Kristo Frashëri: Një Kryepeshkop nuk mund të fyejë - Janullatos na tregon përralla të pahijshme

Një Kryepeshkop nuk mund të fyejë

Nga Kristo FRASHËRI

Nuk është e habitshme që shkrimi im mbi hirësinë e tij A. Janullatos, kryepeshkopin e KOASh-it, shkaktoi reagime jo vetëm te kryepeshkopi, por edhe në radhët e disa dashamirësve të tij. Kjo për arsye ngaqë vija në dukje mungesën e pozicionit të tij kombëtar shqiptar të papajtueshëm me funksionin që ai ka si kryepeshkop i KOASh-it. Po shoh me habi se dashamirësit e tij përpiqen ta mbrojnë Janullatosin me argumente që unë nuk i kam venë asnjëherë në dyshim. Thonë se ai ka mëkëmbur Kishën Ortodokse, se ka ndërtuar kaq faltore, se ka nxjerrë aq kuadro, se ka përkrahur të varfërit, se ka ndihmuar emigrantët, se është një prelat me një kulturë të gjerë dhe një kryepeshkop me konsideratë edhe në arenën ndërkombëtare, etj, etj. Në retorikën mbrojtëse kushtuar hirësisë së tij, krahas disa besnikëve ortodoksë shqiptarë u rreshtua, edhe me sa jam në dijeni, gazeta e rëndësishme greke "To vima", që botohet në Athinë. Nuk kam arsye të mohoj të drejtën që ata kanë për të mbrojtur prestigjin e kryepeshkopit të KOASh-it. Por, ata nuk kanë aspak të drejtë të deformojnë përmbajtjen e shkrimit tim kritik.

Unë nuk e kam mohuar kontributin që A.Janullatos ka dhënë në rimëkëmbjen e rrjetit kishtar ortodoks në Shqipëri, në ngritjen e kishave të shkatërruara gjatë regjimit komunist, në përgatitjen profesionale të famullitarëve të rinj ortodoksë. Nuk e kam vënë aspak në dyshim kulturën e tij të gjerë kishtare dhe enciklopedike, as prestigjin që ai ka në radhët e simotrave ortodokse të botës, megjithëse deri sot nuk e kemi dëgjuar të trajtojë në përshtatje me titujt e tij akademikë probleme dhe tipare të historisë kishtare ortodokse të Shqipërisë, për shembull të vuajtjeve dhe të persekutimeve që ajo ka pësuar në të kaluarën nga Patriarkana Fanariote e Stambollit.

Ditët e fundit hyri për të dytën herë në skenë edhe vetë hirësia e tij A. Janullatos. Në një Apologji të gjatë në "Gazetën Shqiptare" (Tiranë, 31 tetor 2010), ai, siç duket tepër i shqetësuar, mbron me imtësi, një për një, veprimtarinë që ka zhvilluar në favor të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit. Edhe ai rreshton si në një inventar veprat e dobishme që ka bërë për kishën shqiptare. E përsëris, nuk e kam mohuar atë inventar, pra e quaj të panevojshëm të merrem me të. Do të debatoj me atë pjesë të shkrimit të hirësisë së tij, e cila i ngjet ligjëratës së një avokati që përpiqet të shpëtojë të pandehurin nga akuza me argumente jo bindëse. Por, përpara se të kaloj në debatin me të, do të them dy fjalë në lidhje me shkrimet e dashamirësve të tij.

***

Në lidhje me dashamirësit e kryepeshkopit A. Janullatos, kam disa pyetje. Përse ata nuk hyjnë në thelbin e çështjes? Përse nuk na sqarojnë bashkëpunimin e Janullatosit me mitropolitin Sebastianos? Përse më 1991 ai i paralajmëronte himarjotët se krahina e tyre së shpejti do të bashkohej me Greqinë? Përse në seminarin që ai ka ngritur në Shën Vlash të Durrësit priftërinjtë e KOASh-it mësojnë historinë e Greqisë dhe nuk e prekin fare historinë e Shqipërisë? Përse ata ua mbushin nxënësve kokën me emrat e shenjtorëve grekë dhe nuk u mësojnë emra të martirëve të kishës shqiptare? Përse kryepeshkopi e ka shndërruar selinë e KOASh-it në një ambasadë të dytë të Greqisë dhe plot "përse" të tjera? Mbi të gjitha, kam shtruar tre pyetje tepër serioze, të cilat deri tani kanë mbetur ende pa përgjigje.

E para, është e vërtetë se më 1991 KOASh-i ishte shkërmoqur në të gjitha drejtimet dhe nuk kishte Sinod të Shenjtë, as prelatë që të formonin Sinodin e Shenjtë. Përderisa u mendua se në ato rrethana për t'u rimëkëmbur KOASh-i kishte nevojë për një ekzark, një emisar të përkohshëm dhe përderisa Patriarkati e emëroi si ekzark Anastas Janullatosin, a nuk është dredhi që A. Janullatosi, nuk vazhdoi punën si ekzark derisa të formohej një Sinod i Shenjtë, por e shndërroi ofiqin e ekzarkut në kryepeshkop pa një Sinod të Shenjtë? Si e shpjegojnë dashamirësit e tij këtë shndërrim?

E dyta, KOASh-i kishte një statut të shpallur rregullisht nga Kongresi i saj më 1929 dhe të miratuar nga Patriarkana e Kostandinopojës me Tomin e vitit 1937. Përse më 1992 ky statut u shkel me të dyja këmbët? Hirësia e tij kujtoi se në ndërhyrjen e tij të parë na bindi kur tha se për të vlerë kishte statuti i vitit 1950, një statut i fabrikuar nga uzina e regjimit komunist, i cili megjithatë edhe ai vinte si kusht zgjedhjen e kryepeshkopit me nënshtetësi shqiptare nga një Sinod i Shenjtë.

