Artesa Osmanaj: Rrëfimi i një jete të imponuar

Vështrim  letrar

Rrëfimi dokumentar i një jete të imponuar

(Bardhyl  Londo,  ‘’Jeta   që  na dhanë’’ roman, Botimet Toena, Tiranë,  2o13)

Nga Ma. Artesa Osmanaj

*Londo, mjeshtër  i letërsisë  dokumentare

Bardhyl Londo, njëri  ndër  protoganistët  më  produktiv-cilësor  të  letrave  shqipe  të  kohës  së komunizmit dhe sot, pos krijimtarisë  poetike, prozaike dhe publicistike, në vitin 2o13, vjen me një roman I tipit të fushës  së  memoarit.Me anë  të  kësaj vepre ka sjellë  para lexuesit dokumentimin, kujtimet, refleksionet e tij dhe brezit te vet rreth çështjes së cenzurës, luftës  për  të  mbetur njeri, trajtesën e poetëve  nën  diktaturën komuniste, heshtjen, etj.Ky roman  është  reflektim i një  force  morale të artistit-njeriut,  përballë një  sistemi , i cili  s’e  la  të  bënin jetën e tyre ashtu  siç  deshën, por ua dhanë  një  jetë imponuese,  prandaj  e kurorëzoi me titull domëthënës ’’Jeta që na dhanë’’. Brumi narrativ i librit  është  i ndarë në  shtatë  kapituj (nëntituj) dhe në fund nje vështrim letrar.Ngjarja në roman është  reale dhe protagonist ka veteveten si hero kryesor duke filluar rrëfimin  me vendlindjen, Përmet,  jetën studentore në Tiranë,  jetën si mësues,  punën si gazetar në  gazetën’’Drita’’ qoftë si gazetar,  redaktor dhe kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të  Shqipërisë.

*Një  rrëfim për  veten,  provincën  dhe  diktaturën

Të  shkruash për veten  është  një  shpatë  me dy  teha.Të  shkruash për veten është  më  shumë  se përgjegjësi për një kohë që ke përjetuar, ngase krijuesi është  I rrethuar me njerëzit, kohën dhe pushtetin.’’Por, letërsia  nganjëherë  I ngjan  gjuetisë.Ndodh që  ciftja të  të  pëlcas në duar dhe të vritesh ose krejt padashje të vrasësh  mikun tënd të ngushtë  dhe pastaj të vuash gjithë jetën një  dramë  të papërballueshme’’(fq.11).Dhe me këtë mendim  që  në hyrje të  këtij libri dokumentar, autori ka dhënë shenja njerëzore-fisnike, morale për atë çfarë  rrëfen  dhe  shkruan.’’Unë  kam vendosur  të  rrëfej.Unë do të dëshmoj  në  emër të Fjalës, të Fjalës dhe vetëm të  Fjalës. Dëshmia ime do të  jetë  e vërtetë dhe vetëm  e vërtetë’’(fq.13).

*Jeta  e dhënë’’

