Flet shkrimtari i librave për fëmijë Gaqo Bushaka

Flet shkrimtari i librave për fëmijë Gaqo Bushaka: Krijuesve u jepej 3 muaj leje krijimtarie dhe më pas dalje në krijimtari të lirë

Ne bënim vjersha për Enverin, ndërsa poetët kosovarë detyroheshin të himnizonin Titon, ja kujt i dha të drejtë historia

Nga Albert ZHOLI

Ka lindur në një fshat të Lunxhërisë që quhet Selckë, që është edhe vendlindja e Pandeli Sotirit. Në vitin 1946 babai e tërhoqi familjen nga fshati në Tiranë dhe këtu ka bërë shkollën fillore, të mesme dhe atë të lartë. Kur erdhën në Tiranë, ende nuk kishte mbushur tre vjeç ndaj ju ka borxh popullit të Tiranës mikpritjen dhe ngrohtësinë e madhe që i kanë bërë familjarisht. Për arsye ekonomike nuk e mbaroi gjimnazin ditën, por në fillim mbaroi një shkollë për elektricist dhe punoi si fillim në Uzinën Partizani dhe në PTT. Gaqo Bushaka është një nga autorët më të suksesshëm në Shqipëri. Ka kontribuar në lëvrimin e një lloj përralle "të re" për fëmijët që e bën të pëlqyeshme dhe tepër interesante. Ka lëvruar prozën e gjatë, dhe sidomos romanin për fëmijë. Ka shkruar përmbledhjet me përralla: “Arushi që kërkonte babanë”, “Në ishullin e dallëndysheve”, “Amaneti i dhelprës”, “Përralla u la për nesër”. Vepra që e bëri tepër të njohur ishte trilogjia “Aventurat e Çufos”, pjesë përbërëse e së cilës janë përrallat: “Çufoja dhe Bubi kaçurrel”, “Pushimet e Çufos”, “Çufoja në shtëpinë e çudirave”.

Cila ka qenë krijimtaria juaj para suksesit?

Unë jam lindur në një fshat të Lunxhërisë që quhet Selckë, besoj se është një fshat i njohur pasi aty ka lindur dhe Pandeli Sotiri, drejtor i Shkollës së Parë Shqipe në Korçë. Në vitin 1946 babai e tërhoqi familjen nga fshati në Tiranë dhe këtu kam bërë shkollën fillore të mesme dhe atë të lartë. Unë kur erdhëm në Tiranë, ende nuk kisha mbushur tre vjeç ndaj ju kam borxh popullit të Tiranës mikpritjen dhe ngrohtësinë e madhe që na kanë dhënë familjarisht. Për arsye ekonomike nuk e mbarova gjimnazin ditën, por në fillim mbarova një shkollë për elektricist dhe punova si fillim në Uzinën Partizani dhe në PTT. Gjatë kësaj  kohe mbarova gjimnazin e natës dhe duke qenë se mbarova me mesatare shumë të lartë më doli e drejta e studimit për mjekësi. Fillova për mjekësi, por e lashë pasi më binte të fikët nga gjaku. Kërkova sërishmi dhe më doli e drejta për Gjuhë- Letërsi dhe mbarova në këtë degë, ku njëkohësisht mbarova dhe për gazetari mbasdite.

Kur u hap shkolla e Gazetarisë?

Ishte viti 1964 kur u hap kjo shkollë për gazetari. Kjo shkollë u bë me konkurs, ku nga Gjuhë-Letërsia do të konkurronin 60-vetë, ku fituam tre vetë. Xhevahir Spahiu, Spiro Dede dhe unë.

Shumë emra të dëgjuar?

Ishte koha si duket, pasi atë kohë ne kishim në shkollë Sulejman Krasniqin, (që është quajtur Balzaku shqiptar), ishte Hiqmet Meçaj, mjaft i mirë. Një vit mbi ne ishte Kiço Blushi, etj..

Atë kohë këta emra ishin evidentuar në letërsi dhe gazetari?