E treta, a ka të drejtë Patriarkana e Kostandinopojës, e cila konsiderohet simotër e madhe e kishave ortodokse autoqefale të tjera, të emërojë nëpërmjet sinodit të saj një kryepeshkop në krye të një kishe ortodokse autoqefale të një vendi tjetër? A nuk është ky emërim një shkelje e pavarësisë së Kishës Ortodokse Shqiptare? Përse vetë Patriarkana e Kostandinopojës e shkeli Tomin e vetë të nënshkruar nga patriarku Benjamin më 1937?

Kam dhe një pyetje të fundit. Në kundërshtim me të gjitha dëshmitë okulare dhe dokumentare, të cilat të bindin se fronëzimi i tij në Kishën Katedrale të Tiranës më 2 gusht 1992 ishte i parregullt, përse dashamirësit e hirësisë së tij A. Janullatos, përpiqen të na bëjnë syleshë? Në ndërhyrjen e tij të parë kryepeshkopi Janullatos u përpoq të mbronte saktësinë e fronëzimit të parregullt të tij me argumentin se unë (Kr. Frashëri) nuk kam qenë i pranishëm në ceremoninë kishtare që u zhvillua më 2 gusht 1992. Hirësia e tij harron se unë jam historian dhe jo gazetar dhe se ndryshe nga gazetari, i cili shkruan për ato që sheh me sy dhe dëgjon me veshë, historiani shkruan duke u mbështetur në burimet dokumentare, sa të jetë e mundur më të sakta. Harrojnë se si historian, unë kam shkruar për shembull për Skënderbeun, pa e njohur atë personalisht dhe pa qenë i pranishëm në betejat e tij.

Sa kohë do të vazhdojnë të mbrojnë me këmbëngulje parregullsinë e fronëzimit të kryepeshkopit më 2 gusht 1992? Pikërisht duke u mbështetur në njoftimet e sakta, në dëshmitarët okularë të ceremonisë kishtare të 2 gushtit 1992 dhe në kronikën televizive të ceremonisë të regjistruar po atë ditë - unë vazhdoj të jem i bindur edhe sot se hirësia e tij nuk thotë të vërtetën kur shkruan se fronëzimi i tij më 2 gusht 1992 ishte i rregullt. Pyes: po ato "Jo", "Jo", "Jo"-të që e tundën kishën katedrale; po ato këngë patriotike që buçitën në sallë, të regjistruara në CD nuk janë dëshmi për t'u marrë në konsideratë? Po ata qindra intelektualë ortodoksë që u mblodhën në Konferencën e Pallatit të Kulturës më 29 gusht 1992, nuk kanë vlerë dokumentare?

Disa qytetarë të Beratit në një letër që kanë botuar në "Gazeta Shqiptare" (25 tetor 2010) thonë se "e ndiejnë veten të ofenduar" nga shkrimi im. Unë nuk di t'i kem ofenduar qytetarët e Beratit. Unë ata i kam nderuar dhe i nderoj. Në lidhje me kishën, kam arsye t'i nderoj më tepër. Kjo sepse në Beratin e bekuar banorët e nderuar të këtij qyteti me ortodoksi të lashtë e mbështetën me ngrohtësi dhe me patriotizëm të lartë më 1922 Kongresin historik që shpalli autonominë e Kishës Ortodokse Shqiptare. I nderoj për vendosmërinë që treguan në atë kohë kundrejt presionit të Kishës Ortodokse Greke, e cila përpiqej me këmbëngulje ta mbante ortodoksinë shqiptare përsëri nën zgjedhën e saj si gjatë shekujve të kaluar. I nderoj se më 1922 ata miratuan njëzëri parimin që KOASh-in ta drejtonin prelatë dhe priftërinj jo të huaj, por shqiptarë, nga kombësia dhe shtetësia. Për të gjitha këto arsye, qytetarët e Beratit nuk kanë përse ta ndiejnë veten të ofenduar nga Kristo Frashëri, i cili në fund të fundit mbron parimet patriotike të prindërve dhe gjyshërve të tyre. Përkundrazi, qytetarët që kanë vënë nënshkrimin në peticionin e botuar në "Gazeta Shqiptare" (25 tetor 2010) duhet ta ndiejnë veten e tyre të turpëruar, mbasi me atë shkrim kanë ofenduar prindërit dhe gjyshërit e tyre. Me këtë rast nuk kam se ç'të them më tepër, veçse iu kujtoj fjalët që tha Jezu Krishti, për ata që flisnin përçart: "O Perëndi, mëshiroji ata se nuk dinë se ç'flasin".

Në letrën e tyre, po ata qytetarë të Beratit më akuzojnë se unë me shkrimin e përmendur paskam shprehur mllefin personal ndaj Kishës dhe mitropolitit të Beratit. Unë nuk e njoh fare hirësinë e tij Ignatin. Nuk di të më ketë bërë mua personalisht ndonjë të keqe. Për këtë arsye, nuk kam përse të kem mllefe ndaj tij. Unë u revoltova kur pashë në internet intervistën e tij të botuar në gazetën "Blic" të Beogradit më 8 shtator 2010 - një intervistë fyese për mbarë shqiptarët, përfshirë edhe mbarë qytetarët e Beratit, të Vlorës, Kaninës dhe Myzeqesë. Ju thoni se ai e ka përgënjeshtruar deklaratën që ka bërë më 8 shtator, në atë formë që është botuar në shtypin serb. Para së gjithash, ai e ka përgënjeshtruar pasi unë e denoncova dhe e kritikova deklaratën e tij fyese. Ky qenka faji im, se e kritikova para se ai ta përgënjeshtronte? Megjithatë, le ta lemë këtë pikë mënjanë, që i ngjet kofinit mbas të vjelit. Pyes: përse hirësia nuk e përgënjeshtroi që kur agjencitë e lajmeve e dhanë deklaratën e tij që më 8 shtator? Pyes: përse nuk protestoi në gazetën "Blic", siç e kërkon e drejta e replikës? Pyes përsëri: ç'janë këto përgënjeshtrime të shtirura, të cilat duket sikur janë sa për të hedhur hi syve? Kush i beson këtyre përgënjeshtrimeve të vonuara, të cilat duken sheshit se kanë për qëllim të mbulojnë pohime të pahijshme të mëparshme?

