Vladimir Muça: Jo nostalgji por novitet ...

JO NOSTALGJI POR NOVITET I NJE KULTURE QE SDUHET TE HUMBE

(Refleksione mbi monografinë e Fran Ukcamës “Emblema e këngës qytetare fierake”)

Nga Vladimir Muça

Mbas librit mbledhëtar të këngëve qytetare të Pjetër Dungut me 1940 “Lyra shqiptare” dhe ribotimit të saj me 2011 nga shtëpia botuese “dsd” Durrës,mbas viteve 90 u botuan dhe disa libra,të pakta do të thoja,më shumë vlerë si monografi të kultures muzikore.Vlen të përmenden:libri i Nikolla Spatharit “Në këngë është edhe historia”mbi këngën qytetare shkodrane,monografia e grupit “Lira” të Korçës,monografia “Polifonia labe” dhe më i plotësuari,një publiçistike e letrarizuar,me amalgama muzikologe të mirëfillta në stadet zhvëllimore “Emblema e këngës qytetare fierake” e Fran Ukcamës.Ky libër,si një bletar, konfiguron mire e bukur me kujdestarinë e një bahçevani të përkushtuar,na vjen në shkencën e muzikologjisë i thjeshtë, pa pretendime të mëdha stilistikore,por direkt si impresione të vetë aktorëve, njëkohësisht si një interlokutor muzikor për mbarë trojet kombëtare.Studiuesi Fran Ukcama ka zgjedh si maja detajet e jetuara,vetë këngën e rrjedhën e sajë në vite si një thagmë e shpiritit të artistëve këngëtarë fierak.Një gjë e tillë i ka rrit dukshëm valencat e burimorëve të kësaj kënge si një udhëtare,e cila vjen ndër breza jo vetëm si nostalgji,por si novitet i një kulture që nuk duhet të humbë.Ky libër zen vend në aradhën e librave,si një monografi hojezimesh bletare,por që në hojet e saja zënë vend dhe hapsirat muzikore mbarë kombëtare; si një pikëtakim kulturor i kulturave,trashëguar që nga “Shkolla e lartë e Arteve të Bukura,të Apollonisë ku ligjëronin filozofë e interpretë nga më të dëgjuarit të perandorisë romake,ku morën dije e kulture disa perandorë, mes të cilëve dhe Oktavian Augusti.Nga mënyra e ndërtimit si një materie librare dhe mesazhet që përcjell e bën Jani Tasen,ndonëse me vështirësira shkollimi,por që i shtrin rrënjët  e solfezhëve në mbarë trojet kombëtare, duke marrë e dhënë limfën e jetesës muzikore në gjithë hapsirat mbarë kombëtare  Jani Tase,personazhi kryesor rreth të cilat strumbullohen rrëfimtaritë,vjen si një Jan Kukuzeli i shekullit 21,i mbushur me puhiza shpirti, por dhe si një det I dallgëzuar, apo si një “fushë e pamatë” ku “një sy blu” jep mesazhet e një dashurie të pamatë.Jo më kotë epikrifet gjenezike që në fillim e japin si një trupëzim,në një tjetër materie të pavdekshme bibliografike të këngës qytetar fierake dhe të vetë Jani Tasës të cilët qëndrojnë si qershia mbi torte në monografitë e kultures muzikore me vlerën e cilësinë:”Shqiptar!” “Katërqind karatësh!”