Ata po, por unë jo, unë vija nga klasa punëtore. Ata kishin botuar në disa organe shtypi si “Zëri rinisë”, etj.. Ndërsa unë vija nga një familje shumë e varfër, ku as babai, as nëna nuk dinin të vinin firmën. Mbaruam shkollën në vitin 1968.

Ku shkuat pas shkollës?

Unë Spiro Dede dhe Xhevahir Spahiu me kërkesën e Dritëro Agollit na morën gazetarë tek gazeta “Zëri i Popullit”. Dritëroi në atë kohë na jepte mësim në gazetari dhe u tha atyre të “Zërit” që nëse do merrni gazetarë do merrni këta të tre. Për këta e vë unë dorën në zjarr, për të tjerët veproni si keni normat tuaja. U desh një lloj lufte, pasi ne të tre s’ishim anëtarë partie, dhe në fund firmosi vetë Hysni Kapo. Ai mori mendimin e Dritëroit dhe firmosi i bindur për ne.

“Zëri i Popullit” në atë kohë nuk kishte asnjë punonjës që të mos ishte anëtar partie. Më vonë mua më çuan në Skrapar, Xhevahirin në Sarandë dhe Spiron në Tropojë. Lëvizje kuadri.

Krijimtaria juaj kur fillon?

Kur isha student unë fillova të shkruaj në gazetën “Zëri i Rinisë”. Ishte viti 1967. Në atë kohë botova dhe një libër me tregime për fëmijë “Peshqit e Janit”. Por si fillesë më ka shërbyer “Zëri i Rinisë”, ku kryeredaktor ka qenë një shkrimtar dhe njeri shumë i mirë Vath Koreshi, i cili më ka ndihmuar shumë. Më para tij ka qenë dhe Jakov Xoxe, por unë nuk e arrita. Në këtë kohë botonte përkthime Faik Ballanca, të cilin e kisha në një bankë. Për më tej kujtoj dhe botimet e gjuhëtarit të talentuar Seit Mancaku.

Si u prit libri i parë?

Atëherë kishte diçka të veçantë që askush nuk merrej me librin. Pra, shteti e botonte, shteti e shpërndante. Ishte shpërndarje e mirë. Libri nuk merr vlerë kur rri në depo, por kur shihet në librari. Njeriu duhet të bjerë në kontakt me librin

D.m.th sot libri ka probleme?

Po, shumë probleme, së pari që nuk funksionin sistemi i mirë i shpërndarjes dhe çmimi i tyre është shumë i kripur, sidomos për pensionistët. Libri  nuk është i shtrenjtë në krahasim me botën, por në krahasim me rrogat që marrim ne.

Kush ishte Kryeredaktor i “Zërit të Popullit” në atë kohë?

Ishte Todi Lubonja. Të ishe ahere Kryeredaktor i “Zërit” ishte peshë e madhe, por akoma më e madhe ishte përgjegjësia.

Përse?

Por, sado i zgjuar të ishe, sado korrekt dhe punëtor, aty për një pikë të ikte koka. Ahere s’të falte askush gabimin. Ndaj dua të them se Todi kishte një përgjegjësi të madhe mbi shpatulla. Mbas Todit erdhi Dashnor Mamaqi. Unë në “Zërin e Popullit” nuk ndenja shumë pasi kërkova të shkoja tek revista “Fatosi”. Të gjithë u çuditën të kërkoje të ikje nga “Zëri” për të shkuar tek “Fatosi”. Zëri ahere ishte pushtet. Ishte gazeta me tirazh më të madh, më e lexuara në vend, kishte mbledhur penat më të mira shqiptare. Por unë e ndjeja se aty mund të jepja më shumë. Dhe nga redaktor tek “Zëri” shkova redaktor tek “Fatosi”. Pra më aprovuan të shkoja tek “Fatosi” se ahere nuk mund të bëje kryengritje, paçka si thonë sot. Po të mos aprovohej askush nuk lëvizte dhe nënshtrohej.

Ke bërë disa lëvizje në këto organe...?

Po. Unë isha përkushtuar në letërsinë për fëmijë. Më vonë kalova nga revista “Fatosi”, tek revista “Pionieri” dhe më vonë në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”.