Po ata qytetarë, për të mbrojtur peshkopin e Beratit renditin ndihmat që ai ka dhënë për banorët e mitropolisë së tyre. Jashtë dëshirës time më kujtohen ngjarje analoge historike. Më kujtohet se para LIIB, agjentët fashistë të Italisë në Shqipëri mburreshin se i jepnin Shqipërisë ndihma mbasi u digjet zemra për popullin shqiptar. Koha provoi se prapa atyre ndihmave fshiheshin synime antikombëtare shqiptare, që kishte Italia, të cilat paralajmëronin pushtimin e 7 prillit 1939. Kjo është arsyeja përse ndihmat të cilat mitropolitët grekë i marrin sigurisht nga Athina, nuk më ngrohin kur shoh se herë pas here dalin në sipërfaqe synimet që ka Greqia për të aneksuar Shqipërinë e Jugut.

Autorët beratas përpiqen të na qetësojnë se hirësia e tij Ignat Triandis nuk është grek, por është arvanid shqiptar. Nuk e dimë se çfarë kuptojnë ata me apelativin arvanid shqiptar. Dihet se grekët quajnë arvanidë shqiptarët e diasporës mesjetare të shkëputur nga trungu etnik shqiptar dhe të shndërruar në qytetarë helenë shqipfolës. Përkundrazi, ata quajnë shqiptarë (albanus) pjesëtarët e trungut etnik që banojnë në trojet e tyre historike ku përfshihen ashtu si kosovarët, edhe çamët. Në këtë vështrim, ç'është mitropoliti Ignat, arvanid apo shqiptar apo ndonjë shartim i tyre? Pavarësisht nga ky konfuzion, të jesh shqiptar do të thotë të kesh ndërgjegjjen e shqiptarësisë. Ne kemi shembuj që tregojnë se Kisha Ortodokse Greke ka patur prelatë me përkatësi etnike shqiptare, disa me ndërgjegjje kombëtare greke, disa me ndërgjegjje kombëtare shqiptare. Kujtojmë me këtë rast hirësinë e tij Kristofor Kisi, një shqiptar beratas, i cili para shpalljes së autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare ishte mitropolit i Sinadhës greke. Kur më 1922 u mblodh Kongresi kishtar i Beratit, u kthye në atdhe si një shqiptar i vërtetë dhe u bë mitropoliti i Beratit, kurse më vonë në sajë të ndërgjegjjes së tij të shqiptarësisë u shpall edhe kryepeshkop i KOASh-it. Kemi edhe raste të hidhura, nga të cilat po marrim si shembull Pandelejmon Kotokon, një shqiptar nga Korça, edhe ky mitropolit i një dioqeze greke, i cili më 1937 me presionin e Patriarkanës së Stambollit, u bë mitropolit i Gjirokastrës. Por, edhe pse me origjinë shqiptare, ai qe zhveshur nga çdo ndjenjë e shqiptarësisë. Ai qe shndërruar në një grekoman thellësisht fanatik, një antishqiptar i tërbuar, një militant i shovinizmit grek. Mjafton të kujtojmë se një nga veprat e shëmtuara të dhespot Kotokos ishte bashkëpunimi i tij me gjeneralin grek Zervas, në persekutimin e shqiptarëve të Çamërisë dhe në dëbimin me dhunë nga vendbanimet e tyre historike. Veprimtaria e tij më 1945 për aneksimin e të ashtuquajturit Vorio-Epi nga Greqia, i shkaktoi shumë telashe Shqipërisë. Moshatarët e mi i mbajnë mend vargjet shqipe që shoqëronin melodinë e famshme të Sofia Vembos (Ta elenika kanonja /dhen ine makaronja), të cilën e këndonin shqiptarët në vitet e para të Pasluftës "Kotokoja me Zervën/kërkojnë viset tona/neve u përgjigjemi/nuk jemi makarona". "Nuk jemi makarona" aludohej për ushtrinë italiane, e cila u thye që në fillim nga ushtritë greke.