.Portretizimi toponomistik e vesh librin me shumë detaje jetësore,të cilët në vetëvete janë burimorja,zanafilla e solfezhëve,partiturave muzikore që fillesën e kishin në tendat e dasmave anëkënd vendit,nga Dibra në Përmet,nga Berati në Korçë e Shkodër.Në ato rrugica ka la fëmijërinë zbathur,e ku hija e shtëpisë trekatëshe,stoike në muzgun 50 vjeçar që kundrohej çdo natë me konturet e përmbysur mbi lumin Gjanica.Këta instrumentistë,këngëtare,muzikologë me një pasionant si Jani Tase kryen një hap madhor:Kryen konvergimin muzikor ndërkrahinor.Ky konvergim vinte si një domosdoshmëri kohore; sidomos në aktualitetin e sotëm,ku provincializmi në kulturën e këngës duhet të ja lërë vendin një bashkëpunimi.Marrja dhe dhënia reciproke e fonemave muzikore drejt një qytetërimi të këngës qytetare në rrafshin kombtar e më tej në të pastajmen në rrafsh globalist.Sipas autorit Uckamaj i lakmueshëm për mesazhet që përcjell në brezat pasardhës,për personazhet e futja në puhizat e lirizmit myzeqar peprms këngës dehëse e valleve të magjishme ish një ëndërr që realizohej me divat e këngës si Fatime Sokoli,Xhevahire Gashi,Zef Avdia,Kiu Poro,Mark Mitri,Bik Ndoja.Ky është dhe mesazhi që përcjell dhe sot në konvergimin që duhet të predominojnë në përpunimin e instrumentalizmin e fomenave muzikore në rrafsh kombëtar.Palimpsestet e “partiturave” muzikore të popullit tone janë të lashta sa vetë kjo tokë e ky popull.Siç citon autori: “motive me herëshmëri pagane që të vinin në meditime dhe në mendime të thella filozofike.”Jo më kot autori bën lidhje interlokutore nëpërmjet valleve “Rrethçe” “Vallja e ngjalës” dhe “ kërce moj çike” apo “Vallja e geshtenjave të Tropojës” duke marrë në origjinë ekstraktin popullor edhe nëpërmjet zhargonëve që i japin aq shumë larushi rrëfimtarisë.Futja e këtij zhargoni popullor në këtë publiçistikë,me një kigo të thekur narrative(tepër kursimtare në të shkrojtur) i ka rritur ndjeshëm valencat e realiteteve kohore.Detajet e imtësirat jetësore, e veshja e tyre me përceptime muzikore e ka jetësuar materien librare.Krahas portretizimit karizmatik-muzikor të Jani Tases,duke folur për këngën qytetare fierake,bazelen dhe progresin e sajë ,autori e gjen në botën e magjishme të shpirtit të popullit që çdo gjë e ka bërë këngë,i ka dhënë pavdeksinë.Kënga ka qenë gjithnjë majaja e shpirtit fierak e shqiptar në tërësi,ndaj ajo vjen e thjeshtë si vetë jeta e këtij populli,sepse gjithça e ka fillesën në këtë buran.Zakonisht populli i len anonim krijuesit e tijë ,por me këtë monografi,kujtesa që u bëhet brezave e sfidon anonimatin.Kjo kujtesë ka gdhendur në mënyrë të pashlyeshme jo vetëm emrat e kompozitorëve popullor,aranzhamëve, këngëtarëve, por nëpërmjet tyre na vine momentet frymëzuese që i kanë lindur këto këngë.Edhe pse kanë kaluar dhjetra e dhjetra vjetë,populli i përjeton momentet krijuese të këngëve “Goca e berberit” “Hajde moj fierakja”, “Kënga e Nazes” “Një Veri I hollë” “Rashë e pashë një ëndërr” “Sarajet” “Mbledhja grurit”.Duke gërmuar thellë në ate që mban kujtesa e gjallë e popullit Frani gjen tek kënga qytetare historinë, heronjt dhe lirikën e pashoqe të trevës si një djep,një pike takimi kulturash muzikore shqiptare në sensin e pajtushmëris e të harmonisë.Ai vëren dhe evidenton me bindje të plotë muzikologu se kënga qytetare nuk është vetëm art e gëzim popullor, por dhe histori, kronike,ditar,dashuri,trimëri,besnikëri zemrash dhe ndjenjash; është bashkësi zakonesh e traditash, është psikologji kohërash.