Cilat kanë qenë revistat më të shitura?

“Pionieri” ka qenë më e shitura. Kur isha unë kryeredaktor ajo shkoi deri në 30 mijë kopje. S’është pak. “Fatosi” kishte arritur deri në 20 mijë kopje.

Si ka qenë krijimtaria për fëmijë më atë sistem?

Krijimtaria për fëmijë në regjimin komunist ka qenë  cilësore si në sasi dhe në nivel, përse?

Ka diçka që shkrimtarët dalin në momente të caktuara, pra lindin të tillë. Nuk bëhesh dot piktor nëse s’ke talent. Pas talentit më shumë duhet punë. Pra pas talentit mund ta zhvillosh më tej profesionin. Qëllon ndonjëherë që vjen një brez që do kohë të vijë më vonë. Atë kohë qëlloi të dalin shkrimtarë si: Ismail Kadareja, Jakov Xoxa, Dritëro Agolli, Fatmir Gjata, Vath Koreshi. Të gjithë këta janë dhe mbeten krenaria e  letrave tona. Romani “Lumi i vdekur” i Xoxes është një monument, që sot nuk shkruhet dot. Janë  ca gjëra që natyra ua jep disa njerëzve në kohë të caktuara. Por ahere kishte dhe një stimul apo diçka të mirë, që krijuesve u jepej 3 muaj leje krijimtarie dhe më pas  disa dolën dhe në krijimtari të lirë. Por kjo, në të gjitha fushat, në pikturë, në muzikë, në letërsi, në skulpturë.

A ka pasur peshë në atë kohë Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve?

Ka pasur shumë peshë. Madje, do të them se ishte një institucion shumë i respektuar.  Aty ishte Drago Siliqi dhe burra të tjerë me mend. Ata u interesuan për Lidhjen. Ata kishin një zë që dëgjoheshin. Atëherë ishte shumë e vështirë ti ktheje fjalën Çabejt, apo akademikëve të tjerë  që nuk ngatërroheshin me politikë. Ata ishin akademikë. Ishin shumë të dhënë pas artit dhe shkencës që dhe vetë politika nuk i bezdiste shumë.

Po për gjuhën letrare shqipe a ka patur shumë diskutime...?

Po. Ke të drejtë. Atë gjuhë letrare nuk e vendosi Enver Hoxha,  atë e menduan shkencëtarët, gjuhëtarët, që menduan se gjuha toske dhe më shumë ajo e Elbasanit, i shkon më shumë për shtat gjuhës letrare. Dhe koha ka vërtetuar se ajo gjuhë nuk është keq, përkundrazi i ka rezistuar kohës dhe është shumë afër gjuhës së njehsuar. Mbase duhej vënë dhe dialekti i veriut, gegë, por ata që e kanë vënë, kanë qenë të mençur, kanë qenë me një ide të qartë dhe e vendosën këtë gjuhë për shumë arsye dhe këto arsye janë justifikuar me kohën.

Letërsia shqiptare e asaj kohe thonë që ka pasur rezultate që sot nuk mund të arrihen, përse?

Talentet e asaj kohe kanë qenë të natyrshme. Talentet nuk i ndalon askush të shkruajnë si në atë kohë dhe në këtë kohë. Pra kush do të japë letërsi është i lirë të shkruajë, ndërsa sistemi, koha ose i gjykon për keq ose i vlerëson për mirë. Në të gjitha regjimet apo sistemet askush nuk të ndalon të shkruash vetëm se, koha të gjykon. Nuk është e drejtë që thonë Enveri apo Saliu të ndalon për këtë apo atë. Këtë s’e pranoj. Unë p.sh. romanin për Çufon nuk e kaloj dot më. Ai roman ngelet kryevepra ime, pavarësisht se në çfarë sistemi është shkruar. S’e bëj dot më një të tillë. Krijimtaria ka dhe një moshë që nuk mendon shumë. Sot mendohet shumë për të shkruar një vepër. Kjo ul cilësinë, sepse sa më shumë të mendosh ta bëj apo jo duket sikur ke frikë.  Sot për shembull diskutohet shumë për Ismail Kadarenë. Për mendimin tim asnjë roman i tij nuk është më i mirë se “Kronikë në gur”. Ju keni mendimin tuaj për  “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” apo “Gjenerali i ëndrrave” apo ku di unë” apo “Darka e gabuar”, por po të shikosh letërsinë klasike ruse, nuk mund të ndodh sot të vijnë ata shkrimtarë në Rusi. Mbase koha. Mbase mendimi im, mbase, se është gjykim i njëanshëm, por kështu mendoj. Talentet  me sa di unë janë apo vijnë në një moment të caktuar historik dhe më vonë kalon një periudhë heshtjeje...

