Male që mbartin histori

“Princeshat” që vinin nga larg
Eshtë shkruar shumë rreth Edith Durhamit dhe mbrojtjes së kauzës shqiptare. Jo më kot shqiptarët e thërrisnin atë “mbretëresha e pakurorëzuar” shqiptare. Gjurmët e saj tek njerëzit dhe malet shqiptare të veriut ishin padyshim të pashlyeshme. Të tilla ishin këto male, dinin t’i nderonin zanat dhe “princeshat” e tyre.
Më 28 maj 1911, gazeta “Le Petit Journal”, duke folur për ngjarjet e stuhishme të vitit 1911 në malet e veriut shqiptar, luftëra që do të sillnin më vonë shpalljen e Pavarësisë, shkruante dhe për një Zhan d’Ark shqiptare. Kryeqyteti i Evropës u habit që simotra të Zhan d’Arkës gjendeshin dhe në një nga vendet më të humbura të Evropës. Në kopertinë të gazetës ishte figura e Janicës me fustanelle dhe me armë në dorë duke udhëhequr një turmë malësorësh në një sfond majëmalesh. Kjo figurë në ballë të burrave të kujtonte menjëherë Zhan d’Arkën franceze. “Një luftëtare është zbuluar mes kryengritësve shqiptarë, shkruante gazeta, Janica Marinaj, e bija e një prijësi malsor. Duke qenë se i ati ju vra në luftë, gjatë një beteje të fundit, sipas zakonit duhej që i biri të zinte vendin e prijësit. Por pinjolli i vetëm i këtij prijësi ishte veçse 8 vjeç. Ç’të bëhej? - Ndiqmëni mua! - kishte klithur e motra, Janica, duke mbledhur luftëtarët e të atit të saj: - Unë do t’ju çoj në fitore! Dhe kështu vajza 22-vjeçare, Zhan d’Arka shqiptare, u lëshua drejt armikut. Janica është një vajzë e bëshme dhe e fortë. Bukuria e saj i ka magjepsur kryengritësit. E armatosur me një pushkë të vjetër të zbukuruar me argjënd dhe fildish, ajo hidhet nëpër beteja me një guxim të rrallë. “Këto ditë, vazhdon gazeta, ne e pamë atë në krye të një grupi kryengritësish, duke sulmuar ushtrinë otomane dhe duke përndjekur trupat e sulltanit.
Shumë vite do të kalonin kur në revistën më të njohur franceze “Illustration” në vitin 1937 ishte botuar dhe reportazhi në dy numura rresht i një gazetareje franceze që për tetë muaj rresht ishte endur maleve të Shqipërisë gjer në lartësitë e dy mijë metrave, nga pranvera e gjer në prag të dimrit, kishte qenë për mua diçka e jashtëzakonëshme që i ngjante një aventure unikale. Një aventurë që të kujtonte nga larg atë të anglezes Edith Durham. Për muaj me radhë, kjo grua përjetoi një botë të çuditëshme, të ashpër e magjike, krejt e ndryshme nga bota e saj franceze. Ishte rastësi t’i zbuloja këto dy shkrime të ruajtura me aq dashuri e kujdes nga një emigrant në Paris. Pasi i lexova, u përpoqa të gjeja gjurmët e kësaj udhëtareje, të dija në se ishte ende gjallë dhe në se kishte shkruar të tjera gjëra për Shqipërinë, apo jo. Pyeta në shumë familje me të njëjtin mbiemër në Paris, por Paule Fercoq de Leslay sikur kishte humbur njëherë e përgjithmonë nëpër mjergullën e kohës. U befasova kur në shtëpinë e ish-diplomatit francez në ambasadën franceze në Tiranë, René Lescuyer, u ndodha përballë një fotografie të rrallë të Fercoq: një grua mjaft e bukur që i përngjante një aktoreje hollivudiane. Për më tepër ajo kishte qenë e dashura e diplomatit simpatik gjatë qëndrimit të saj në Tiranë. - Im shoq, - më pohoi gruaja e tij, - më ka folur gjatë për të. Një flirt disa muajsh në mjediset e Tiranës, shëtitje me kuaj, ballo, shëtitje në breg të Adriatikut”…Pastaj ajo nisi të më tregojë jetën e mëpasme të Fercoq, e cila nuk ishte martuar, por kishte vazhduar jetën e saj aventuroze, gjersa në moshë të thyer ishte tërhequr në një shtëpi të saj në Bell’Ile, një ishull në bregun perëndimor të Francës, në Atlantik. Por një ditë fqinjët e saj e gjetën të vrarë. Vrasësit ja kishin marrë gjithë byzylykët dhe rubinët që i kishin mbetur nga e kaluara dhe ishin zhdukur në mënyrë misterioze.