Të sqarohemi. E dua Greqinë. E çmoj kontributin që bijtë e saj kanë dhënë në qytetërimin evropian. Jam mahnitur sa herë kam vizituar Akropolin. Magjepsem kur shoh skulpturat e Fidiasit. Adhuroj mendimet e Platonit dhe të Aristotelit. Por dua më tepër Shqipërinë. E dua Atdheun tim dhe i mbaj sytë hapur. Greqia dhe Shqipëria janë fqinjë prej mijëra vjetësh. Sikurse thuhet në një fjalë të urtë popullore, "mikun mund ta zgjedhësh vetë, vëllanë ta japin prindërit, por fqinjin ta jep historia". Me fqinjin kemi përshkuar historinë. Me fqinjin do të ecim bashkë edhe në të ardhmen. Jemi pra, të detyruar që rrugën e së ardhmes ta përshkojmë jo vetëm si fqinjë, por edhe si miq. Miqësia e vërtetë kërkon të mos kesh plane të errëta ndaj fqinjit. Evropa e re kërkon respektimin e kufijve. Në kuadrin e respektimit të kufijve, ajo kërkon edhe respektimin e të drejtave të minoriteteve. Nga kjo pikëpamje, Shqipëria e cila i respekton minoritetet është më e avancuar se Greqia, e cila i përçmon minoritetet. Ajo nuk e respekton të drejtën që kanë arvanitët si minoritet kulturor-linguistik, as të drejtën që kanë shqiptarët e Çamërisë si minoritet etnik-linguistik. Ç'është më e keqja, ajo po përpiqet të fabrikojë me anë të euros minoritete që nuk ekzistojnë në Shqipëri, si në Korçë, Himarë ose në Përmet, ndoshta dhe në Berat. Më keq akoma, dërgon prelatë dhe priftërinj, të cilët si nëpërka mbajnë nën gjuhë helmin e antishqiptarizmës. U jep fonde të bollshme për të mashtruar qytetarët ortodoksë naivë, të cilët gënjehen si fëmijët nga karamelet e pleqve.

***

Në një artikull greqisht me titull "Kryepeshkopi i Shqipërisë në shënjestër të fanatikëve", botuar kohët e fundit në organin mjaft të njohur të Athinës "To vima" (21 tetor 2010) një korrespondente e saj, Maria Andoniadhis, e sulmon Kristo Frashërin se ky e cilëson Janullatosin si një vegël të Athinës dhe se qëllimi i tij, sipas akademikut shqiptar, është të rivendosë influencën dhe kontrollin e kishës greke mbi kishën shqiptare. Deri këtu korrespondentja greke thotë të vërtetën. Por, ajo del jashtë së vërtetës kur thotë se Kristo Frashëri është vënë në krye të kritizerëve kundër kryepeshkopit Anastas. Ndërkohë, ajo ia prezanton publikut grek Kristo Frashërin si një shqiptar që ka lindur më 1920 në Stamboll. Pastaj e cilëson si një akademik të regjimit komunist të Enver Hoxhës.

Në pamundësi për ta informuar opinionin publik grek se të trija këto pohime janë të pasakta, po i përgjigjem nëpërmjet shtypit shqiptar. Para së gjithash, Kristo Frashëri nuk është kritizer. Nuk bën kritikë për kritikë, as nuk trillon akuza. Thotë një të vërtetë, sigurisht të hidhur për zonjën Maria Andoniadhis: se kryepeshkopi A. Janullatos e ka përvetësuar me mashtrim postin si kryepeshkop i KOASh-it, mbasi ka shkelur Kushtetutën e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, të miratuar nga Patriku i Kostandinopojës Benjamin më 1937. E dyta, është e vërtetë se Kristo Frashëri ka punuar në Institutin e Historisë së Tiranës, por regjimi komunist, për arsye që këtu nuk është vendi të thuhen, nuk i dha atij titullin akademik, madje as titullin profesor. Të dy këto tituj i ka marrë pas përmbysjes së regjimit komunist. Në lidhje me të tretën, me faktin se unë kam lindur në Stamboll më 1920, mendoj se zonja Andoniadhi ndoshta kërkon të hedhë një hije dyshimi se meqenëse kam lindur në Stamboll mund të jem nën ndikimin e politikës turke, e cila dihet se nuk është dashamirëse ndaj Greqisë. Këtu zonja Maria Andoniadhi, e cila dyshoj se nuk është greke, por shqiptare - nga familja e njohur shqiptare himarjote Andoni dhe si grekomane ka ndërruar dhe mbiemrin, - gabohet rëndë. Nuk e kam fjalën te mbiemri që ka ndërruar, por së bashku me mbiemrin ka ndërruar edhe ndërgjegjjen.

Shfrytëzoj rastin për të treguar një ndodhi personale. Kam kaluar nëpër duar një libër greqisht kushtuar Epirit me autor Aleksandros Mamopoulos. Më thanë se ishte nga fshati Stegopull i Lunxhërisë së Gjirokastrës ku nuk ka asnjë banor grek. Më thanë gjithashtu se ky Aleksandros Mamopoulos kur ishte i ri në fshat quhej Lekë Mame dhe se ishte kushëri i Misto Mames. Në librin që ai ka botuar thotë ndër të tjera se të krishterët e fshatit tim Frashër janë grekë. Kur më 1980 e takova në Athinë dhe kur i dhashë dorën e pyeta shqip: Si jeni, zoti Lekë Mame? Përse më keni bërë grek? U hakërrua sikur e kisha ofenduar. Ndoshta dhe zonja Andoniadhi mund të hakërrehet po t'i them zonja Andoni. Aluzionin e saj meqë unë kam lindur në Stamboll mund të jem nën ndikimin turk, e quaj fyerje. Me këtë rast po e shpjegoj arsyen përse unë kam lindur në Stamboll më 1920.