Kishte ndonjë orientim të asaj kohe nga partia për krijimtarinë për kufizime, apo ndonjë lloj të veçantë krijimtarie?

Ahere çdo gjë ishte hapur. Pa asnjë mëdyshje. Ishte në gazetë. N.q.s ti bën agjitacion dhe propagandë kundër meje unë të dënoj. Pra ishte e ligjëruar, nuk ishte e fshehtë.  Dënoheshe me 15 vjet burg. Lind pyetja me gjithë këtë kufizim, a pati vepra të bukura? Unë them pati, madje, dhe shumë të bukura. Shkrimtarët në atë kohë gjetën hapësira, gjetën boshllëqe që t’i shpëtonin dhe diktaturës.

Ju keni pasur ndonjë vepër që është kritikuar në atë kohë?

Po. Kam pasur një vepër “Ariu artist”, u kritikua sepse në këtë libër ka marrëdhënie njeriu me kafshën, por nuk duhet të ketë marrëdhënie kafsha me njeriun. Kjo punë u bë shumë e trashë. Por nuk dua ta zgjas, pasi u shqetësova pasi çdo kritikë ahere të kushtonte. Deri në atë kohë unë kisha bërë tre romane historikë, si “Guna e zezë” , “Kalorësi Skënderbeut” dhe “Djaloshi nga Dyrrahu”. Të tre për fëmijë. “Guna e zezë” u fut në sistemin e shkollave ahere. Ai libër u botua deri në 75 mijë kopje. Më pas unë shkrova një libër me novela me temën e sotme. Ne shkruanim, por edhe frikë, edhe ndërgjegje kishim. Unë u thinja që 30 vjeç, por le ç’thonë, që isha trim, isha krenar. Ai sistem kishte ligje strikte, kush shkel këtë apo atë ligj futet në burg, kaq.

Po Ismailin përse e kritikuan në atë kohë?

E kritikuan përse nuk trajtoi temën e kohës, njeriun e brumosur me idealet socialiste. Ai shkroi libra me shumë vlerë dhe pse deri diku kishte edhe lavde ndaj sistemit. Ju thoni letërsi e sistemit socialist, për mua tingëllon diçka ndryshe. Ç’do të thotë kjo? Ti ke romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, si do ta shkruante këtë më bukur një francez? Çfarë lidhje ka ajo me këtë apo me këtë letërsi? Ajo është letërsi e mirëfilltë, kaq. Hiq vetëm ndonjë emër Enver Hoxha që mund të jetë përmendur ndonjëherë ajo është vepër e mirëfilltë, letrare.

Kur keni shkuar për herë të parë në Kosovë?

Unë shkova në vitin 1976 në Kosovë në takimet letrare të Deçanit. Aty fola me shumë krijues kosovarë. Në shumë pyetje që unë i pyesja pse shkruani për Titon, ata më thonin pasi e kishin si pasaportë për të shkruar për gjëra të tjera. Ata e dinin se çfarë hiqnin nën regjimin e Titos, pra ata shkruanin diçka të bukur për të dhe më tej punonin dhe për gjuhën shqipe. Ata e dinin se çfarë hiqnin në atë regjim.

Përse  bëhet lufta ndaj letërsisë së realizimit socialist?

