culën dyjare, ndërkohë që Margarit
Kongjini ja ka mësuar instrumentin të birit, Leonard Kongjini, i
cili në Greqi, ku ka emigruar krijon melodi të përmallëshme për vendlindjen.
III- Në vitet 70 në Pilur filloi të
çfaqej një risi që nuk ishte parë e dëgjuar nëhistorinë e ekzistencës së instrumentave
popullore tradicionalë fyell e dyjare. Përkundër natyrës së këtyre istrumentave
si istrumenta vetmitarë, në Pilur filloi të organizohej orkestrina e parë me dy
fyej (njeri marrës dhe tjetri mbushës) e një dyjare dhe në sfond, një duzinë
zile e këmborë që i bashkë -shoqëronin këto instrumenta. Në fakt ky kompozim
ishtenjë imitim i natyrës baritore, ashtu siç ndodhte shpesh në stan dhe nëpër brinja ku kullosnin bagëtitë. U pa që bashkërendimi
i këtyre dy istrumentave krijonte një melodi të vetën, të bukur dhe të re.Në
vitin 1984 organizohet një orkestrinë me istrumenta tradicionalë ku bënte pjesë Margarit Kongjini me culën dyjare,Vendim
Kapaj me fyell, një fyelltar nga Kërkova dhe dy djem të rinj që imitonin
cicërimat e bilbilit.Ishte një paraqitje e bukur dhe mbresëlënëse dhe pikërisht për këtë arsye kjo orkestrinë u
paraqit në Festivalin e Gjirokastrës në
1984 dhe në vitin 1988 ndërsa në vitin 1989, në përbërje të grupit Labëria,
bashkë me Vendim Kapaj, Margarit Kongjini e dhe katër të tjerë nga Piluri japin
koncert të suksesshëm në Kanë të Francës.
Le të rikthehemi te fillimi i orkestrinës
magjike të fyejve e dyjares.Suksesi i saj dhe sidomos ambienti melodik që
krijonte, shumë shpejt do sugjeronte që të kalontë në një fazë më të avancuar,
cilësore,harmonike dhe “tronditëse” njëkohesisht.
Orkestrina me dy fyej dhe një dyjare rezultoi që ishte mjaftë funksionale dhe cilësisht organikepikërisht në
shoqërimin e këngës lirike baritore. Si këngë e parë “eksperimentale” me këtë
“orkestrinë” ishte kënga “Luleverdhe e bari i njomë”në vitin 1972 dhe problemet e lindura gjatë këtij interpretimi,shërbyen
si “tregues difekti” që duheshin korigjuar për të aritur përsosmërinë te këngët
e mëpasme.Kështu u akorduan tonalitetet e të kënduarit si dhe tonalitetet e
istrumentave, madje duke u pregatitur enkas istrumenta të reja.
Në prodhim të dyjares, çdo krahinë ka
stilin e saj të prodhimit, por Margarit Kongjini e
prodhoi dyjaren e re me dru panje duke
e çpuar me tyrjelë 16 mm[7].
Ndërkohëdhe cula e Milto
Gjiçalit u punua16 mm dhe, pas provave
të shumta, u arit qëtingulli i saj të
koresopondojë me tingullin e dyjares të Margaritit.
IV-Kënga “Bejka e bardhë” ishte niveli
më i lartë i përsosmërisë melodike dhe interpretimi, por njëkohësisht edhe më i
vështiri për t’u interpretuar me fyell. Le të sqarojmëse ka dy mënyra të rënit fyellit, me buzë dhe me
“dhëmballë”. Milto Gjiçali i bie fyellit me buzë, ndërkohë që Vendim Kapaj psh,
i bie me dhëmballë si dhe e ka fyellin më të gjërë.Këngën “Bejka e bardhë” nuk
e marin dot fyelltarët që i bien me “dhëmballë” fyellitpër vetë faktin se ata
krijojnë një melodi të “fortë” ndërkohe që “Bejka e bardhë” ka melodi të “butë”.