Një tjetër ditë, duke shfletuar gazeten “Illyria” të vitit 1935 lexova lajmin se kontesha Paule Fercoq de Leslay, përfaqësuese e gazetës franceze “L’Intrasigent” ndodhej në Tiranë. Ndoshta me këtë rast duhej të ishte njohur dhe me diplomatin simpatik Lescuyer. Më pas në 4 janar 1936, po kjo gazetë jepte njoftimin për kthimin e gazetares franceze nga udhëtimi i saj i gjatë nëpër Malësi. Nuk di pse duke lexuar për këtë udhëtim, më shfaqej personazhi i Dianës, i romanit “Prilli i Thyer” i Kadaresë. Të dyja këto personazhe, njëri real dhe tjetri imagjinar, sepse kishin diçka të përafërt, ndoshta udhëtimi i tyre disi i magjishëm, ndoshta pikëtakimet e tyre me kullat e ngujimit të malësorëve, ritet dhe muranat. Të dy këta personazhe kishin udhëtuar pothuaj në të njëjtat vënde të Veriut shqiptar, dhe në të njëjtën periudhë. Pikëtakimi i tyre ishte kanuni i Lek Dukagjinit dhe mekanizmat e tjera të jetës së moçme shqiptare. Gjatë udhëtimit të gazetares franceze në kullën e Oroshit dhe takimi me bajraktarin e Mirditës, diku nëpër fshatrat e Mirditës, asaj i ishte shfaqur diku dhe një djalosh i pashëm, 32- vjeçar. “Ai, - shkruan ajo në reportazhin “E kaluara e gjallë në Shqipërinë e panjohur”, - më tregon se kurrë nuk kishte dalë nga kulla që prej pesë vitesh, sepse mund të vritej nga gjaksi. Por ai më tha se do të ishte i lumtur po të udhëtonte e të shoqërohej nga unë gjatë dy ditëve. E pranova, pasi prezenca ime ishte një mburojë për të. Kurrë një shqiptar nuk qëllon mbi hasmin, kur ai është i shoqëruar nga një mik apo një grua, nga frika se mos qellon mbi të. Dhe kështu unë e çova atë në shtëpinë e një prej njerëzve të tij.”
Imagjinoni një çast këtë udhëtim të jashtëzakonshëm të saj, ndjekur nga vështrimi i malësorit, që pas pesë vjetëve po linte kullën e ngujimit, errësirën, muret e nxira dhe të errta, një copëz qiell të gjymtuar për gjithnjë dhe që tashmë udhëtonte në liri, dehej me natyrë, gëzonte bregoret e ujvarat, dhe natën, pranë zjarrit, kjo e huaj i ngjante padyshim me një shtojzavalle apo zanë, si ato të kreshnikëve. S’dihej kush zot e kish hedhur atë në këto anë për ta lumturuar atë... Kështu, kjo grua, si dikur Durham, e dashuruar aq shumë pas shqiptarëve, udhëtonte në zbulim të traditave, të mikpritjes dhe vitalitetit të këtij kombi, që “tashmë prehej në heshtje, i lodhur nga luftrat shekullore”, siç do të shkruante ajo. “Shqiptarët janë pasardhësit e drejtpërdrejtë të pellazgëve të vjetër, - e nis reportazhin ajo, - raca e tyre para se gjithash është e fisme. Nje tip shtatlarte, krenar, dinjitoz, dhe më i bukuri që mund të shohësh pas gjeorgjaneve, me të cilët ngjasojnë. “Pothuaj të njëjtën gjë kishte shkruar më parë edhe gjeografi e etnografi francez Jacques Bourcart, i cili kishte ndjekur rrjedhën e Shkumbinit për 3 vjet radhazi në vitet 30-të të këtij shekulli. “Shqiptarët, shkroi ai, - kanë një frymë perëndimore, ata janë të gjallë e kuriozë, të gëzueshëm dhe të hapët në miqësi. Për antropologët, ata duhet të jenë specia më e bukur njerëzore në Evropë. Veçanërisht nëpër male të bje menjëherë në sy bukuria fisnike e burrave.”