Të parët e mi kanë banuar brez pas brezi për qindra vjet në fshatin Frashër të rrethit të Përmetit, një fshat me banorë krejtësisht shqiptarë, myslimanë bektashinj dhe të krishterë ortodoksë. Im atë, Anastasi, i cili ndiqte studimet në Stamboll, lidhi fejesë me një vajzë shqiptare nga fshati Ogren, dy orë larg Frashërit. Kjo fejesë është botuar dhe në shtypin e kohës. Martesa do të kurorëzohej në verën e vitit 1914 në vendlindje, në Frashër. Por, në pranverën e atij viti, kur me mbështetjen e qeverisë së Athinës të kryesuar nga Elefteros Venizellos, një kuvend fantazmë shpalli në Gjirokastër në muajin mars "krahinën autonome të Vorio-Epirit", bandat e andartëve grekë të kapedan Papagjeorgjiut dogjën më 6 maj 1914, Frashërin. Përveç masakrave dhe përdhunimeve, bënë në Frashër shkrumb e hi jo vetëm 158 shtëpitë e familjeve myslimane bektashiane, por edhe 60 shtëpitë e familjeve të krishtera ortodokse, midis tyre dhe shtëpinë e prindërve të mi së bashku me kishën e Shën Thanasit. Dihet se nuk u dogj vetëm Frashëri, por 144 fshatra të të ashtuquajturit Vorio-Epir. Kjo qe "dhurata" më e madhe që pati Frashëri dhe fshatrat e jugut nga autonomia vorioepirote. Banorët e tyre ikën të lebetitur drejt Vlorës ku nuk shtrihej dora e ushtrive helenike. Por, edhe atje pësuan vuajtje të tjera. Si rrjedhim, im atë, Anastasi, mbeti në Stamboll. Aty, fill në mbarim të luftës, kur u hapën rrugët, u celebrua martesa. Kjo është arsyeja përse unë kam lindur në Stamboll.

Shtëpia ku ne banonim në Stamboll ndodhej në lagjen Sirkexhi, një lagje me banorë grekë, në afërsi të selisë së Patriarkanës së Stambollit. Sa për dijeni, unë kam lindur jo si turk, por si i krishterë ortodoks. Jam pagëzuar, siç po e vërtetoj me çertifikatën e pagëzimit, në Kishën e Shën Mërisë së Peras në Stamboll, një nga kishat e lashta bizantine të Patriarkanës së Kostandinopojës. Po të mos ishte djegur Shqipëria e Jugut unë ndoshta do të kisha lindur në Frashër. Si rrjedhim, përgjegjësia që unë kam lindur në Stamboll, i takon qeverisë së Athinës dhe Kishës Ortodokse Greke që bekonte andartët e Papagjeorgjiut.

Banorët e kohës së barbarizmës së andartëve pothuajse kanë vdekur të gjithë. Por, fëmijët e tyre dhe fëmijët e fëmijëve të tyre e dinë se ç'pësuan paraardhësit. Këta kanë pritur më kot që dikush të përgjigjej për këtë barbarizmë. Ata kanë pritur nga Athina që në mos të shpërblente dëmet e shkaktuara me djegien dhe me persekutimet, të paktën të kërkonte falje. Por, Greqia nuk ka dëgjuar asnjëherë nga ai vesh. Ç'është më e keqja, ajo kujton se shqiptarët e kanë harruar atë faqe të zezë të historisë së Greqisë.

Midis atyre që kërkojnë ta përsëritin tragjedinë e "Vorio Epirit" janë edhe prelatët dhe priftërinjtë grekë që vijnë nga Athina. Por, ngjarjet e kohëve të fundit, - sidomos ngritja nga Athina e memorialeve për ushtarët grekë të rënë më 1940, në vijën e kufirit të të ashtuquajturit Vorio-Epir dhe aluzioni që konsulli grek i Korçës bëri në fjalimin e tij në 28 tetorin e kaluar se shqiptarët e Korçës, të cilët nuk dinë fare greqisht, janë grekë - tregon se jo vetëm kisha, por edhe zyrtarët e Athinës po punojnë për të realizuar ëndrrën e tyre kimerike të Vorio-Epirit. Ata harrojnë se me përpjekjet e tyre nuk bëjnë gjë tjetër veçse ringjallin në kujtesë një barbarizmë të cilën kemi menduar se nuk do të përsëritet.

Me të vërtetë kam lindur në Stamboll, por në familjen tonë nuk ndjehej fare fryma e sundimit turk. Shtëpia jonë ndodhej, siç u tha, pranë Fanarit, por në të nuk ndjehej as fryma greke. Im atë, Anastasi, ishte përkrahës i flaktë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Më 1922, kur u mblodh Kongresi i Beratit ai ishte kryeredaktor i gazetës shqipe "Paqja", që botohej në Stamboll dhe njëkohësisht korrespondent i gazetës shqiptare "Shqipëria e Re", që botohej në Rumani. Si gazetar patriot ai shoqëroi delegacionin kishtar të kryesuar nga At Vasil Marko, i cili i kërkoi patrikut Meleti IV, Tomin për njohjen e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Dihet se në atë kohë Sinodi i Shenjtë i Kostandinopojës e refuzoi atë që patriku pasardhës, Benjamin e dha 15 vjet më vonë. Në një artikull që botoi në gazetën "Paqja", duke folur për tre peshkopët e parë shqiptarë të KOASh-it, - Fan Nolin peshkop i Metropolisë së Durrësit, hirësisë së tij Jerotheut, nga Çarshova e Përmetit, mitropolit i Korçës dhe hirësisë së tij Kristofor Kisit, nga qyteti i Beratit, mitropolit i Beratit, - Anastas Frashëri shkruante ndër të tjera: "S'ka zemër shqiptari që të mos lëvrinjë nga gazi për këtë lajm kaq të interesaçme (që Fan Noli u bë peshkop - K.F.) për dorëzimin e pëlqyer (për thirrjen aksios - K.F.). Ky dorëzim i bërë kanonikërisht prej dy peshkopëve të tjerë (imzot Kristoforit dhe imzot Jerotheut - K.F.) të shkallës së Patrikanës Ekumenike, do t'i japë fund ndërhyrjeve të Patrikanës në Shqipëri me intrigat e saj. Elementi ortodoks i Shqipërisë dhe si gjithë shqiptarët me një tmerr dhe me krypë përmendin gjithë punët që bënë agjentët e Patrikanës shërbëtorët e Idesë së Madhe (Megali Idea), metropolitët e dërguar prej klikës fanariote në Shqipëri dhe në sot ndodhen gërmadha, qytete dhe katunde të bëra hi, ajo u detyrohet atyre që me kryqin si vegël, me fenë si mjet mundoheshin të ngulnin rrënjët e Panhelenizmës në Shqipëri. Dhe kush mund të harrojë aksionet e këtyre pasonjësve të megalloidesë te e ngrata Shqipëri? Që të zemë një nga një të shkoqitim të tëra punët e tyre, aksionin e tyre dhe të këqijat që prunë me emrin e Krishtit, na duhen volume të mëdhenj që t'i përshkruajnë. Populli shqiptar, elementi ortodoks i Shqipërisë, besnik në idenë kombëtare, duke parë politikën e mërzitur të këtyre murgëve, bëri kongresin e Beratit, ku vendosi të shkëputë çdo lidhje me Patrikanën dhe deklaroi autoqefalinë, domethënë indipendencën e kishës". (Paqja, Stamboll, 17 dhjetor 1923). Riprodhova këtë fragment për të treguar ambientin familjar ku unë kam lindur dhe jam rritur - një ambient krejtësisht ortodoks, por patriotik shqiptar.