Fyelli ka edhe një sekret tjetër për krijimin e melodisë së “butë”, si vegël
është me nëntë bira, nga të cilat shtatë janë kryesoret, një është për ajrim
dhe një për kthyesin.Nga këto shtatë bira, Milto Gjiçali e bllokon një birë dhe
i bie fyellit me gjashtë. Këto gjashtë bira prodhojnë një melodi të “hollë”, të
“butë” e tëëmbël, qënuk krijohet po t’i biesh fyellit me shtatë bira. Po të dëgjosh mbylljen melodike të
fyellit te “Bejka e bardhë”,atë melodi nuk e bën dot as me violinë e jo më me
fyell që i bie me dhëmballë.Këtu ndikon edhe fakti se gjashtë gishta lozim më
shpejt mbi fyell se sa shtatë gishta.
Me qënë se për suksesin e këngës
“Bejka e bardhë” kemi folur dhe në shkrime të tjera, le të themi se në përfundim
të Koncertit Qeveritar në Tiranë, Milto Gjiçalit i “vjedhin” fyellin[8].
Situata e mungesës së fyellit u vlerësua “alarmante”dhe kjo bëri qëbrenda njëdite
nga Uzina
Dinamo t’u vinin“dhuratë”katër fyej. E
mirë ishte “dhurata” me katër fyej, por mqse birat nuk
kishin distancën e duhur dhe diametri
kishte“luhatje”, tingulli nuk dilte ai që duhej. Po të dëgjosh tingullin e
fyellit te kënga “Shko moj shko kuacë e kuqe” (sigurisht po të kesh vesh të
hollë muzike) dhe ta krahasosh me tingullin e fyellitte kënga “Bejka e bardhë”
e ndjen ndryshimin. Megjithatë, falë vullnetit dhe talentit të Milto Gjiçalit,
bashkërendimit në melodi të tingullit të fyellit të tijme tingullin e culës
dyjare të Margarit Kongjinit dhe tingullin “mbushës” të fyellit të Arqile Lapës,
istrumentat dhanë një melodi të përsosur te kënga “Sorkadhe me remba shkruar”apo
te këngët liriko erotike“Në të marça
manushaqe”, “Nëpër fshat një zë i hollë”, “O moj culë e labërisë”, “Kur nga
vesa lahet bari”, “Në gërxh të kalasë“etj. Pas këtyre sukseseve, fyejt dhe culën
dyjare nisën t’i shohin si istrumenta “magjikë” dhe tre mjeshtrat e tyre t’i adhuronin si “magjistarë të mirë” që krijuan
parajsën me fyell e dyjare.
Në vitin 2019 një grup kineastësh nga
TV ARTE i Francës që po xhironte një dokumentar “Nëpër udhëtimet e
Odiseut” zbriti nga anija në Himarë dhe
u ngjit në Pilur, ku në një bregore pranë shtëpisë së tij, gjetën Milto
Gjiçalin me tufën e bagëtive. Të mahnitur nga melodia, e filmuan duke i rënë
fyellit, inçizuan melodinë dhe e bënë pjesë të dokumentarit. Sigurisht që miqtëu
ftuan të darkonin në shtëpinë pilurjote, ku nderi i mikpritësit i takoi Kristo Çipës. Sigurisht që këtu ndikoi dhe
fakti që në shtëpinë e tij “kishte zbarkuar” dhe grupi i Pilurit dhe kështu, në
mes tëkëngëve pilurjote, miqtë panë e filmuan “pjekjen e dashit”, hëngrën e pinëgjer
pas mesnate dhe sigurisht që kënduan, por Milto Gjiçalit nuk ju ndanë duke e
lutur t’i binte fyellit “si në kohën e Odisesë”. Aty për aty grupi interpetoi
një këngë iso-polifonike për udhëtimin e Odisesë dhe Penelopën që e priste, e
cila e shoqëruar dhe nga melodia e fyellit u bë pjesë e skenarit dhe muzikës së filmit francez.