Më 1936, duke studiuar një hartë të vjetër austriake të Shqipërisë, Fercoq zbuloi se mbi të, në Veriun shqiptar, ishte shkruar mbi të fjala “e pa eksploruar”. Kjo fjalë e çoi atë në Shkodër ku bleu dy kuaj dhe mori me qira pesë të tjerë, siç tregon vetë ajo. Zotërit e kuajve si dhe një xhandar e shoqëruan atë në udhëtimin e saj. “Mora një revolver të madh dhe në xhep vura një busull, në brez një faqore raki. Shkodra është qyteti më i bukur i Shqipërisë. Natën, rrugës, ulur pranë zjarrit, burrat më mësojnë me padurim fjalë të gjuhës shqipe...Sa e sa herë kur udhëtoja në ato male mbi dy mijë metra mbyllja sytë se mos shihja kuajt të binin poshtë në humnerë.”Ajo përshkon rrugën drejt Vermoshit, e mahnitur jo vetëm nga natyra, por edhe nga kodet e jetës shqiptare, e këtij “qytetërimi tremijëvjeçar, që ka rënë në një gjumë magjik”, siç shkruan ajo. Fercoq mahnitet nga besa dhe fjala e dhënë e shqiptarit, nga nderimi i mikut dhe ligjet e tjera të Kanunit të Lekës. Në një fotografi mbi mushkë ajo ka dalë në Qafë-Drosk, ku kanë ndaluar për të pushuar. Nga mëngjesi në perëndim, ajo kalon përmes fshatrave me fise katolike, muslimane e me besim të përzier, ku nëpër kulla gjen anëtarë të së njëjtës familje me besime të ndryshme. “Shqiptarët e Hasit, Bytyçit e Gashit e kanë zakon të marrin nuse nga bajraqet e katolikëve në Nikaj, të cilët u a shesin për 20 napolona flori...Në malet e Krasniqes, miku që më priti e kish vrarë me një plumb gruan e tij si dhe dashnorin e saj. Të gjithë e kishin aprovuar këtë lloj drejtësie dhe askush nuk kërkoi shpagimin e gjakut të gruas.”
Pasi lë Vermoshin, ku bajraqet e Kuçit dhe të Vermoshit ishin në hasmëri me njeri-tjetrin, karvani i saj furnizohet me bukë në Pejë e pastaj zbret drejt Drinit. Rrugës, një fotografi në familjen e një bariu në fshatin Markov, pastaj një tjetër në urën e Vezirit. Karvani shkon në Prizeren, pastaj në Gjakovë. Ura e famëshme e Vezirit është e shkatërruar, por një urë tjetër e vogël ngrihet tani mbi Drinin e Bardhë. Karvani vazhdon udhëtimin përmes maleve, në grykat e lumenjve, në Pukë, Mirditë, Orosh...”Gratë e këtushme, - shkruan ajo për mirditoret, - m’u dukën tepër të bukura, por ato janë pasionante dhe të egra...Diku në një pemë, ajo sheh rrugës një njeri të varur nga duart. Ishte një hajdut dhensh. Një natë, pranë zjarrit tonë u afrua një malësor i panjohur, një kaçak që vinte nga larg. Kishte qenë tutje në Serbi dhe tani vinte të merrte djalin dhe gruan. Më kërkoi plumba...”