Është një xhelozi asgjë tjetër. Është një lloj inati ndaj atyre arritjeve të një periudhe të caktuar. Unë them për librat e mia, por them edhe për librat e shkrimtarëve të tjerë. Hajde bë një “Zylo” si të Dritëroit ti sot. As vetë Dritëroi nuk bën dot një roman të tillë. Shkruaj poemën  “Nënë Shqipëri” të Dritëroit, shkruaj tregimet e Mitrush Kutelit. Një gjuhë brilante.

A njiheshin librat e tu në 1976-n, kur shkuat në Kosovë?

Po njiheshin dhe ishin dhe në librat shkollorë. Mund të them se dhe në abetare kishin shumë krijime të mijat. Në takimet letrare të Dreçanit më kanë ftuar dy herë. Edhe në librat me tregime më kanë futur.Një nga autorët Vehbi Kiko që tashmë ka ndërruar jetë ishte një lloj Lasgushi në letërsinë për fëmijë. Ai dhe Xhevat Beqari  mbeten për mua si Lasgushi në letërsinë për fëmijë, megjithëse, askush nuk i ka vlerësuar. Kohët e fundit shtëpia botuese OMBRA ka nxjerrë një libër të Xhevat Beqarit, merre dhe lexoje. Ai tashmë është 75 vjeç dhe është lënë në hije. Në kohën e regjimit kur ishte tek revista “Pioneri”  u përndoq ca kohë, pasi babanë ja shpallën kulak. Ndaj dua të them se nuk ka vepër të realizmit socialist, apo vepra të demokracisë, vepra ngelet vepër e mirë apo pa vlerë. “Kronikë në gur” e Ismail Kadaresë si mund të shkruhej ndryshe sot. Atë mund ta ndryshonte Isamili, por ka parë se si dje edhe sot s’mund t’i heqë një presje. Pra si në Kosovë edhe në Shqipëri disa herë një vepër shkruhej për të pasur një pasaportë për të kaluar apo për të bërë disa vepra të tjera.  Kritika franceze të qe ashtu nuk do t’i pranonte këto vepra, por ka parë aty, letërsi, realizëm. Ka parë krijimtari të mirëfilltë ndaj i ka pranuar. Ku të falin kritikët francezë.  Por këtu duhet të themi edhe për  përkthyesin Vrioni, i cili nuk mund të arrihet sot. Përkthyes të tillë janë të rrallë. Një njeri i shkëlqyer .

Sot nuk kemi sektorë të mirëfilltë për përkthimin e veprave shqipe si në akademi po ashtu dhe në universitet, pse ndodh kjo?

Kjo ka të bëjë me anën ekonomike. Pra pa para s’ka se çfarë bëhet. Por nga ana tjetër edhe Akademia e Shkencave po e humb rëndësinë e vetë. Madje dhe pesha e fjalës Akademik sikur po bie pak. Kur thua akademik Çabej dhe nga ana tjetër Fatos Kongoli. Shkrimtar i mirë është Fatosi, por shkrimtar, por nuk ka peshën e Çabejt, Aleks Budës, etj... Shoh  se sot Akademia merret me gjëra të vogla. Mund të them se u bë një Konferencë Gjuhësore, para disa kohësh. Më pyetën disa gazetarë se ku bëhet kjo Konferencë, unë u thashë tek Akademia, por doli se s’ishte ashtu. Kjo konferencë bëhej diku nga spitali në një hotel. Pse nuk u bë në Akademi?  Nuk donin të merrte vesh shtypi. Dakord u bë një seancë të mbyllur nga shtypi. Akademia të jep më shumë prezencë se çdo institucion tjetër.

Kush nga udhëheqësit e asaj kohe ishte më shumë i lidhur me shkrimtarët dhe që lexonte më shumë?