V-Fyelli dhe cula dyjare, si vegla muzikore të barinjve janë kryesisht istrumenta vetmitarë, natyra e tyre është të krijojnë dhe interpretojnë muzikë vetëm. Milto Gjicali jo vetëm luanpjesët e njohura në fyell si: mërzimi i bagëtisë, çuarja e tyre për ujë, hedhja e kripës etj., por ai krijon me fantazinë e tij melodi të reja vajtimesh dhe lirizma të padëgjuara më parë. Margarit Kongjini me dyareishte i përkryer në tingëllimin e saj dhe në daljen si solist në orkestrinë për “avazet e reja”.Arqile Lapa, duke patur mushkëri të forta në fyell, ishte një “mbushës” i pashëmbullt dhe të tre bashkë krijuan orkestrinën baritore të Pilurit.Nuk ishte punë e lehtë krijimi i kësaj orkestrine. Lefter Çipa e di se ç’punë kolosale i është dashur të bëjë për t’i harmonizuar të tre bashkë, jo vetëm për t’i disiplinuar së bashku, por edhe për të gjetur instrumenta me tonalitet të njëjtë harmonik. Me dhjetra dyjare dhe fyej janëpunuar nga fyelltarët dhe Margarit Kongjini, janë provuar dhe eksperimentuar deri sa u arit harmonizimi i plotë i tyre.Me sigurimin e istrumentave të duhur, filloi puna e madhe për shoqërimin e këngës, kohëzgjatja e introduksionit (midis strofave), melodia hapëse dhe ajo mbyllëse etj.Por nuk mbaron me kaq biografia artistike e kësaj orkestrine,kjo ka shoqeruar edhe valle burrash, si “vallja e çobanit” dhe valle grash si“vallja e thëllëzave”. Jane shoqëruar “vaje”,“ninulla” dhe“logatje”, pjesë e repertorit të grupit të Pilurit. Mjeshtëria e melodisë së dyjaresdhe shkathtësia e Margarit Kongjinit duket më së miri në bashkëpunimin e tij me fyelltarin e Labërisë Vendim Kapaj. Vendim Kapaj është një Zot me fyell në dorë, e komandon tingullin sipas fantazisë dhe bën edhe pemët të lotojnë nga melodia e tij.Ai është vërtet një Zot, por “fatkeqësisht”është një Zot i “vetmuar”. Asnjë fyelltar nuk i bën dot “shoqëri” melodike. Atë që nuk e bëjnë dot fyelltarët e bën Margarit Kongjini[9] me culën e tij dyjare. T’i shohësh tëdy kokë më kokë, njeri me fyell e tjetri me dyjare, të duken si dy male sup më sup që: herë lëshojnë orteqe e herë nisin pranverën e përlotur. Duhet ta quash fatlum atë moment që i dëgjon të dy bashkë, se është momenti qëdo përjetosh parajsën e s’do ta harosh kurrë. Sepse unë ju them që Margarit Kongjini, Milto Gjiçali dhe Arqile Lapa zotërojnë magjinë e tingujve parajsorë dhe hapin “portën” e tyre për te ne, nëpërmjet fyejve dhe dyjares. Kanë diça të perëndishme këta artistë të mëdhenj të fshatit tim të origjinës, diçka si Hermesi i mitologjisë që na shtang e na mrekullon kur i dëgjojmë.
VI-Koha nxjerr në skenën e saj djem të rinj si Polikron Mërkuri me fyell dhe
Leonard Kongjini me dyare, si dhe me një instrument tjetër midis bilbilit dhe
klarinetës, si talente të rinj që, pavarësisht se në emigracion, po krijojnë
melodi “vetmitare” malli e dashurie për vendlindjen dhe punojnë për krijimin e
një mikro orekestrine për të shoqëruar këngët iso-polifonike, logatjet,
ninullat etj. Një gjë e kanë të qartë këta djem të rinj, satë rrojë kënga
pilurjote, ajo doshoqërohet me istrumenta nga djemtë e talentuar
pilurjotë.Prandaj punojnë dhe bëjnë gjithçka që të mos digjen heshturazi në
emigracion.
