Begzad Baliu: Letërkëmbimi i studiuesve të Kosovës me Profesor Çabejn

LETËRKËMBIMI I STUDIUESVE TË KOSOVËS ME PROFESOR ÇABEJN

Nga Begzad Baliu

Universiteti i Prishtinës

Fakulteti i Edukimit, Prishtinë

Përmbledhje: Interesimin e studiuesve të Kosovës për vep rën e Çabejt në vitet ’70 e kanë shprehur edhe numri i madh i letrave e kartolinave që ata ia kanë dërguar Pro fesor Çabejt nga Kosova dhe nga qytete të ndryshme të botës, në një kohë që letërkëmbimi, si për studiuesit e Kosovës ashtu edhe për ata të Shqipërisë ishte me pasoja. Në letërkëmbimin e tyre diskutohen një varg çështjesh gjuhësore, historike, etnologjike, kulturore dhe familjare.

Në studimet albanologjike duket sikur epistemologjia nuk ka zënë vendin e duhur të trajtimit, por po të gjurmohet më thellë dhe më kujdesshëm, nuk është vështirë të shihet se ajo është e pranishme gjerësisht në dokumentet e saj[1].

Shumë çështje të diskutueshme të fatit të krijuesve shqiptarë të Rilindjes Europiane (Bardhi, Budi, Bogdani), janë trajtuar dhe madje vazhdojnë të rizbulohen mbështetur kryesisht në epistemologjinë e tyre apo të bashkëkohësve të tyre, e cila në rrethanat e reja ka marrë vlerën e dokumentit.

Në studimet albanologjike epistemiologjia merr vlera të veçanta në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Studiuesit shqiptarë të kulturës materiale e shpirtërore të shekullit XIX një letër të Naum Veqilharxhit e kanë vendosur në shtegun e fillimit të Rilindjes Kombëtare. Në rrethanat historike në të cilat u zhvillua Lëvizja Kombëtare Shqiptare, që në të vërtetë ishte Lëvizje ushtarake, politike, arsimore dhe kulturore dhe sidomos në hapësirën e gjerë Euro-Aziatike në të cilën u zhvillua ajo, hulumtimi dhe studimi i epistemologjisë ndërmjet rilindësve shqiptarë që jetonin në hapësirën aziatike dhe sidomos atyre në hapësirën evropiane (Itali) ishte dhe është e një rëndësie vendimtare. Edhe më vonë vlerësimi i rëndësisë së epistemologjisë nuk ka munguar, por është theksuar kryesisht vetëm në kontekst të pasurisë së saj: letërkëmbimi i pasur i Jeronim de Radës, Sami Frashërit, Elena Gjikës dhe sidomos Faik Konicës. Gjurmime të kësaj pasurie pjesërisht janë bërë edhe në arkivat personale, shkencore dhe shtetërore të albanologëve të proveniencës austro-gjermane: Gustav Majer, Norbert Jokli etj., ndërsa konsiderohet e një interesi të veçantë epistemologjia shumë e pasur e studiuesve dhe krijuesve të gjysmës së parë të shekullit XX.

Në këtë rrjedhë unë kam bërë kërkime kryesisht në epistemologjinë e gjysmës së dytë të shekullit XX, në krye të të cilëve qëndron Profesor Jup Kastrati dhe ‘çarku i ndaluar’ i gjuhëtarëve shkodranë. Letërkëmbimi i Profesor Kastratit me studiuesit e këtij qyteti (sidomos Justin Rrotën), studiuesit vendor (Profesor Mahir Domin dhe Profesor Eqrem Çaben), me studiues nga Kosova dhe pothuajse të gjithë albanologët në vend dhe në botë është i një rëndësie të madhe për studimet albanologjike, si dhe rrethanat historike në të cilat është zhvilluar ajo. Ndonëse për nga numri shumë herë më i vogël, (sipas të dhënave më të reja, rreth 1000 njësi) për studimet albanologjike dhe zhvillimet e saj, letërkëmbimi i Profesor Çabejt, është po kaq i rëndësishëm. Komunikimi i tij i dendur me albanologë dhe linguistë nga e gjithë bota shkencore, i cili pritet të botohet i skanuar në 100 –vjetorin e lindjes së tij, do të sjellë portretin e plotë të vlerave të tij njerëzore në një kohë të mungesës së plotë të komunikimit të brendshëm, aq më pak ndërkombëtar[2].