Në  këtë vepër monumentale do ta quaja,  Qysh në titull; “Jeta që  na dhanë”,  Londo lajmëron lexuesin, studiuesin,  që kemi të bëjmë  me atë  çfarë  na dhanë të  tjerët  karshi përballjes me betejat që ishin  të shumta,  të papritura,  të pamerituara,  të pakëndshme dhe të parezistueshme,  por që fuqia shpirtërore-morale kapërcen edhe këta kufij, këto brigje të egra të jetës. Londo ështe vetë kryehero,  vetë kryepersonazh,  vetë narrator. Londo rrëfen dhe dëshmon. Mendojme se sa është rrëfim fjala e tij,  po aq dëshmi e kohë së  diktaturës  që  ai jetoi,  ngase ai lidh situate,  ngjarje me njerëz te  artit,  kulturës,  politikës siç janë; Enver Hoxha,  Ramiz Alia,  Xhevahir Spahiu,  Dritero Agolli,  Vath  Koreshi, Ismail  Kadare,  Moikom Zeqo,  Zija Cela, etj. Prandaj, ky libër kalon kufirin e kujtimeve dhe bie në fushën e letërsisë dokumentare. Londo me një rrëfim të thjeshtë,  pa egzagjërim,  pa  hipërbolizim,  pa stilizime të tepërta hap portën e shpirtit  të  ndrydhur që nga vendlindja,  Permeti,  duke vazhduar me studimet në Tiranë,  mandej punën e imponuar në Zhepë,  si dhe punën si gazetar, redaktor i kulturës në gazetën “Drita’’ deri te posti i kryetarit të Lidhjes  së  Shkrimtarëve dhe Artistëve të  Shqipërisë. Autori qysh nga studimet nis të takohet me modelet e imponuara,  të pandryshueshme,  modele që s’duhej të dilje jashtë tyre,  njëri ndër ta kallëpi i sapunit që prodhohej në Rogozhinë,  ishte i pari dhe mbeti deri vonë si furnizim I vetëm për gjithë Shqipërinë. Qenia njerëzore e asaj kohe shkonte vetëm sipas asaj që vinte si rregull nga komunistët.Njerëzit ndërtesat pesëkatëshe,  idetë çdo gjë ishte sipas “kallëpit” socialist. Vendlindja për të gjithë mbetet vend nostalgjik e i dashur,  por provinca i han njerëzit e talentuar dhe të mëdhenjë. Edhe Londo përkundër faktit që ishte talent dhe student i mirë e detyrojnë të vie dhe të punojë në Përmet. “Londo ka qenë i lidhur fort me Përmetin,  me vendlindjen e vet. Këtë lidhje e shihte dhe tek bashkëqytetarët e vet,  që herë pas here ktheheshin në vendlindje. Mentor Xhemali ishte i pranishëm në çdo koncert që zhvillohej çdo vit në 24 maj. Njerëzit e këtij qyteti kishin një lidhje që donin ta mbanin dhe të përjetshme. Kur dikush vdiste larg Përmetit,  e linte amanet që ta varrosnin në vendlindje. Diçka misterioze,  gati e pashpjegueshme,  i shoqëronte banorët e kësaj treve. Londo vëzhgonte me kujdes si komunikonte shpirti i vjetër i qytetit me banorët e vet” Kujtim Mateli .Londo,  përkatësisht intelektuali në Shqipëri  ishte viktimë  e provincës dhe viktimë  e diktaturës. Ai ishte  një  shpirt  krijues me një  horizont të gjerë  krijimi,  por gama e tij,  ëndrra e tij,  nuk lejohet të  shpërthejë  më larg, pos deri në  vendlindje,  në  Permet. Ai  në  një  rast shpërthen se shkruari; ‘’Atë do të ma imponojnë  të  tjerët, sepse  I isha borxh  atij  qyteti,  sepse  ai  më  kishte dhënë  të  drejtën  e  studimit, sepse  edhe atje  si në të gjithë  vendin duhej të kishte  patjetër  shkrimtar(fq.32). Transferimi i  Londos   për në  fshatin Zhepë,  një fshat me kufi me Greqinë ishte një  diskriminim njerëzor, një thyerje e shpirtit  krijues për  artistin  e fjalës.’’Atje kishte nevojë  atdheu  për  mua’’(115) . Autori rrëfen  se kishte rënë  në  kurthin e provincës,  atij po ia vrisnin ëndrrën,  dëshirën dhe synimin e jetës,  prandaj i zhgënjyer me jetën,  provincën ai shkruan’’Provinca ishte një cenzurë e pashpallur, por vrastare dhe e pamëshirshme’’(fq.79). Kështu autori rrëfen se për dy vjet qëndrimi  në  Zhepë, qëndrim i dhunshëm,  s’kishte shkruar  asnjë  varg,  ngase  i kishte  munguar  motivimi. Transferimi i Londos në Zhepë nga ana e sekretarit të partisë  së  Përmetit ishte  një  privim lirie,  sepse atje e duan ta shohin kinse të shkruajë  libra  të  bukur. Arsyetim absurd! Ky transferim ishte një vrasje   e ëndrrës  se  Londos, e shpirtit të  tij  krijues, pra ishte  një  zhgënjim total  për  London.