Ishte Mehmet Shehu. Ishte lexues i kualifikuar. Mua dikur më kanë vënë një epitet sikur Çmimin e Republikës që kam marrë dikur, ma ka dhënë Mehmet Shehu. S’është e vërtetë. Por ka dhe të vërtetën e saj brenda. Unë punoja me Bashkim Shehun djalin e Mehmetit dhe me Bujar Kapexhiun për filmat vizatimorë. Kam bërë disa filma vizatimorë, disa herë Bashkim Shehu na merrte dhe na jepte kafe tek 15 -katshi. Madje na merrte tek salla mbrapa ku shkonin të huajt. Edhe kur merrja honorare, Bashkimi më jepte maksimalen, pasi unë isha shumë ngushtë ekonomikisht. Madje, thoshte që Gaqos jepni shpërblimin më të lartë. Në këtë kohë unë botova “Çufon” dhe i dhashë një kopje Bujarit dhe një kopje Bashkim Shehut. Dy ditë më vonë, kishte shkuar Anastas Kondo tek Mehmet Shehu me listën e çmimeve të Republikës tek Mehmeti. Pa listën dhe i thotë Anastasit. Më dha para dy ditësh Bashkimi një libër për fëmijë të Gaqo Bushakës. E di që kam qeshur  me atë libër. Unë qesh rrallë por me atë libër kam qeshur si fëmijë. Por shoh që Gaqo nuk është në këto Çmimet e Republikës. Por ne nuk e vumë Gaqon se është shumë i ri. Po pse atë gjetët të hiqni ju nga çmimet, aq më mirë që është i ri. Menjëherë Anastasi vuri emrin tim. Pra nuk ishte se unë e njihja Mehmetin, nuk është se ai ndikoi për çmimin, por i pëlqeu libri, se po të mos i kishte pëlqyer nuk do ta thoshte atë fjalë. Në shumë raste kjo lloj njohjeje nëpërmjet veprës dhe jo ndërmjetësisë, jep efekte.

Sa libra tuajat janë bërë filma vizatimorë?

Janë disa libra, mbi 7 libra. Por libra të mijë janë bërë dhe filma artistikë si p.sh “Këmisha me dyllë”, sigurisht për fëmijë. Për kaçakët, një film interesant me regji të Besim Kurtit. Film tjetër është “Mondi dhe Diana”. Filmi i parë u bë në bazë të romanit “Guna e zezë”. Pra kam realizuar dy filma artistikë.

Filmat vizatimorë a kishin audiencë dhe a vlerësoheshin nga regjimi?

Shumë, shumë. Partia e kohës investonte shumë për edukimin e fëmijëve me normat e moralit komunist. Por ishte një e keqe që gjithë vlerësimet i merrnin piktorët, ata që ilustronin fotot dhe që kishin përkrahje. Ne si ideatorë dhe udhërrëfyes të librit vlerësoheshim shumë pak. Kjo pasi ahere prerja e pikturave bëhej me dorë. Kishte shumë punë. Ahere priteshin kartonë me copë sa që o Zot. Sot ka ndryshuar teknika. Lad Drubovniku, ka bërë ilustrimin e “Çufos” dhe ajo pjesë jepet  kudo pasi ka shuamë kërkesa dhe ka ngelur një ndër librat më të shitur për fëmijë të të gjitha kohërave.

Aktualisht me çfarë po merreni?

Unë tashmë kam bërë gati dy libra, një roman “Dhe thonë se fajin e ka përralla”. Është një libër që e kam çuar për ta botuar në shtëpinë Botuese  “Toena”. Personazhet janë njerëz, ku të gjitha janë gjyshi gjyshja dhe nipër dhe mbesa. Pra në këtë libër kam hequr brezin e mesëm, nënën dhe babën. I çoj në një Ambasadë në Kinë. Ndërsa libri tjetër titullohet “Aventura në pyllin e majmunëve”. Ky roman është me kafshë komplet, ndërsa i pari me njerëz. Janë të dy romane dhe shoh që shtëpitë botuese kanë pasur interes.