Vazhdimi i një tradite

Në qoftë se i referohemi faktit se epistemologji quhet jo letërkëmbimi publik i dy e më shumë personave, apo personit dhe institucioneve, por letërkëmbimi intim i dy a më shumë personave, sepse letrat e kësaj natyre më vonë marrin vlerat e dokumentit, atëherë letërkëmbimi i studiuesve nga Kosova dhe përgjithësisht nga ish-Jugosllavia me Profesor Çabejn, i plotëson pikërisht këto kërkesa të natyrës teorike, për disa arsye:

       Komunikimi ndërmjet studiuesve të Kosovës dhe Profesor Eqrem Çabejt bëhet në rrethana politikisht, kombëtarisht dhe kulturalisht të vështira, për të mos thënë të kontrolluara nga shumë institucione politike, shkencore dhe shtetërore. Ai nisë në fillim të viteve ’70, pak vite pasi kishte filluar botimi i studimeve të tij për personalitetet[3], letërsinë arbëreshe, letërsinë e vjetër, dhe sidomos vendin, gjenezën dhe formimin të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, por shtohet në mënyrë të veçantë pas ribotimit të librit “Për gjenezën...”[4], dhe me të filluar të iniciativës për botimin e veprave të plota të tij në Prishtinë. Në të vërtetë i gjithë letërkëmbimi i takon kësaj dekade, pra fillon në vitin 1970, kur Rexhep Qosja i dërgon librin e tij “Antologji e lirikës shqipe”, me përkushtimin: “Prof. Eqrem Çabejt me ndjenjat e përkushtimit dhe të respektit më të sinqertë, R. Qosja, 13. 10. 1970, Prishtinë. Letërkëmbimi, ndërkaq fillon në vitin 1971, me një letër të Mehmet Gejvorit[5] nga Prishtina, me një letër dhe një kartolinë të Rexhep Ismajlit[6] nga Parisi, dhe mbyllet në ditët e fundit të jetës së tij në vitin 1980, me një letër e një kartolinë të Hasan Mekulit[7] nga Igumenica (Greqi), një kartolinë të Haxhi Krasniqit[8] nga Prizreni, një kartolinë të Nazmi Shurdhanit nga Gjermania Demokratike, si dhe një letër të Skënder Gashit[9] nga Prishtina.

Një rrethanë megjithatë është favorizuese në këtë kohë. Është koha kur mes Shqipërisë dhe ish-Jugosllavisë zhvillohen, ose përpiqen të zhvillohen marrëdhënie të mira politike dhe fqinjësore, mbështetur kryesisht në nevojat e shqiptarëve të Kosovë. Është koha kur në ish-Jugosllavi bien nga skena politike dhe policore disa personalitetet serbe të cilët që nga viti 1944 në emër të Beogradit, në Kosovë kishin udhëhequr një sistem të dorës së fortë policore-ushtarake. Kjo është koha e një lëvizjeje arsimore, kulturore dhe shkencore, me përpjekje të botimit të arritjeve më të reja letrare, arsimore dhe shkencore në Tiranë. Në këtë kohë arrihet marrëveshja ndërmjet Universitetit të sapothemeluar të Prishtinës dhe Universitetit të Tiranës, për mbajtjen e ligjëratave nga Profesor të Tiranës. Njëri prej Profesorëve të Tiranës, i cili më shumë se një Profesor universitar, më shumë se një shkencëtar me përmasa kombëtare dhe europiane, bëhet një hero, për të mos thënë një mit, që përcillet nga studentët, profesorët dhe intelektualët shqiptarë nga Universiteti në hotel dhe anasjelltas është Profesor Eqrem Çabej. Në këto rrethana, sigurisht bëhet edhe këmbimi i adresave mes komunikuesve të parë, për të mos thënë të gjithë atyre që në një mënyrë apo një tjetër kërkojnë mundësinë për të dërguar mesazhet e tyre në adresë të Profesor Çabejt. Prej vitit 1971 deri në vitin 1980 kur më shumë e kur më pak me Profesor Eqrem Çabejn, shkëmbejnë letra apo kartolina: Anton Çetta, Anton Nikë Berisha, Eric Hamp, Gani Bobi, Hasan Mekuli, Haxhi Krasniqi, Ibrahim Rugova, Isa Bajçinca, Ismail Dumoshi, Ismajl Doda, Mehdi Bardhi, Mehmet Gjevori, Murat Blaku, Nazmi Shurdhani, Rexhep Ferri, Rexhep Ismajli, Rrahman Dedaj, Skënder Gashi, Vehap Shita dhe Zef Mirdita. Një kartolinë e shkruar nga Greta Dellçeva, (Nënshkruar edhe nga Mehdi Bardhi, Isa Baj çin ca, Imri Badallaj, Oda Buchholz, Dalibor Brozoviq, Wilfried Fied ler, Johannes Faensen, Rexhep Ismajli, Leonard Newmark, Papa Ema nuel Jordani, Irina Voronina, dhe Galja Bregibova), grup seminaristësh dhe profesorësh në ditët e Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, paraqet një dëshmi tjetër të dorës së parë në letërkëmbimin me Profesor Çabejn[10].