Kur zbret në Lurë, është një ditë dasme. Ç’spektakël për të. Rite të lashta që vetëm këtu në zemër të Ballkanit mund t’i gjente. “Nga të gjitha anët mbrinin të fejuar mbi kuaj, mbuluar me duvak të kuq. Ajri tundej nën krismat e pushkëve. Në çdo shtëpi që kaloja më luteshin e më ftonin që të qëlloja dhe unë. Ç’udhëtim i lumtur, ku armën time e përdora për të përshëndetur vetëm miqtë e mij”. Nuset që qëndronin disa ditë të palëvizura dhe me sytë përdhe për ta parë miqtë dhe krushqit, ajo i cilëson si “martire të pagoja”. Kështu karvani mbrrin në Peshkopi. Eshtë muaji i shtatë i udhëtimit dhe ata gjënden në malin e Korabit, në lartësinë e 2600 metrave. Larg shquhet maja e Tomorrit, nga lindja duket fusha pjellore e Metohisë, akoma shumë më larg, Ohri, i cili që nga koha e Aleksandrit të Madh nuk i ka ndryshuar format e barkave të liqenit. “Prespa është mbushur nga zogjtë, - shkruan ajo, - dhe shtigjet më të vogla janë bërë për mua më të qytetëruara». Duke zbritur malet, dëbora e dimrit fillon të afrohet. “Bora na zë, ndërkohë që lëmë pas shtigjet e rrezikëshme të Proklet e kështu ne jemi të detyruar ta braktisim Shqipërinë e Veriut e të zbresim në Shkodër përmes shkallinave të Shkrelit dhe Kastratit. Pas nesh dëbora mbulon qafat dhe rrethon një nga një fiset malësore gjer në pranverën e ardhëshme”.
Një ditë, vite më parë, duke udhëtuar nëpër malet e veriut me regjisoren franko-shqiptare, Liri Begeja, duke përshkuar malet plot thepisje nëpër Rragam, Valbonë, Qafë-Prush, Kukës e duke zbritur drejt jugut, në takim me malsorët bujarë e të varfër, sepse m’u fanit fotografia e udhëtares franceze, figura e asaj gruaje, që gjysëm shekulli më parë, e vetme, rrethuar nga malsorë besnike, udhëtonte e ngrysej nëpër hanet e Veriut shqiptar. Ndryshe nga ajo, Liri Begeja, që vinte po nga Franca, ishte në kërkim të dekorit imagjinar që ajo kish ndërtuar vite të shkuara për filmin e saj të parë “Prilli i thyer”, sipas romanit të Ismail Kadaresë, film që fliste për të njëjtën kohë, ambiente e zakone shqiptare, epokë kur Paule Fercoq de Leslay udhëtonte nëpër vargmalet hijerënda shqiptare.