Përse sot ka pak botime për fëmijët/

Kjo sepse sot jemi në ekonominë e tregut dhe si shkrimtari dhe shtëpitë botuese si qëllim kanë fitimin. Pra e parë në këtë këndvështrim, si shtëpitë botuese ashtu dhe shkrimtarët s’ja kanë parë hajrin kësaj pune. Një libër do më shumë se 3 vjet punë dhe aq sa fiton një shkrimtar nuk i intereson që të bëjë diçka për aq pak lekë. Pra paguhesh 300 mijë lekë për një libër.  Por e them me bindje se vitet e fundit është rritur interesi i botimeve të librave për fëmijë. Deri dje pak libra shiteshin, sot ka diçka që lëviz. Disa herë para disa viteve ndonjë  mik më ka thënë po pse o Gaqo u mundove 3 vjet për 400 mijë lekë, ti falja unë. Ka të drejtë. Por ç’t’i bëj unë pasionit tim?!

A i ke lidhjet e mëparshme me Dritëroin dhe me Ismail Kadarenë?

I mbaj normale, pasi ata mbeten shkrimtarë të mëdhenj, ngelen ndër njerëzit më të respektuar të librave shqip.

Edhe ju jeni në dijeni, ka më shumë se 20 vjet që Ismail Kadaresë megjithëse ka qenë pretedent, nuk i është dhënë ende çmimi “Nobel”?

Mendimi juaj përse nuk i është dhënë?

Ne nuk  e dimë se në çfarë këndvështrimi e shohin krijimtarinë e Ismail Kadaresë akademikët që drejtojnë “Nobel”-in në Suedi. Kjo do të dalë pasi të nxjerrin në pah arkivat për këtë problem. Por unë e di se këto arkiva hapen njëherë në 100 vjet, ndaj mendoj se nuk do të kemi sigurinë e plotë kohën që mund të mësojmë të vërtetën. Por ka shumë thashetheme, ka shumë mendime, ka shumë diskutime në Shqipëri përse nuk e ka marrë çmimin “Nobel”. Por unë po jap mendimin tim. Unë mendoj, por janë hamendje, pasi unë shikoj në krijimtarinë e Ismailit, se Ismaili nuk ka asnjëherë keqardhje për asnjë personazh. P.sh unë të kam ndjekur krijimtarinë tuaj dhe kam parë se, ti ke shumë keqardhje për personazhet e tu, se të qënit emigrant detyrimisht e çon në këtë pikë personazhin. Por Ismaili kam vënë re se vetëm në dy momente apo në dy personazhe ka ndjerë keqardhje. Në një personazh të një vajze të vogël 15-vjeçare, që vdiq nga kanceri, një tregim shumë të shkurtër. Tjetra flitet për një mësuese në fshat që rri në anë të rrugës deri në madhështi. Pra tërë krijimtaria e Ismailit është pak inerte, pak e ftohtë, ka personazhe filozofikë, ndrysa çmimet i kanë marrë ata që kanë kontribuar për paqen. P.sh mori çmimin “Nobel” për paqen Obama, por ai tha se mua ma dhanë çmimin “Nobel për Paqen” për atë që do bëj për paqen dhe jo për atë që kam bërë. Pra komisioni e ka parë që ai po lufton për paqen. Ose ndoshta ata kanë parë që deri diku ka shkruar për diktatorin, por ata duhet ta kuptojnë që ashtu ishin kushtet, në atë terren vepronte dhe Kadareja ka qenë shumë i kufizuar në këtë drejtim megjithëse nuk mund ta anashkaloje këtë aspekt, sepse ashtu ishte koha. Ata që drejtojnë “Nobel”-in duhet ta kuptojnë se në çfarë kushtesh ka qenë Shqipëria dhe si ka vepruar Kadareja në atë regjim që s’të falte as gramin.

Bashkim Shehu që ju dikur e keni pasur mik, së fundmi ka bërë disa romane, cili është mendimi juaj për krijimtarinë e tij?

Unë kam lexuar dy romane të tij. Them se për çdo vepër kërkon më shumë. Ka ngjitje. Nuk jam thelluar shumë në veprën e tij. E kam takuar disa herë rastësisht. Është punëtor dhe si njeri është shumë i mirë. Është shumë korrekt. Por unë dua të them se jam tërhequr paksa nga takimet e shpeshta me shkrimtarët dhe me promovimet. Më vjen mirë që Bashkimi ngulmon dhe shkruan paçka se është në Spanjë.