       Diskutime shkencore dhe kërkesa kolegiale

       Komunikimi ndërmjet tyre intimizohet edhe për faktin se letërkëmbimi ndodhë në rrethana shumë të veçanta: nga konferencat shkencore, nga institucionet arsimore dhe shkencore në ish-Jugosllavi dhe Europë. Në këtë grup mesazhesh hyjnë kryesisht letrat e Profesor Rexhep Ismajlit, Ismail Dodës dhe të Skënder Gashit.

       Mbështetur në tekstet e letërkëmbimit të studiuesve të Kosovës dhe Profesor Çabejt, ne këtu mund të bëjmë një tipologji të interesimeve të tyre për komunikim, e këto janë:

·     Tema e madhe e botimit të veprave të plota të tij (Mehmet Xhevori[11], Rrahman Dedaj[12] dhe Ahmet Kelmendi);

·     Interesimet thjesht personale të studiuesve (Anton Nikë Berisha[13], Haxhi Krasniqi[14]), dhe

·     Tema e interesimeve shkencore, e cila i kapërcen interesimet personale të njërit apo tjetrit dhe merr përmasa të interesimeve të përgjithshme albanologjike (Rexhep Ismajli[15], Ismajl Doda [16] dhe Skënder Gashi,[17]).

Letërkëmbimi mes Profesor Çabejt dhe redaktorëve e drejtuesve të projektit të botimit të veprave të plota të Profesor Çabejt në Shtëpinë botuese “Rilindja” hap mundësinë e identifikimit të plotë të bartësve të vërtetë të këtij projekti të rëndësishëm përtej interesave thjesht albanologjike. Prej letërkëmbimit me Profesor Çabejn mund të shihet qartë se ky projekt i përmasave kombëtare është drejtuar nga vet Profesor Çabej dhe jo nga individë apo grupe të caktuara që përtej interesimeve gjuhësore qenkan udhëhequr nga ideologjia e vetëdijesimit të kombit, në mos bërjes së tij.

Prej letërkëmbimit të studiuesve nga Kosova del se ideja e përgatitjes së veprave të Profesor Çabejt ka dalë si rezultat i një studimi monografik të Profesor Jup Kastratit, botuar disa vjet më parë në Buletinin e Universitetit të Shkodrës (1965), por që kishte arritur në Bibliotekën e Kosovës në vitin 1971.

Përjashto letërkëmbimin edhe të studiuesve të tjerë, si Ahmet Kelmendi, Skënder Gashi, Nazmi Rrahmani etj., i cila përveç me probleme të botimit të veprës së tij lidhet edhe me miqësinë personale, serinë e komunikimit me këtë temë e mbyllë Rrahman Dedaj (kryeredaktor i Redaksisë së Botimeve), i cili më 6. X. 1975, e njofton Profesorin e nderuar se vepra e tij ishte kryer së radhituri dhe ishte dërguar në shtyp, me mundësi që në vëllimin e fundit (VI) të përfshiheshin edhe studime të tjera.

