Stavri Trako: Fara e tradhëtisë rrënon kombin

FARA E TRADHËTISË RRËNON KOMBIN

Nga Stavri Trako

stavri_trako@yahoo.com

Kënga “Fryn era , u çil taraba” është ndoshta një nga baladat më tragjike të artit popullor shqiptar dhe më gjërë . Ajo trajton motivin e prerjes  në besë  të mikut (kunatit), që në planin njerëzor është faji më i rëndë  ndër  shqiptarë, andaj  duhet shpaguar. Ajo që merr shpagën në këtë rast është Hajria, e motra e Halilit. Shkak për një ngjarje tragjike është një farë Sulejman Pasha (sundimtar turk i Shkodrës 1700-1710). Ai nëpërmjet  tradhtisë  së  paguar  kërkon  të shtypë revoltën  popullore. Halili,vëllai i Hajrie, ishtë figura simbol e reziztencës.  Ai, bashkë me të vëllezërit, pritet në besë nga i kunati i tyre, Bejta Silo. I ftuar nga Bejta, Halili me të vëllezërit  kishin  shkuar për të bujtur në shtëpinë e së motrës. Ata , që sipas zakonit i kishin dorëzuar armët  të kunatit,por pak më vonë  zihen  në befasi nga 300 sejmenë  dhe  çohen në burg ku më vonë ekzekutohen. Halili, kur po e merrnin të lidhur, mallkon të motrën:

                             Më paç n’qafë ti mori motër

                             si më rrejte e m’prune në Shkodër

                             Ty mos t’leftë kurrë djalë në votër

Dhe motra përgjigjet:

                             Mos m’leftë djalë as mos m’leftë çikë

                             kët punë motra s’e ka ditë

                             mos kij ves, o vëllau i motrës

                             t’i pret dada qejt e Shkodrës

Një ndalesë   në  apogjeun më tragjik të artit popullor shqiptar:

                             Shkoi një javë e shkuen pesë ditë

                             Pren të shojnë me gjithë të bijtë

Vështirë se mund të gjesh një subjekt  kaq tragjik në artin ballkanas dhe më gjerë. Cili është mesazhi i këngës?  Pse është ngritur në art një subjekt i tillë  kur mund të ishte mbuluar shumë më  lehtë me pluhurin e harresës? Pse  në këtë rast lidhja motër- vëlla është më e fuqishme se lidhja bashkëshortore dhe ndjenja mëmësore?Ç’është kjo ndjenjë dhe përgjegjësi superjore që ja drusojnë brishtësinë kësaj zonje ?

          Në një vështrim të sipërfaqshëm, të krijohet ideja se këtu mbahet një qëndrim anakronik e kontradiktor  për  lidhjen martesore dhe është thjesht një anakronizëm kanunor, një lloj subkoshience   e pa dëgjuar shqiptare.

          Po në  mendësinë  shqiptare lidhja  martesore vlerësohet  si lidhje e sigurisë  shoqërore  të njeriut. Prerja në besë e Halilit prej mikut ( të kunatit),vlerësohet këtu si një tradhti e shumëfishtë. Halili dhe të vëllezërit përfaqësojnë  figura: e kunetërve , dajave  dhe të vëllezërve  njëherazi ,pra pesha më e madhe specifike e sigurisë shoqërore. Në këtë rast besëpremja ka  të bëjmë me një shembull shoqëror negativ, tri dimensional.

          Dihet se qytetërimi njerëzor, të paktën që nga epoka e Homerit  ka vlerësuar karakteret  e njerëzve në të gjithë piramidën shoqërore. Kujtojmë nga arti homerian figurën e Agamemnonit si simbol i pushtetit, Akili si luftëtari  kampion  gjysëm perëndi e mënuesi  i dashurisë së grabitur,  Nestorit si simbol i mençurisë, Odisesë ideatorit  të dredhisë Pellazge për shembjen Trojës , Menelaun bashkëshorti i dhunuar prej mikut Trojan Paridit,  Hektorit si mbrojtës iTrojës .Por,përnjëherësh të bihen  një mend figurat femrore që plotësojnë kuadrin e epokës dhe  të  jetës shoqërore të këtyre figurave: -Klitemnestra  thyesja e Kurorës bashkëshortore dhe vrasëse e të shoqit; Helene e Trojës misteri i bukurisë femrore , Penelopa mishërim i bashkëshortes të pa tundueshme nga joshjet jashtëmartesore . Nga arti shqiptar kujtojmë figurën e Rozafës si simbol i vetëmohimit të nënës etj.

          Në baladën “Fryn era, u çil taraba” ngjarjet zhvillohen në një qytet me një kështjellë, që është në konflikt me një Pasha të huaj.Pashai kërkon të mposht  rebelizmin e vendasve me tradhëti.  Ngjarja natyrisht  nuk është i përmasave Homeriane po shëndrohet në e tillë nga paraja. Në këtë rast ,paraja, vlen si  armë  joshëse e tradhëtisë, me të cilën Pashai  tenton të këpusë  një prej hallkave të  lidhjes shoqërore  të “rebelëve arnautë”  atë , të krushqisë.