***

Vijmë më në fund te Apologjia që hirësia e tij botoi ditët e fundit në "Gazeta Shqiptare" (31 tetor 2010), në të cilën ai mbron veprën që ka kryer si kryepeshkop i KOASh-it që nga viti 1992, deri në ditët tona. Në Apologjinë e tij ka edhe epitete, madje dhe akuza, natyrisht jo të këndshme, për Kristo Frashërin. Epiteteve dhe akuzave të hidhura unë nuk do t'iu përgjigjem, pasi ato janë fryt i mllefit apo inatit të grumbulluar në shpirtin e hirësisë së tij. Do të them vetëm se nuk e prisja nga një prelat i përkushtuar fesë së krishterë, nga një nxënës i devotshëm i Jezu Krishtit, nga një bari shpirtëror që ka për mision të bindë njerëzit, me butësi dhe me bujari, me dashuri dhe me zemërgjerësi - të përdorë një fjalor ordiner fyerjesh duke më akuzuar mua si gënjeshtar, si mashtrues, sikur prapa meje qëndrojnë forca të errëta, etj, etj.

Më kujtohet Papa Gjon Pali II, i cili në momentin më kulmor të zemërimit të opinionit publik botëror, nga atentati që Hali Agça kreu me plumba të vërtetë kundër tij (13 maj 1981), ati i shenjtë as nuk e shau, as nuk e akuzoi, as nuk e mallkoi atentatorin që desh t'i merrte jetën, por e fali, e ndjeu dhe e mbylli me aq. Shpresoja se një qëndrim të përafërt do të mbante edhe hirësia e tij, kryepeshkopi i Shqipërisë. Si rrjedhim, unë nuk do të kisha më nevojë të përgjigjesha. Por ai u hakërrua më tepër. Dëshmi është Apologjia e gjatë që botoi më 31 tetor 2010. Megjithatë, unë do të ndalem vetëm në disa pika të saj, të cilat kanë nevojë të domosdoshme për sqarime, pasi janë, më vjen keq ta them, shtrembërime, mashtrime, shkurt të pasakta.

Hirësia e tij thotë se nuk ka dijeni për marrëveshjen e lidhur më 1991 midis dy hirësive, Janullatos dhe Sebastianos, si përfaqësues të Kishës Ortodokse Autoqefale Greke nga njëra anë dhe Aleko Dhimës, sekretarit të Përgjithshëm të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare nga ana tjetër. Për këtë marrëveshje flitet në një trakt të shtypur në shtypshkronjë dhe të shpërndarë në fshatrat e krahinës së Himarës nga "Dega e Organizatës së Vorio-Epirit me qendër në Korfuz", degë e cila kishte kryetar Rafailidhis Andrikas, sekretar të Përgjithshëm Antonios Sollaros dhe sekretare Eftalias Papadhimitris.

Për të larguar çdo dyshim se ky trakt nuk është ndonjë trillim nga ne, po e riprodhoj atë të fotokopjuar ashtu siç u shpërnda më 1991 kur mua më ra në dorë.

Ju thoni se më 1991 nuk keni qenë në Korfuz. Këtë pohim tuajin dua të besoj dhe të pranoj se informata që kisha se ju në atë kohë ishin në Korfuz, del se nuk është e saktë. Për këtë kërkoj ndjesë. Por, kjo nuk e përmbys thelbin e çështjes. Nuk e besoj që ju të mos keni dijeni se emri juaj është përhapur në Himarë si firmëtar i një marrëveshjeje me zotin Aleko Dhima, i cili është zgjedhur me propozimin tuaj sekretar i Përgjithshëm i KOASh-it. Këtë e kam shumë vështirë ta besoj, aq më tepër që në këtë deklaratë ka dhe emra të tjerë, anëtarë të Komitetit vorio-epirot, të cilët në vitet e para që pasuan përmbysjen e regjimit komunist, ata hynin e dilnin shpesh në Shqipëri, sidomos në Himarë. Kam edhe një arsye tjetër të mos e besoj. Prelatët e Kishës Ortodokse Greke, të paktën ata që kanë vepruar në Shqipëri, mohimin e deklaratave të tyre të mëparshme të pahijshme, kur ato u sillnin dëm, e kishin metodë pune. Edhe sot e kësaj dite, megjithë kujdesin që prelatët grekë të ardhur në Shqipëri përgjërohen për kishën shqiptare, kur vjen dita shpalosin flamurin e helenizmit dhe të Vorio-Epirit. Dëshmi kemi, ndër të tjera, edhe qëndrimin e mitropolitit të Beratit, Ignat Triandi, i cili kur pa se deklarata e tij antishqiptare e 8 shtatorit doli në shesh, u detyrua në vend që të kërkojë falje, ta mohojë. Këtë po e shohim edhe sot në ngjarjet e Boboshticës. Madje, po shohim te krerët e sotëm të organizatës "OMONIA", të cilët gënjeshtrën e kanë në majë të gjuhës, duke filluar që nga Vasil Bollano dhe deri te kryetari i degës së OMONIA-s në Korçë.