Ky fakt del edhe mbështetur në letrën e njërit prej redaktorëve kryesor të “Rilindjes”, Mehmet Gjevorit, më 26 tetor 1971, të cilën ai e ka shkruar në emër të Redaksisë së Botimeve “Rilindja”, për të marrë mendimin rreth mundësisë së botimit të veprave të plota të tij. Në mesazhin e tij nga Prishtina, të datës 26. X. 1971 Mehmet Gjevori e njofton Profesor Çabejn se Redaksia e “Rilindjes”, “mendon që në planin botues të vitit 1972, të cilin është duke e përpiluar, të parashohë botimin komplet të veprave tuaja me një përgatitje shumë të mirë teknike. Për këtë punë, dmth. për mbledhjen e materialit dhe sistemimin e ndarjen e tij në disa libra, Redaksia mendon të ngarkojë 2-3 bashkëpunëtor të jashtëm si dhe një redaktor të Shtëpisë sonë botuese”[18]. Njëkohësisht Gjevori e njofton Profesor Çabejn se në këtë punë kaq serioze e me rëndësi, ndihmën më të madhe do ta kishim drejtpërdrejtë prej Tij si autor. Njëkohësisht, kujton Gjevori, disa punimeve të mëparshme, do tu bënte “tani diku - diku ndonjë përmirësim a redaktim i nevojshëm”. Në mesazhin e tij Gjevori dëshironte të marrte pëlqimin e mendimin e tij, e njëherë edhe sugjerimet rreth gjetjes dhe sistemimit të tërë punimeve shkencore të Profesor Çabejt[19].

Lajmin për fillimin e përgatitjes së gjashtë vëllimeve të veprave të Çabejt e gjejmë tri vjet më vonë, në një letër të Mehmet Gjevorit. Letra sqaron edhe disa gjëra të diskutueshme shumë vjet me radhë pas vdekjes së Çabejt: kush përgatiti veprën e tij, në të vërtetë kush ndërtoi konceptin e radhitjes së temave dhe vëllimeve të veprës së tij, Jup Kastrati (i cili propozohej në fillim nga Prishtina), vetë Eqrem Çabej, Ahmet Kelmendi, për të cilën ai shpesh ka deklaruar se e ka bërë apo Redaksia e Rilindjes. Le t’i referohemi letrës së Mehmet Gjevorit. Në letrën e tij dërguar Profesor Çabejt, Gjevori, së pari na njofton se tekstet e tij Profesor Çabej i dërgonte në rrugë të ndryshme, kryesisht dora dorës: “artikujt që na keni dërguar me Rrahmanin (Dedajn, v.j) dhe Din Mehmetin i kemi marrë” dhe së dyti; së dytë se, ai ishte vetë është përgatitës dhe sintetizuesi i veprave të tij (“Ju e keni kopjen e listës së punimeve, ndarë në gjashtë libra. Prandaj ju kisha lutur që t’i hidhni një sy e të na shkruani mos është shënuar me tjetër titull”; dhe se treti, sepse në këtë kohë “libri i parë dhe i dytë janë radhitur. Korrekturën e tyre po e bën Sulejmani (Drini, v.j.). Mbështetur në kërkesat e Mehmet Gjevorit, vetëm vëllimi i gjashtë nuk ishte kompletuar, sepse “Për librin VI na duhet material edhe më”[20].

Po në këtë kohë një letër për shpjegime dhe plotësime Profesor Eqrem Çabejt ia dërgon edhe Kryeredaktori i “Rilindjes” Rrahman Dedaj, i cili veç tjerash kërkonte disa sqarime: Te Prapashtesat e gjuhës shqipe, “në faqen 96 – nr. 151 – ua – ue, në fund të faqes mungojnë disa fjalë greqishte”; te artikulli Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve në Gadishullin Ballkanik në dritën e emrave të vendeve, “në faqen 222 mungon fusnota nr. 7”; te artikulli Histori gjuhësore dhe strukturë dialektore e arbëreshëve të Italisë, “faqe 26 nuk ka shpjegim fusnota 59”; te artikulli Çështja e prejardhjes së ngulimeve arbëreshe të Italisë në dritën..., “harta që gjendet në faqen 24 nuk është e qartë e nuk i lexohen shkronjat”, prandaj kërkohej të dërgohej një hartë tjetër ku duken qartë emrat e shënuara në të”. Në letrën e tij Rrahman Dedaj kërkonte që “brenda muajit tetor, të na dërgoni sqarime të plota me shkrim me anën e postës”, ndërsa “bashkë me këto sqarime, nëse kishte të gatshme, mund të dërgoni edhe ndonjë punim tjetër që ka të bëj me librin VI”[21].