Sarandë, më
01.02.2021
[1]Fyelli. Vegël muzikore si gyp i hollë e i gjatë, prej druri a prej metali
e me disa vrima, së cilës i bien duke i fryrë me gojë. (Fjalori Shqip).Thuhet se prejardhja e fyellit është
nga Arabia dhe në Shqipëri e kanë prurë tregëtarët.Kemi raste kur fyelli është
ndërtuar edhe me kocka shpendësh (shqiponja).Sipas R. Sokolit fyelli lidhej me
kultin falik.Dëshmi e përdorimit të fyellit nga ilirët e gjejmë te Straboni. Më
pas e gjejmë te cikli i kreshnikëve. Te epi “Omeri i ri”ku vajza vishet si
djalë, ajo vihet në provë kur duhet të luajë në fyell apo lahutë. Në vitin 1744
Kostandin Shpataraku pikturon në kishën e Shën Thanasit në Voskopojë një bari
të vogël duke i rënë fyellit.Fyelli
është vegla më e përhapur në hapësirën etnokulturore shqiptare dhe egziston në
dhjetra tipe të ndryshme. (Arkivi
i iso-polifonisë shqiptare. http://isopoli1.ë03.ëh-)
[2] Pilurjotët thirren
edhe :bij të këmbëcjapit. Këmbëcjapi është Pani i Madh.
[3] Vendbanimi i hershëm
i Pilurit, i djegur nga masakrat turke në vitet 1650
[4] Fyelli si vegël
aerofone prodhohet prej metali ose guri,
sepse i punuar me dru nuk lëshon tingullin e duhur. Ka shtatë bira nga ana e
përparme dhe një nga mbrapa. Fyelli prej guri është më i vështirë për t’u
punuar prandaj ka përhapje të pakët , përkundër fyellit tub-metali që është i përhapur në gjithë
zonat e vendit.
[5] Në Festivalin
Folklorik Gjirokastër 2000 muziktari
popullor Arap Çeloleskaj interpretoi me një culë dyjare prej guri (Nga Arkivi i iso-polifonisë shqiptare
sopoli1.ë03.ëh-2.com/ShoëInstrument.aspx?id=15)
[6] Edhe cula dyjare e ndërtuar
nga Leonardo Da Vinçi[6]është
tipike si bashkim i dy culave (bilbilave) ndonëse ka nga tetë bira në secilin
“bilbil”. Ndodhet në Muzeun Etnografik në Romë.Cula dyjare përdoret sot në
Sardenjë, Labëri dhe Himarë.
[7]Thekson Margarit
Kongjini se: me 14 mm tingulli është më
i hollë. Edhe gjatësia e istrumentit, dhe diametri i birave si dhe distanca
midis tyre janë element që ndikojnë te tingulli që prodhon, prandaj për unisonin e tingujve kemi bërë
prova të shumta nën drejtimin e Lefter Çipës.
[8] Në fakt duhet të përdorim
shprehjen “imerr” fyellin (si trofe, siç u marin tifozët futbollistëve topin e
lojës ose fanellat)një pjestar i një
grupi tjetër. Fyellin ja gjeti dhe ja pruri pas disa vjetësh Haxhi Dalipi.
Ndërsa cula dyjare e Margarit Kongjinit
pasi u vlerësua si “asset kulturor” dhe “historik” u ekspozua në Muzeun
e Pilurit, prej nga u rrëmbye në vitet 90, kur u prish muzeu. Me gjithë
kërkimet dhe ofertat e Margaritit ajo nuk ju kthye të zotit.
[9] Po të jemi bashkë, të
kemi kohëdhe të bëjmë prova me Margarit
Kongjinin, edhe “Kabanë me klarinetë të Laver Bariut” e realizojmë. Por jemi
larg, se Margariti është në Greqi dhe i sëmurë- thotë me dhimbje Milto Gjiçali.