Paraja ve në provë karakteret dhe lidhjet mistike të këtij geni të lashtë ilirjan.Hajria është figurë e pafajshme që fare papritur vihet para një fakti shumë kompleks,të të tradhëtuarit  të vëllezëve të saj  nga i shoqi.  Kjo është një prove e madhe që nuk të lejon asnje alternativë :çe lidh tash e mbrapa me të shoqin dhe me të birin.Halili me të vllezërit  ishin   në anën e revoltës kundër Pashait, Bejta Silo i shoqi , kolaboracionist që, për para,i ka  dorëzuar  ata te Sulejman Pasha.

 Kemi të bëjmë me një llojë krejt të veçantë të  konfliktit shoqëror që hap siparin e vet brenda në familje.Autenticiteti artistik këtu është i spikatur. Prerja në besë në këtë rast konsiderohet si apokaliptike,  në  një ngjarje e padëgjuar më parë ,  në këngët shqiptare thirret në skenë motra Hajrie për ta zgjidhur dhe jo pleqtë e kuvendit.Kënga kërkon mend për vendim marje nga nje femër  që ka në dorë ta bijojë  jetën jo ta çbëjë atë. Çfarë kërkohet të vihet në provë këtu: instikti apo ndërgjegja?  Pas premjes në besë të Halilit, shtrohet pyetja a mund të vazhdojë bashkëshortësia e motrës Hajries? Një jo tragjike  dhe kërcënuese thellë në shpirtin e saj e ka shëndërrua në një qënie hakmarëse Hajrien e brisht.Deri  në atë çast fatal,ishte  një grua e kënaqur nga jeta, dhe që kishte afeksion shpirtëror për të shoqin dhe të bijtë,por që rasti vuri në provë motrën për të vëllezërit e saj.  Përjashtohet inçesti , jo  se  do të birin me sytë e ballit por nga  përfundimi maramendës ngjarjeje: Kënga thotë:

                                      Kur i vuna pushkën burrit

                                      si t’i xierrkesh vllaznit burgut,

                                      Kur i vuna thikën djalit

                                      si t’i xjerrkësh sytë e ballit

 Kënga në këtë rast do kuptuar si një ngjarje që vë në funksionim tërë mekanizmat e  institucionit  moralo-shoqërore që quhet: Besë. Besa do kuptuar si një spektër i gjerë vlerash shoqërore dhe qytetëruese. Ajo përfshin në vetvete:

                   - besën motër-vëlla si binom mbijetese për një komb

                   - besën e shokut ndaj shokut që është vetë jeta

                   - besën e miqësisë, krushqisë që është siguria e jetës

                   - besën bashkëshortore që sintetizon patjetësimin e njësisë qytetruese që është familja.

Sa më shumëvlerëshe të jetë besa, aq më e madhe është përgjegjësia e mbajtjes së saj. Në këngën “ Fryni era, u çil taraba” besa si institucion moral përfshihet në shprehjen e saj më të plotë. Shkelja e besës në këtë rast është tradhëti ndaj vetvetes, por edhe një farë e keqe. Një sy më i vëmendshëm do të konstatonte se në këngë është edhe një konflikt tjetër midis kodit moral autokton dhe atij të imponuar islam. Institucioni moral i besës këtu përfillet jo si vlerë arkaike, por si vlerë e bashkimit shpirtëror të kombit. Tragjedia arrin në kufijtë e Ferrit kur Hajria vret të birin. Si motiv ky është tepër i lashtë, na kujton pak Medean. Pse kjo Medea shqiptare vret edhe të birin? Figurës së djalit në familje, në  mendësinë shqiptare i lihet  një vend i privilegjuar. Djali është konsideruar si figura qendrore  dhe shumë dimensionale e së ardhmes  së një familjeje,si: udhëheqës, vendimmarrësi dhe mbrojtës.

          Nëna Hajrie, do të pranonte ta mirërriste të birin, por besëpremja në figurën e të atit i pret të birit, të drejtën e vendimmarrjes dhe mbrojtjes së jetës si mashkull. Veprim i i të jatit duke prerë në besë kunetrit  është fatale. Ai kish shitur jetën e kunetërve njëkohësisht edhe të dajave të fëmijës duke i privuar të birit mundësinë e sigurisë në jetë që i jep lidhja dajë-nip. Fataliteti i sjelljes së të jatit qëndron dhe në faktin tjetër, se ai bashkëpunon me një pasha të huaj kundër vullnetit të bashkëkombasve të vet.

          Vlerësimi që i bëhet vullnetit të kombit lidhet edhe me faktin se besëpremja në terrenin shoqëror është fatale “si egjër” që hedh rrënjë në trungun genetik të kombit. Kalbëzimi i këtij trungu do të thotë zhdukje. Akti i zhdukjes së pjellës së vet nga nëna këtu është i përligjur artistikisht. Edhe pse Hajria ndjeu dhimbje sa humbja e syve të ballit në emër të mbijetesës së kombit, e pranon atë me stoicizëm .

          Historia e shuarjes së kombeve ka ndodhur më se një herë pas asaj të Trojës. Me dhjetra popuj i janë nënshtruar trysnive të popujve të tjerë e më pastaj janë asimiluar e zhdukur. Imponimi i ligjeve të huaja nëpërmjet besimit të detyruar islam ishte më pak i dëmshëm se tradhëtia e blerë që shënon dhe cakun e apokalipsit. Institucioni juridik autotokton respektohet madje, më tëpër, nga që për  shumë kohë me të i është bërë ballë të keqes historike. Me këtë subjekt mendësia artistike shqiptare kërkon të vetëmbrohet nga apokalipsi i tipit Trojan.