* * *

Po kaloj në fronëzimin e hirësisë së tij, Janullatos, si kryepeshkop i KOASh-it në kishën katedrale të Tiranës, më 2 gusht 1992. Sikurse është thënë deri tani, që të nesërmen e fronëzimit, më 3 gusht 1992, ATSh njoftoi se procesi i fronëzimit në kishë u ndërpre nga kundërshtimet e disa besnikëve dhe se ceremonia u krye në hotel "Tirana International". Ju hirësi duke e kundërshtuar këtë njoftim, mbrojtët në atë kohë pikëpamjen se fronëzimi u krye në përputhje me rregullat kanonike, se ata që e kundërshtuan qenë disa qytetarë myslimanë, pra nënkuptohet se midis tyre nuk kishte besnikë të krishterë. Por, opinioni publik nuk u bind. Madje, edhe sot e kësaj dite dyshon se gjatë ceremonisë së 2 gushtit 1992 nuk u respektuan rregullat kanonike. Për habinë tonë, gjatë këtyre 18 vjetëve po na serviren nga pikëpamja e argumenteve variante të ndryshme për të vërtetuar se fronëzimi i kryepeshkopit qe në rregull.

Më 1992, disa javë pas fronëzimit, bashkëpunëtori i ngushtë i hirësisë suaj, Teodor Papapavli, një teolog, siç e quan tani kisha, me një shkrim që botoi në gazetën "RD" më 16 shtator 1992, shkruante se "gjatë ceremonisë së fronëzimit u dëgjuan edhe zëra kundërshtimi (anaksios), disa nga të cilët ishin myslimanë". Kur ai thotë "disa ishin zëra myslimanësh", do të thotë se të tjerët, pra shumica e tyre, ishin zëra besnikësh të krishterë. Pastaj, pa të keq shton se këta zëra kundërshtarësh nuk mund ta zhvlerësonin ceremoninë e fronëzimit, mbasi qenë në pakicë. Shkurt, ai pranon se zëra kundërshtare besnikësh të krishterë, pavarësisht se qenë në pakicë, u shprehën gjatë ceremonisë së fronëzimit.

Bashkëpunëtori tjetër i ngushtë juaji, Andrea Llukani, edhe ky teolog, siç duket pasi u mendua të gjejë një rrugëdalje më bindëse, na servir një variant të ri. Sipas tij, zërat kundërshtare (anaksios) shpërthyen pasi kishte përfunduar ceremonia, pra pasi ishte dhënë pëlqimi (aksios) nga besnikët e krishterë. Si rrjedhim, britmat "anaksios" pas ceremonisë, sipas tij, nuk kanë vlerë. Siç shihet, kemi të bëjmë me një dredhi qesharake fjalësh.

Tani doli një variant tjetër, i cili sipas radhës është varianti i tretë, krejt i ndryshëm nga dy të parët. Autori jeni ju hirësi. Në Apologjinë e gjatë botuar më 31 tetor 2010, ju thoni se më 2 gusht 1992 në katedralen e Tiranës u bë jo zgjedhja e kryepeshkopit, mbasi kryepeshkopi ishte zgjedhur nga Sinodi i Kostandinopojës më 24 qershor 1992, por vetëm ceremonia formale e fronëzimit. Shtoni pastaj se gjatë ceremonisë së fronëzimit nuk pyeten besnikët, për ta dhënë ose për të mos e dhënë pëlqimin. Si rrjedhim, sipas jush, kundërshtimet që u bënë në kishë më 2 gusht dhe në konferencën e Tiranës më 29 gusht 1992, janë pa pikë vlere.

Nëse është me të vërtetë kështu siç thoni ju - pyesim: nuk e dinin teologët tuaj se gjatë fronëzimit nuk pyeten besnikët e krishterë për të dhënë ose për të mos dhënë pëlqimin (aksios ose anaksios)? Po ju vetë hirësi, që kryesonit ceremoninë më 2 gusht, përse e lejuat që të pyeteshin besnikët e pranishëm nëse e pëlqenin ose jo fronëzimin tuaj si kryepeshkop? Përsëri pyesim: përse duhej të prisnim 18 vjet për të dëgjuar një përrallë të tillë, të cilën mund ta besojnë vetëm syleshët?

Ky interpretim i ri më bën të pyes: me këtë lojë fjalësh - zgjedhje ose ceremoni, kur besnikët u pyetën: A e pranoni A. Janullatosin për kryepeshkop? - u tallët me besnikët në tempullin e Krishtit? Apo kërkoni tani të talleni me tërë opinionin publik shqiptar? Nëse, sipas jush, më 2 gusht nuk ishte e domosdoshme të pyeteshin besnikët në Tiranë, po në Stamboll kur u bë zgjedhja juaj a u pyet ndonjë besnik i krishterë shqiptar nëse e pëlqente ose jo zgjedhjen tuaj. Deri tani nuk kemi dëgjuar që në Stamboll të jenë pyetur besnikët shqiptarë për zgjedhjen tuaj. Me një fjalë, meqenëse ju vetë e pranoni se edhe në Tiranë nuk ishte nevoja të pyeteshin besnikët, atëherë del se ju si kryepeshkop nuk morët në asnjë rast pëlqimin e besnikëve shqiptarë. Hirësi, ky është thelbi i kundërshtimit tim, dua të mbroj dinjitetin e kishës shqiptare dhe shumë pak më intereson nëse ju personalisht prekeni ose jo. Edhe nëse nuk vete në kishë, siç thoni ju, unë e dua kishën shqiptare të jetë dinjitoze, të jetë shqiptare, mbasi ajo është kisha e Atdheut tim.