Të një qëllimi dhe të një përmase tjetër ndjenjore, kulturore dhe shkencore janë mesazhet e studiuesit Anton Berisha dhe Skënder Gashi. Pasi e kishte botuar një artikull studimor për kontributin e Profesor Çabejt, Anton Berisha gjente rastin që nga Gottingen t’i dërgonte një letër me dy-tri fjalë nderimi e respekti dhe një separat të studimit të tij, të botuar te e përmuajshmja shkencore e Prishtinës “Përparimi”, në ‘të cilin ishte botuar edhe një punim i tij tejet modest për mendimin e Çabejt mbi disa probleme të letërsisë sonë gojore”[22]. “Ju pata bërë me dije qysh në Tiranë (ne ekspeditën shkencore me prof. Latifin (Mulaku, v.j.) – maj – qershor 1978), - shkruan Anton Berisha, - se jam duke shkruar diçka rreth mendimit Tuaj mbi letërsinë gojore. Një punim u botua ne “Rilindje”[23] (i nxitur nga rrethanat e momentit apo, me mirë, lidhur me kontekstin kohor – aktual; besoj se ju ka ra në dorë), një version i shkurtër i punimit që po ju dërgoj. Pastaj, iu përvesha ngulshëm punës dhe e përgatita për “Përparim” këtë version. Çka kam menduar rreth disa pikëpamjeve Tuaja mbi letërsinë tone gojore e jo vetëm mbi te, me një mënyre ose ne një tjetër e kam thëne. Këtu me mbetet te theksoj se do ta ndiej veten aq fatlum nëse do të kem arritur të depërtoj dhe ta shkoqisë sado pak mendimin Tuaj mbi disa probleme aq komplekse të artit të fjalës së folur. Them kështu, sepse vetëm ai që depërton thellë në mendimin Tuaj do të shohë drejt se sa vështire është ta prezantosh e le më ta interpretosh mendimin e shkencëtarit e studiuesit që ka një bagati dije e invencion, gjë që shihet sa qartë kur njeriu ka parasysh problemet komplekse që shtrohen dhe manurën e qasjen e të interpretimit”[24].

Në komunikimin e studiuesve nga Kosova një vend të veçantë zë studiuesi, atëherë shumë i angazhuar në fushë të hulumtimit të toponimisë, Skënder Gashi. Përmasat e këtij komunikimi Gashi i shpreh jo vetëm në letrat e tij po edhe në kartolinat përshëndetëse.

Në letrën e parë Gashi uron Profesor Çabejn për rrugëtimin e mbarë nga ato udhëtimet mjaft të pasura shkencore që bënte Profesor Çabej në Prishtinë dhe në institucionet shkencore të gjuhësisë së përgjithshme në qendrat ndërkombëtare të Europës. Në letrën e tij nga Vjena, studiuesi i pasionuar i gjurmimeve albanologjike e njoftonte se vazhdonte punën duke gjurmuar literaturë “që nuk e kisha njohur më parë apo që nuk patë mundësinë ta shfrytëzonte në Prishtinë, duke e plotësuar versionin e fundit të tezës së disertacionit”. Mirëpo në këtë gjendje përfundimtare të sintezës së disertacionit të tij Skënder Gashit i mungonte një prapashtesë sllave: “një gjë që më mundon e që nuk po mundem t’i jap rreh është prania e sufiksave sllavë – ce e – vic (përkatësisht) -ovit ndër emra lokalitetesh që në të vërtetë janë toponimizimi i emrave të vëllezërve shqiptarë. Më patët thënë, shkurt, se prapashtesa (o) – vit është prapashtesë greke. Po të mund të dëshmohej kjo gjë, atëherë përfundimi që do të nxirja në tezën e disertacionit do të ishte me rëndësi për onomastikën e Kosovës”, shkruante Gashi. Prandaj studiuesi ynë i lutej patriarkut të albanologjisë, jo vetëm t’ia dërgonte përgjigjen, por atë ta shoqëronte edhe me literaturë të hollësishme ”me theks të veçantë në fushën e formimit të emrave të vëllazërive” [25].