“Malësorët kërkonin vetëm një gjë, lirinë”
Ndër shumë albanologë, ushtarakë, politikanë, etnologë, etj, dhe gjeografi Louis Jaray do ta përshkojë Shqipërinë në një itinerar prej njëmijë kilometrash, duke vizituar dhe Kotorin, Shengjinin, Tivarin dhe duke u kthyer me qeraxhinjtë e tij përmes pllajave dhe maleve. Aparati i tij fotografik ka fiksuar në celuloid pamje të rralla që sot përbëjnë një pjesë të historisë së jetës shqiptare në ato vite si liqeni i Shkodrës, njerëzit e qyteteve dhe fshatrave, punimet e zanatçinjve në filigran, urat dhe qytetërimet e vjetra, artizanët e Prizerenit, pjesë të jetës njerëzore…
Vështirë të imagjinosh Shqipërinë e viteve të para të shekullit të XX-të, kur pas luftrave për pavarësi të grekërve, bullgarëve, serbëve, etj, ndjenja e lirisë i kishte përfshirë gjithë shqiptarët e ngjante se një vullkan i ri mund të shpërthente nga çasti në çast. Pikërisht në vitin 1909, gjeografi francez Gabriel-Louis Jaray, nisi një udhëtim të vështirë dhe një aventurë të vërtetë në Shqipërinë e Epërme, duke zbritur më pas edhe drejt jugut, mbresa të cilat do ti përshkruajë në një libër të titulluar “L’Albanie inconnue” botuar në Paris më 1913 në “Collection des voyages, lustres”, të Librairie Hachet & Comp”. Akademiku i njohur i asaj kohe Gabriel Hanotaux, në parathënien e atij libri do të shkruante: “ Kush e besonte se ndonjë udhëtar i kishte kapërcyer malet qëndrore të Lumës e Mirditës para bashkëpatriotit tim Louis-Jaray, i cili i shtyrë nga instinkti dhe duke përfituar nga një periudhë e qetë pas fushatës ushtarake të Xhavit Pashës, bëri këtë udhëtim. Tregimi për këtë itinerar të guximshëm na dha këtë libër të rrallë dhe të nevojshëm që duhet lexuar. Nëse diplomatët dhe publiku do të donin informacion rreth këtij vendi, ku libër do të jetë Bibla apo Kurani i tyre…Shqipëria nuk është një vend i vdekur, por një vend plot jetë, dhe mund të them, në ofensivë ndaj fqinjëve të tij. Ai kërkon në mënyrë energjike vetëm një gjë, lirinë. Askush nuk a ka mposhtur dhe askush nuk do ta mposhtë. Që të bëhesh zot i atij vendi do të duhej të shpërnguleshin gjithë banorët e saj e gjer tek foletë e shqiponjave”.
Gjashtëdhjetë fotografi të tij na sjellin dëshmi interesante të kohës, portrete luftëtarësh shqiptarë e prijësa të maleve, bajraktarë e zanatçinj, priftërinj, gra, vajza e fëmijë. Udhëtimi i Louis-Jaray fillon nga Shkupi drejt Prishtinës. Një ditë plot diell të vitit 1909, i pajisur me një hartë ushtarake austriake, ai zbret në stacionin e trenit të Shkupit dhe vendoset në hotel “Turrati”, i cili më vonë do të quhej hotel “Liria”, dhe ku e priste një përkthyes-guidë. Përballë hotelit, në rrugën e mbushur plot ushtarë të regjimentit të Konstandinopojës, shquhej kafeneja e një katoliku, e quajtur „Petit Casino“. Shkupi i ngjan udhëtarit francez me një udhëkryq popujsh: shqiptarë, bullgarë, serbë, ciganë e turq. Nga 45 mijë banorë, - shkruan Louis-Jaray, 25 mijë janë shqiptarë, 10-15 mijë bullgarë, 3 mijë serbë, 2000 çifutë si dhe plot ciganë, grekë e italianë. Si “drogman”, apo shoqërues, ai do të ketë një mësues të shkollës bullgare që “bënte propagandë socialiste”, siç shkruan ai. Dragmani që paguhet 1 mexhide në ditë, duhet të dijë si rregull, gjuhën frënge, turke, shqiptare dhe sllave. Atë mbëmje, gjumi për të do të jetë i vështirë, pasi siç do të shkruajë ai, “duhet të mësohesh me korrin e qenve që ulërijnë natën, hall ky i një udhëtari të huaj që duhet të mësohet me një gjumë cfilitës”. Të nesërmen, Jaray niset drejt Prishtinës dhe itinerari i tij do të jetë i