***

Një nga argumentet që ju hirësi parashtroni për të justifikuar zgjedhjen juaj si kryepeshkop nga Patriarkana e Stambollit, është se më 1991 kisha shqiptare ishte e shpërbërë nga goditjet që kishte pësuar nga regjimi komunist. Dakord! Është e vërtetë se më 1991 kur ju erdhët në Shqipëri KOASh-i ishte shpërbërë: nuk kishte as struktura, as prelatë, as Sinod të Shenjtë. Megjithatë, ju tërthorazi e pranoni se më 1991 KOASh-i, pavarësisht nga goditjet, ekzistonte, përderisa ju u vutë në krye të tij si kryepeshkop pa një kongres kishtar. Në fakt, ai ekzistonte dhe kishte në historinë e tij dy statute - njërin të shpallur nga Kongresi II i tij më 1929 (sipas të cilit kryepeshkopi duhej të ishte me kombësi dhe shtetësi shqiptare - K.F.), tjetri hartuar nga pushteti komunist më 1950 (sipas të cilit kryepeshkopi mjaftonte të kishte vetëm shtetësi shqiptare - K.F.). Ju nuk morët në konsideratë as njërin statut, as tjetrin. Ju pretendoni se më 1992 të dy këto statute të KOASh-it ishin shfuqizuar nga shteti shqiptar me dekretin e vitit 1967, i cili në të vërtetë abrogonte të gjitha statutet e institucioneve fetare, përfshirë edhe atë të KOASh-it. Shtoni pastaj se më 1992, pas përmbysjes së regjimit komunist edhe shteti shqiptar nuk kishte Kushtetutë. Por, këto pohime janë krejtësisht të pasakta. Nuk është e vërtetë se më 1992 Shqipëria nuk kishte Kushtetutë. Na e thoni të paktën, kur u abrogua Kushtetuta e mëparshme? Veç kësaj, përderisa sipas jush, më 1992 Shqipëria nuk kishte Kushtetutë, ju hirësi ku u mbështetët që i morët autorizim Presidentit të Republikës dhe Presidenti ku u mbështet që iu dha leje juve për t'u bërë kryepeshkop i Shqipërisë? Dihet se vendimet që merr një kryetar shteti, pa Kushtetutë, janë vendime pa asnjë vlerë juridike. Pra, nga kjo pikëpamje, edhe pëlqimi që ka dhënë në atë kohë Presidenti i Republikës për zgjedhjen tuaj si kryepeshkop nuk ka vlerë juridike. Pra hirësi, zgjidhni e merrni: ose pranoni që shteti shqiptar më 1992 kishte Kushtetutë, si rrjedhim, pëlqimi i Presidentit ka vlerë juridike; ose po qe se në atë kohë Shqipëria nuk kishte Kushtetutë, atëherë duhet të pranoni se ju jeni mbështetur abuzivisht në pëlqimin që dha Presidenti për ju. Edhe pohimi juaj se të dy statutet e KOASh-it ishin abroguar nga regjimi komunist më 1967, nuk është plotësisht i vërtetë. Dekreti i vitit 1967 anulonte statutin e vitit 1950, të cilin vetë shteti komunist e kishte miratuar. Kjo do të thotë se u anulua dekreti që anulonte statutin e vitit 1929. Sipas logjikës juridike, kur abrogohet një akt ligjor, i cili ka abroguar një akt të mëparshëm ligjor, akti i mëparshëm ligjor (në rastin tonë statuti i vitit 1929), vetvetiu rimerr fuqi. Pyetje tjetër: Dekreti i shtetit shqiptar i vitit 1967, a e abrogonte Tomusin e Patriarkanës së Stambollit të vitit 1937? Nëse nuk e përfshinte Tomusin - sigurisht nuk mund ta përfshinte mbasi Patriarkana nuk varet nga shteti shqiptar, veç kësaj, në Tomusin e përmendur shteti shqiptar nuk është palë, mbasi nuk ka vënë nënshkrimin- a nuk do të thotë kjo se edhe statuti i vitit 1929, i njohur nga Patriarkana e Stambollit më 1937 nuk mund të abrogohej nga shteti komunist?

Për të gjitha këto arsye, më 1991, me përmbysjen e regjimit komunist KOASh-i pajisej automatikisht me statutin e vitit 1929, të paktën derisa të miratohej një statut i ri nga Kongresi III i saj. Derisa të mblidhej Kongresi III, i cili qëllimisht ende nuk është mbledhur, Kisha Ortodokse Shqiptare kishte nevojë për një ekzark që të ndihmonte në rimëkëmbjen e saj. Kjo do të thotë se ju hirësi meqenëse nuk e keni kombësinë shqiptare e keni anashkaluar qëllimisht statutin e vitit 1929, duke shkelur edhe dinjitetin e lartë të Patriarkanës së Stambollit. Pikërisht për këto arsye, unë e quajta dhe vazhdoj ta quaj shndërrimin e hirësisë suaj nga dinjiteti i ekzarkut në atë të kryepeshkopit, të parregullt, në kundërshtim me kanonet kishtare. Shkurt, një mashtrim.

_____