Shembull sinjigikativ është kënga e “Vjelja pambukut”:

“Pambukun ma mbledh|gërshetin ma dredh| e disa shikime të ëmbla mi hedh| Zemra më digjet vashëzon për ty|Cka po kërkon zemra e thonë ato sy”.Një qenësi e jashtëzakonshme  e artit  të kënduarit e cila të ndjek gjer në hapin e fundit të jetës pa u shkëputur nga burimi krijues.Kjo këngë erdhi si një paradë e jetës, dasmave Dibrane,Përmetare,Leskoviqare,Korçare,Shkodrane e Fierake duke ndjekur hap pas hapi jetën shoqërore.Duke vendosur si leksion të pare muzikorë sazet e Leksovikut,të Përmetit,Sofrën dibrane,dhe Jaret Shkodrane,Fran Ukcama evidenton një problematikë të rëndësishme të përpunimit të këngës popullore qytetare:Mbajtjen të pacënuar të karakterit të sajë konservativ;mbajtjen të pacënuar të nocionit popullor.Rrezikun e influences të elementëve dhe rrymave të reja që po lindin në këngën popullore qytetare e evidentoi si një rrezik eminent muzikologu.Arbansky që në gjysmën e pare të shekullin XX.Ai i ra gongut alarmant në punën që duhet bërë në parandalimin e shkatërrimit të kengës popullore qytetare me të ashtuquajturin përpunim të sajë:Nën shembullim e Arbanskyt edhe Fran Ukcama, nëpërmjet refrencave jetësore të aktorëve të këngës në këtë monografi ngre një nga problemet më jetike të këngës popullore,përpunimin si risi e zhvillimeve kohore.Me terma praktikë,ai ecën në një linjë studimore me Nikolla Spatharin i cili në studimin e këngës qytetare shkodrane evidenton: “Shpesh kompozitorët,duke dashur të përpunojnë këngën shkodrane u ndodh si atyre fëmijëve me xhamin që duke dashur ti japin form tjetër e thyejnë dhe e bëjnë copa-copa”.Jo më kot autori Ukcama evidenton mjeshtrat e mirënjohur Vangjel Leskoviku,Safet Alushi,Seit Alushi,Azis Ndreu,Liri Rasha,Bik Ndoja.Narracioni monografik i azhornuar me aktivitetin e të talentuarve të kohës i mëshon gjithnjë e më tepër bindjeve të pakundërshtueshme se kulturën e bëjnë masat e gjera e jo “nëna Parti”.Evidentimi i arritjeve kulturore-artistike në realitetet kohore nxjerr në pah vlerat përftuese të këtyre talenteve të cilët rrëzojnë në çdo kohë në këtë kulture edhe në diktaturë sepse siç thotë Dr Moikom Zeqo:”Arti lind nga kufizimet e vdes nga liritë” .Në shkollën jetësore të Tonin Rrotës ,Azis Ndreut,Melita Shehut, u rrënjëzua dhe u kalit talenti i Jani Tasës;me këtë akademi nga ku, sipas referencave mësohet arti i vërtetë.”Sofra Dibrane” u bë pararendësja e “Këngës qytetare fierake” e ushqeu ate me amalgamat e artit muzikor popullor, ndaj ajo me këngëtarët e talentuar Lefteri Sillo,Sofika Hodo,Timo Lule,Vilson Shaho,Petraq Shyti,Alma Gashi,Valbona Hekurani dhe brezi I vazhdimesis me kengetaret Miti Nushi,Llazar Pove,Llazar Popa te cilet djepin e paten tek artikulimi muzikor popullor me këngët e bukura,plot lirizëm e art.Jani Tase evidentohet si një pasardhës i Jani Ogiçit me vjeljen e përpunimin e foklorit.Kënga “Rashë e pashë një ëndërr” u fut në repertor dhe u këndua me mjeshtëri nga Violeta Mashani.Këto këngë nuk e bastarduan por u përpunuan duke mbajt të pashkëputur ate hallkë të artë:bashkëbisedimin me këngëtare popullor si Kiu Poro apo Zoi Pukën.Sipas studiuesit Fran Ukcama kjo është çelësi i artë i mosdegjenerimit të këngës popullore në pëpunimin,siç ka ndodh rëndom me këngën brilante shkodrane “Jepma Mollën”.Sidomos sot një orientim i tillë,si vazhdimsi e përpunimit muzikor ndjehet si një domosdoshmëri e një etalon orientues në këtë kohë kur lulëzojnë