Prej letrës së dytë të Skënder Gashit, që njëkohësish është edhe letra e fundit e tij për Profesor Çabejn, kuptojmë se kërkesat e tij për probleme të thelluara gjuhësore (sufiksat sllavë të toponimisë dhe sidomos patronimisë shqipe), kuptojmë se Profesor Çabej i është përgjigjur nga shtrati ku po kurohej në një spital të Romës. Kjo është arsyeja që falënderimi i Skënder Gashit në letrën e tij kap tri përmasa të rëndësishme edhe për tekstin tonë: përmasën etike të bardit të albanologjisë (“Gëzohem shumë që tani shëndeti ju shkon mbarë. Ky gëzim nuk është vetëm i imi porse i të gjithë neve që të Ju shohim punëtorin e palodhshëm dhe njëkohësisht burimin e pashtershëm të këshillave të papritueshme dhe të ndihmës së pakursyeshme për të gjithë që përpiqen t’ia shtojnë kalasë së dijes albanistike edhe nga ndonjë gurë”); përmasën shkencore të bindjes së tij në vërejtjet e përcjella në një kartolinë të shkruar në shtratin e kurimit, ndonëse pa literaturën përcjellëse, sikur kërkohej (“Kartolina Juaj, e shkruar në klinikë të Romës nga shtrati ku shëroheshit, lidhur me prapashtesën –ovit mbetet për mua shembulli madh i sakrificës dhe i ndihmës suaj për të rinjt) dhe kërkesat e reja: “Së këndejmi merr guximin që edhe kësaj radhe me respekt të thellë t’Ju lutem për sqarimin e dy çështjeve: 1. një katund i anës së Bujanovcit quhet Lapardincë. A mund të jetë emri i këtij katundi i së njëjtës gurrë gjuhësore prej nga heq rrënjët emri i vendit Lapardha i Shqipërisë dhe si mund të sqarohen këto emra?; 2. Ndër burime raguzase të mesjetës së vonë del se banorët e viseve shqiptare mbanin edhe antroponimin Vok. Ky emër do të jetë mbase i dalë nga mbiemri shqiptar (i) vogël (si edhe mbiemrat Vogli, Voka, Vokrri, Voca, Bocrri). A mundet që në këtë familje emrash të hyjë edhe toponimi Voksh?”[26].

Letërkëmbimi Çabej – Ismaili

Në letërkëmbimin e tij me Profesor Çabejn vendin kryesor zë Profesor Rexhep Ismajli, jo vetëm për shkak të numrit të madh të letrave dhe të kartolinave po edhe për shkak të temave të shumta e serioze me të cilat merret në letrat e tij. Prej letërkëmbimit të tij mund të shihet se ky komunikim fillon diku në vitin 1970 dhe vazhdon pa ndërprerë deri në ditët e fundit të jetës së Profesor Çabejt.

Të para në një linjë të gjerë, diskutimet mes Profesor Çabejt dhe Profesor Ismajlit kapin tri çështje të mëdha: orientimet shkencore të Profesor Ismajlit në Paris dhe ndihma e Profesor Çabejt në caktimin e temës së doktoratës, e në këtë rrjedhë edhe të diskutimit të problemeve gjuhësore të historisë së shqipes e të marrëdhënieve të saj me gjuhët ballkanike; botimi i veprës së Çabejt në Prishtinës dhe çështja e një Parathënie “tjetër”, si dhe gjendja e studimeve albanologjike në disa nga institucionet shkencore sidomos në Gjermani, të lidhura ngushtë edhe me bartësit e tyre.

Çështja e parë, orientimet shkencore të Profesor Ismajlit në Paris, nën përkujdesjen e Profesor Çabejt, hedhin dritë edhe në orientimet shkencore të Profesor Çabejt dhe qëndrimit të tij ndaj personaliteteve shkencore të shkollave moderne (Martinet etj.,) emrat e të cilëve ishin të padëshiruar në shkencën shqiptare. Profesor Ismajli këtë ndihmë, që nuk ishte e rastit vetëm për të por për gjithë brezin e ri, përkatësisht të tij, e ka theksuar edhe më parë, madje duke sjellë edhe ndonjë fragment letre të tij[27]. Diskutimet e Profesor Çabejt dhe udhëzimet që ia dërgonte Profesor Ismajlit në lidhje me temën që duhej ta diskutonte me Profesor Martinet, na dëshmojnë gjithashtu se bibliografia e vendosur në veprat e Çabejt, nuk përfaqëson gjithnjë kulmin e dijes së tij në shkencën e linguistikës. Përkundrazi, ai përcillte dijen më të re të kohës edhe atëherë, kur emrat si Sosyr, Martinet, Sapur etj., shkenca zyrtare shqiptare i përjashtonte nga letrat shqipe nën pretekstin se ata përfaqësonin shkencën borgjeze të Europës.