gjatë. Atij i duhet të kalojë përmes Pejës dhe që andej drejt Mitrovicës, Prizerenit, Lumës, Oroshit e Mirditës, Shkodrës e Tivarit e së fundi drejt Durrësit për tu kthyer pastaj përsëri. Për Jaray, Shqipëria e viteve 1908-1913 “ka luajtur një rol të dorës së parë në çeshtjen e Orientit. Në 1908 ishte pikërisht ajo që bëri të shëmbet regjimi i vjetër i Perandorisë”. Jaray preferon të vizitojë “Shqipërinë e ndaluar” apo “L’Albanie interdite”, siç e quan ai, ato vënde që shumë pak vizitorë mund ta kishin parë. Në Mitrovicë, vizita e tij e parë është tek konsulli rus, pastaj tek kamejkami i Xhavit Pashës, “që është bërë tmerri i shqiptarëve”. Shtëpia e tij ngrihet në një kodër dhe është mobiluar në mënyrë perëndimore. Pikërisht atje, ai i tregon për luftën e ashpër që kishte bërë kundra shqiptarëve. “Ikni shpejt nga këto anë, - më porositi ai, - sepse në vjeshtë do t’u bëj një “vizitë” të vogël shqiptarëve”. Në Mitrovicë, pasi ka takuar dhe konsullin austriak, ai i drejtohet Pejës “ku ka një manastir të vogël françeskanësh, i cili është në fakt nën mbrojtjen e austriakëve. Ai habitet me marrëdhëniet mjaft të mira mes shqiptarëve, edhe pse ata janë me besime të ndryshme, katolikë, muslimanë e më pas ortodoksë. Pasi lë Gjakovën “purement albanais”, siç e cilëson ai, i drejtohet Prizerenit. Shoferi i tij, një shqiptar me ball të fryrë, hundë të kërcyer dhe faqe të groposura, nxjerr nga xhepi i tij një faqore raki dhe e kthen herë pas here. Duke ndjekur Drinin, ai zbret në Lumë, përmes urës së famshme të Vezirit me pesë harqe të mëdhenj e ku ai i mesit ka lartësinë më të madhe. “Në Kukës sapo kaluam pragun, banorët e saj më dhanë besën, e cila për ta është diçka e shenjtë. Tashmë unë jam miku i tyre, një lloj shenjti dhe të gjithë burrat e fisit detyrohen të më mirëpresin në çdo moment dhe të më ndihmojnë me armët e tyre. Në kullë duhet t’i heqësh këpucët para se të hysh”. Më i vjetri i malësorëve, në të hyrë, pyet drogmanin: “Ky frëngu a ka armë?… Ndërkohë që tjetri përgjigjet, ai shton: “Thuaj që kur të kthehet në Francë të më dërgojë një “mannlicher”. S’ka gjë më të madhe për ne”.
Në Orosh të Mirditës ai takohet me fisin më të madh katolik të Shqipërisë. Takimi me Marka Gjonin e befason atë si me pamjen e tij ashtu dhe me veshjen e tij perëndimore aty mes majëmalesh. Primo Doçi, abati i Mirditës dhe miku i afërt i Marka Gjonit, varej drejtpërdrejt nga Vatikani. Nga Oroshi në Shkodër, udha do të bëhet me kuaj, për 16 orë rresht. Shkodra, qytet prej 50 mijë banorësh i ngjan një qyteti që i përket së kaluarës. “Dikur, pazari i tij përbënte një magazinë gjigante të mallrave perëndimore, por sëmundja e krimbit të mëndafshit e ka goditur rëndë industrinë lokale.” Një shoqëri franceze “Regie générale des chemins de fer et des travaux public” po studion projekte për zhvillimin e qytetit si dhe mundësinë që Shkodra të bëhet një qytet-port. Në qytet, Jaray është dëshmitar i luftës për influencë që zhvillojnë veçanërisht austriakët dhe italianët. “Austriakët, - shkruan ai, - mbrojnë fort klerin katolik. Të gjithë françeskanët studjojnë fillimthi në Shkodër e pastaj në Insbruuk, Salzburg, Villach, apo Klagenforth. Një spital është ngritur nga një doktor austriak. Më tutje një bankë austriake si dhe anijet “Lloyd” shkojnë e vijnë drejt Tivarit, Shëngjin, Durrës e Vlorë. Nga ana tjetër, Italia ka krijuar linjën “Puglia” kundër “Lloyd”; “Societa commerciale d’Orient” ka konkurrencë me bankën austriake. Po kështu është ngritur një qëndër kulture “Dante Aligheri” apo një dispanceri italiane…