* Londo,  përjetues i  një  jete  të  imponuar  dhe  cenzuruar

Me  këtë  vepër,  autori  na ka dhënë  një  rrëfim  aq  kuptimplotë  sa  sikur  prek  nyjën   më  nevralgjike të  shpirtit  të  thyer  të  një  intelektuali që është viktimë,  por qendron,  nuk dorëzohet, I bë ballë  furtunës  se  sistemit  që nuk falte, por  ‘’vriste’’ ëndrra jetësore. Autori  ka dashur t’ua thotë  një  të  vërtetë lexuesve se jeta  e  imponuar  që  ia  ofruan, ia kanë  shkurtuar  krihët  e  fluturimit  në  zenitin  e  krijimtarisë,  në  vlugun më  të  mirë  të  jetës. Kështu  ironia  më  e  madhe  e  autorit  është  kur thotë;  ‘’Unë  isha I detyruar të  lexoja jo ashtu  sic dija  unë, por  ashtu  siç  ma  diktonin  ata  që  sipas  Kafkës  e  bëjnë  ligjin  jo  siç  duhet, por sçi  ju duhet  atyre’’(fq.68). Autori  jap  shembuj  të rrugës  krijuese kur bie në  sprova të  mëdha; psh kur vetë  ndihet i  prekur në  një  rast kur mundohet t’i  ndihmojë   shokut të  vet, kompozitorit,  Aleksadër Peçit,  i cili iu desht ta ndryshojë  dy  vargje  të një  kënge  të njohur, pra iu imponua nga njerëzit e sistemit  për  ta shfaqur atë kompozim. Falë  mençurisë  se Londos  arritën  ta ruajnë deri diku origjinalitetin  e këngës,  por ishte një cenim i krijimit. Aleksander Peçit iua kërkua që këngës “ A kanë ujë ato burime” t’i ndryshoheshin dy vargjet e fundit : “shihemi me gojë s’flasim s’I dhurojmë nuk pëlcasim”. Keqtrajtimi I njerëzve të çdo sfere ishte  rëndë siç ndodh me Lilo Pafillaxhiun,  Petraq Poplin dentistin e Përmetit etj. Mandej dërgimi I Londos  si gazetar  në Greqi me një grup artistesh,  përgjimi që ia bënin tërë  grupit ishte  një  privim  e mendimit të  lirë. Përcjellja e sigurimit  shqiptar në  çdo hap, me kë  rrinte, c’bënte, cfarë  nuhaste etj ishte nje zhgënjim I thellë .Shkrimi dokumentar i londos gërshetohet herë pas here me kujtime,  mbresa,  rrëfim I aty përatyshëm,  informacion të gjerë për kohën,  ngjarjet,  njerëzit në kohën e komunizmit. Dinjiteti dhe personaliteti i artistëve,  poetëve shkelej me pretekstin që atij s’duhej t’i rritet mendja,  fuqia mbetet tek populli tek “kallëpi “ i pandryshuar,  komunizmi. Ky roman dokumentar  shpalos  një  jetë  të  një  intelektuali   të  viteve 7o-90 ku jeta   në  diktaturë  ishte  përcaktuar  nga  të  tjerët  dhe  çdo  gjë  që  gëlonte,  kishte  krijuar  një  model,  një  ‘’kallëp sapuni’’’’  ku sipas   këtij  modeli  duhej të  mendonin,  të  jetonin,  të  hanin,  të  pinin,   të dashuronin, të  martoheshin   të  gjithë’’(177). Pra ky protoganist është  simbol i qindra intelektualëve  të  tjerë  në  Shqipëri. Autori   kurrë  nuk  ishte  vetvetja,  kjo  ishte ironia dhe zhgënjimi më i thellë. Cdo  nëntitull apo ta quajmë  kapitull është  rrëfim  në  vete,  por një  kapitull  i  rëndësishëm është  rrëfimi  është  ‘’Takimi  me  fajtorët  pa  faj’’,  pra takimi i Londos  me  poetin dhe shkrimtarin e njohur rus,  Jevtushenko. Aso kohe fuqia e shkrimtarit ishte e madhe, por sistemi ia priste  atë  fuqi,  e urrenin për  publicitetin që  kishte.Atij ia hulumtonin edhe biografinë,  gjenezën,  andaj sikur kriteri biografik  ia përcaktonte hierarkinë e vlerave. Shkrimtari kalonte në teh të shpatës dhe shpesh shpata ishte e mprehtë qe preu edhe koka poetike. Rasti  me prekës , na rrëfen Londo,  ishte me poetin e talentuar Vilson  Blloshmi,  ose më saktë  poezia e tij, ’’Sahara’’ që  ia mori kokën,  jetën  nga pushteti diktatorial,  pra në shekullin XX ndodhi një  inkuzicion  në  Shqipëri.P oezia e tij kishte vlerë  dhe fuqi, ajo sfidonte kohën,  andaj  eshe autori I saj e pësoi me jetë. Nonda Bulkën rrëfen autori se si i qethën kokën në Degën Ushtarake dhe e nisën në zborin pesëmujor në Grehor të Gjirokatrës. Londo  në  këtë  libër  në  asnjë  rast  nuk  shfaqet  narrator  neutral,  por reflekton një  qëndrim burrëror,  një  opinion  për  fytyrën  dhe  zhvesh maskën  e  sistemit  totalitar në  Shqipëri. Ndërsa në  kapitullin ‘’Lirika  dhe brezi I humbur , shpalos  mendime për  vitet ‘ 8o-ta, ku ishte  I detyruar  t’I imponohej një  jete  të egër  krijuese,  një  jete  të  mbyllur brenda  kufijve  të  vendit,  por  edhe  kufijve  shpirtërorë. Prandaj,  “Jeta  që  na dhuruan”,  është  jeta  e  një  njeriu  dinjitoz kur  ‘’njeriu u shndërrua  në  kafshë  pune’’,  jeta  e  një  shkrimtari , I cili u përkul  për  të  mos u thyer, (fq279) shkruan  kritiku Agron Gjekmarkaj në fund  të librit.