Botimi i kompletit të veprave të Profesor Eqrem Çabejt në Prishtinë, ka qenë njëri prej projekteve më të mëdha, në mos më i madhi dhe madje më i vështiri në fushë të botimeve shqipe në Prishtinë deri më sot. Kjo është arsyeja pse kjo temë do të zinte vendin e merituar në komunikimin e Rexhep Ismailit dhe Eqrem Çabejt, i cili fillon me urimet e zakonshme, vazhdon me njoftimet për mirëpritjen e tij në hapësirën shqiptare dhe madje me përpjekjen për popullarizimin e tij jashtë hapësirës shqiptar dhe shkon deri te komentet intime të tyre. “Para pak ditësh, shkruan Ismajli, pata një kërkesë nga Zagrebi që të shkruaj diçka për veprat Tuaja. Meqenëse e di se ajo revistë nuk ju vjen në Tiranë (është revistë kulturore “Oko”[28], në të deri tash janë prezantuar shumë çështje të kulturës shqiptare, ndër të tjera vetë kam prezantuar edhe Kadarenë dhe Fatos Arapin si poetë, e pastaj në një numër edhe poezinë e sotme arbëreshe), vendosa t’Jua dërgoj kopjen e dorëshkrimit. Nuk kam mundësi tash ta përkthej, por kujtoj se kjo s’ka rëndësi. Më falni që në kopjen që u dorëzua për botim janë bërë disa ndryshime, shtesa, e këtu s’pata mundësi t’i vë. Më gëzoi shumë fakti se edhe ata e kanë hetuar rëndësinë e këtij botimi dhe duan të flasin për të”.

Në komunikimin e përditshëm në Prishtinë, shumë kohë pas botimit të veprave të Profesor Çabejt, jo njëherë është theksuar një ‘si dëshirë’ e Profesor Çabejt që Profesor Rexhep Ismajli të merret me përgatitjen e veprës së tij. Tani ne këtë nuk mund as ta pohojmë as ta mohojmë dhe ky nuk është as qëllimi ynë. Këtu duam të sjellim një fakt që del nga letërkëmbimi i tyre: pakënaqësinë e Profesor Ismajlit me Parathënien e vendosur në vëllimin e parë nga Akademiku Idriz Ajeti, e cila sipas tij duhej të ishte “pak më eksplicite duke nisur nga metoda e deri te pikëpamjet për problemet kryesore”, si dhe gatishmërinë e tij, po të kishte kohë, që në një botim tjetër të merrej me përgatitjen e “një biografie me një parathënie të njerëzishme”.

Një temë tjetër që del në letërkëmbimin e tyre, sigurisht nga më të rëndësishmet, është gjendja e studimeve albanologjike në hapësirën europiane. Është koha kur Profesor Çabej nuk mungon në aktivitetet shkencore me karakter ndërkombëtar, por për shkak të qëndrimit zyrtar që diktohej në jetën shkencore, nuk ishte e mundur të shihte gjerësisht lëvizjen shkencore, përmasën e përfshirjes së shqipes në ligjëratat dhe diskutimet shkencore në katedrat e institucioneve arsimore dhe shkencore, si dhe nivelin e angazhimit të ligjëruesve të shqipes, të ballkanistikës dhe të indoeuropianistikës. Në anën tjetër, Profesor Ismajli, një studiues i ri dhe me mundësi të pakufishme angazhimesh, lëviz nga njëri Seminar në tjetrin dhe nga njëri institucion shkencor në tjetrin, jo vetëm në hapësirën ballkanike po edhe europiane. Në këtë rrugëtim ai i dërgon Profesor Çabejt informata të gjera për botimet albanologjike dhe ato me interes për linguistikën përgjithësisht[29], por edhe “mungesën e shqipes në ligjëratat e studimeve krahasuese, të cilat i ndiqte në Francë, Austri e Gjermani, për botimet e reja me interes edhe për gjuhësinë historike e standardin e shqipes, por edhe për degjenerimin politik të ndonjë lektorati, si ai i Bochumit, të cilin e udhëhiqte Profesor Dodi?-i.

Sigurisht, një prej temave interesante për të cilat shkruajnë në letërkëmbimin e tyre Eqrem Çabej dhe Rexhep Ismaili janë edhe diskutimet rreth teksteve të Rexhep Ismailit me mundësi botimi në Tiranë dhe vështirësive që i dalin gjatë periudhës së parë të kërkimeve të tij shkencore në fushë të dijes në Paris[30], si dhe në fushë të arritjeve shkencore në Prishtinë.