teoritë e njëmijë e njëqind luleve muzikore.Vetëm kështu,siç perifrazon autori  “Zemra dhe talenti mbeten brenda qënies,ndërgjegjes,krijmtarisë,jetës plotë frymeë e muzikalitet”.Dhe kjo arrihet meton autori e personazhi i karizmatizmit muzikor Jani Tase,duke qëndruar realist i punës ,larg stonaturave që diktonte soc-realizmi.Puna në kompleçitet është domethënia e kësaj monografie e plazmuar në shkallaret e Bibliotekës qyteti Fier, “si një panteon srtistik kujtimor.E kjo vëren Fran Ukcama ndihet jo i plotë pa këto bilbila”.Ashtu sikundër brezat do të vërejnë gjyshërit,baballarët në faqe të këtij libri,edhe në këto faqe muri shkallare,të shohin se para do kohë,këtu ka lulëzuar një ansambël,i cili me aq shumë dashuri përpunoi me sqimë artistike këngën popullore qytetare.Transparenca shkrimore si veçori themelore e kësaj monografie dhe intervistat tepër profesionale ku evidentohen vlerat e reja që përcjellin këngët por dhe ruajtja me fanatizëm i shtratit të origjinës,të popullit që krijoi,vijën melodike,elementët e harmonisë pa cënuar pasurimin me element ritmik,futjen e një polifonie të harmonizuar.Evidentimi i thjeshtësisë artistike në kompozicion dhe interpretimi mjeshtëror,me ate racionalitet e të thjeshtës myzeqare nga Lefteri Sillo flet për një nivel të lartë artistike në komplecitet me interpretimin e këngës: “Pambukun ma mbledh|gërshetin ma dredh|Zemra më digjet vashëz-o për ty|Cka po kërkon zemra e thonë ato sy|”ku “liria e vërtetë e këngës dhe tingullit,ligjërimi fantastic i bilbilit bukuria dhe hijëshia,nuri i vajzës myzeqare thjeshtësia dhe dashuria pa cak e kufi për njerëzit vendlindjen.”Ja kush është rrugëtimi për çdo këngëtar,muzikolog,që përcjell më memorianët e vet ky libër tepëriI domosdoshëm sot në handikapin që po kalon kënga qytetare në tërësi.Zgjimi i një ndjenjësie qytetare dhe I kujtesës të histories muzikore është thagma që përcillet me aq shumë profesionalizëm në vazhdimsinë brezare të këngës qytetare nga pasionanti,kulturolog Fran Uckama.Në monografi krahas lirizmit si tek kënga “Moj fierakja,në të shumti i kushtohet bëmave historike,ngjarjeve dhe shumë rallë herojeve.Kjo si një reminishencë e përhershme e popullit në luftën kundër kultit të individit.Tradita e krijuar ndër vite eksperiencat e fituara të trioruara aq bukur e mire në faqet e këtij libri, të forcon bindjen,se sot më shumë se kurrë ka ardhur koha që në platformat e zhvillimit të sotëm kulturor,në strategjitë që duhet të parashtrojnë muzikologët,të ketë reflektime mbi pririoritetet e kujdesit.Këtë mision ka ky libër i cili shërben si një letër lakmuesi,mbi llojin,rëndësinë e grupeve e rrymave të ndryshme, mbi festivalomanitë që kanë mbirë si ajo e gjëra e rrodhëza,në arat e bukura me bozhuret e kultures qytetare të mirfilltë.Kjo do të sjellë shijet artistike të një emocioni në “zbulim e zhvillim”.Kjo i dha në vitet …70.”Gjerdanin e Artë” Shqipërisë në Dizhon të Francës; kjo bëri që në skenat e botës tashmë të këndohet: “Vaj,vaj gishtat me kajmak”apo “Hajde dhe moj fierakeja”.Krenaria për zënien vend të këtij reportori në kuadrin globalist,krenari për këtë libër që shërben si një metodikë udhëzuese për brezat pasardhës,krenari për mjeshtra të tillë si Jani Tase.Portreti I Kiu Poros,Jani Tases është portreti i këngës ,repertori i tyre i ndërtuar mbi ekstraktin popullor është dhe portreti i tyre.

Gusht 2013

Vladimir Muça

Shkrimtar Studiues

Email:Vladimir_muça@yahoo.com