Letërkëmbimi: Eqrem Çabej - Ismail Doda

       Diskursi i komunikimit

       Në letërkëmbimin e studiuesve nga Kosova, sigurisht me shumë interes është edhe diskursi i komunikimit të tyre me Profesor Çabejn. Pothuajse në të gjitha rastet kartolinat, letrat përgëzuese (kryesisht për Vitin e Ri) dhe letrat me kërkesa e diskutime nga më të ndryshmet, nisin nga një intimitet i skajshëm kolegial, me cilësorë e epitete nga më të lartat dhe nga më të ndryshmet. Për diskursin e komunikimit është me shumë interes të lexohen vetëm paragrafët e parë a të fundit, të mesazheve të tyre, si: “Shumë i nderuari Profesor”, “Na mori malli të shihemi”. (Rexhep Ismajli), “Fort i dashur shoku Prof. Eqrem Çabej (Hasan Mekuli)”, Duke pritur me kënaqësi e mburrje përgjigjen Tuaj (Skënder Gashi), “Fort i dashur mik”, “I nderuari për jetë profesor i dashur Eqrem Ça bej”, “Tungjatjeta i nderuari shoku Prof. Eqrem Ça bej” (Haxhi Krasniqi), “I dashur dhe i nderuari Z. Profesor”, “Seher gehrter Herr Professor” (Zef Mirdita), “Përqafime”, “Me lot në sy” (Mehmet Shurdhani), “I ndershëm Z. Profesor” (Mehmet Gjevori) etj.

       Të shikuara nga një aspekt tjetër sintetik diskursi i tyre do të mund të matej me shkallën gramatikore të shkallës sipërore të mbiemrave (në tekstin hyrës dhe përmbyllës të kartolinave apo të letrave) dhe ma shkallën sipërore të ndajfoljeve (në pjesën e brendshme të letrave dhe të ndonjërës prej kartolinave) që përcjellin mesazhet e tyre të komunikimit.

       Duke përfunduar: Interesimin e studiuesve të Kosovës për vep rën e Çabejt në vitet ’70 e kanë shprehur edhe numri i madh i letrave e kartolinave që ata ia kanë dërguar Pro fesor Çabejt nga Kosova dhe nga qytete të ndryshme të botës, në një kohë që letërkëmbimi, si për studiuesit e Kosovës ashtu edhe për ata të Shqipërisë ishte me pasoja. Në letërkëmbimin e tyre diskutohen një varg çështjesh gjuhësore, historike, etnologjike, kulturore dhe familjare. Letërkëmbimi i tyre është i rëndësishëm njëkohësisht edhe për dokumentaritetin që përshkon, mënyrën e komunikimit (adresarin), mesazhin që bartin ato dhe diskursin e komunikimit.     

[1] Shih, Popper, Vepra të zgjedhura (Përgatitur nga David Miller), Përkthyer nga Arjan Starova, “Shtëpia e Librit&Afërdita”, Tiranë, 1998, Aleksandër Kocani, Hyrje në epistemologji, Shb “Libri shkollor”, Tiranë, 1997; Gérard Genette, Mimologije (Put u Kratiliju), Zagreb, 1985, f. 311-330.

[2] Kjo është arsyeja pse ne do të sjellim dhe do ta trajtojmë këtu jo mesazhet e tij, po ato të studiuesve të Kosovës (kjo do të thotë të ish-Jugosllavisë) me Profesor Çabejn. Falënderoj të bijën e Profesor Eqrem Çabejt, Brikena Çabejn, për lejen që më dha për fotokopjimin e plotë dhe citimin e pjesshëm apo të plotë të letërkëmbimit të studiuesve të Kosovës me Profesor Çabejn.

[3] Teksti i parë i Çabejt i botuar në Prishtinë është kujtimi për përvjetorin e Nolit: Ai mbetet i gjallë ndër ne (Il est vivant chez nous) (Fan S. Noli), “Fan S. Noli ndër bashkëkohësit”, Prishtinë, “Rilindja”, 1968, f. 223-225.

[4] Për gjenezën e literaturës shqipe (Pour la genèse de la litterature albanaise) Prishtinë, “Rilindja” 1970, 67 f.

[5] I dashur shok Eqrem. Letër nga Prishtina, 26.10.1971. 1. f.

[6] I dashur dhe i nderuari Z. Profesor. Letër nga Parisi, 7 tetor 1971. f. 1; I dashur Z. Profesor. Letër nga Parisi, 20 nën tor 1971. f. 2.

[7] I dashur Prof. Çabej. Kartolinë nga Prish ti na, më 6. 6. 1980; I dashur Profesor. Kartolinë nga Igumenitsa (Gre qi), më 6. 6. 1980.