Eqrem Çabej

Zbërthimi i kodit të së bukurës së dheut në veprën e Çabejt
 
Nga Ilaz Metaj

Linguisti i njohur shqiptar, që u formua në një qendër të njohur shkencore, në Vjenë të Austrisë, nxënës ky i shkollës së njohur gjermane, Eqrem Çabejt, krahas studimeve në fushën e etimologjisë krahasimtare shqipe, në qendër të interesit të tij studimor shkencor qenë edhe shumë probleme të traditës popullore, ndër të cilat ato të zakoneve, të dokeve, të miteve dhe të figurave mitike popullore, duke mos lënë, mënjëanë as mendimin teorik për prozën dhe për poezinë popullore.

   Në trajtësën tonë shtrojmë rrugën dhe thellësinë e zbërthimit të kodit të së Bukurës së Dheut sipas këtij studiuesi eminent shqiptar.

E Bukura e Dheut, figurë kjo mitike e besimeve popullore e preferueshme shumë në përrallën shqipe, përfytyrohej si një vajzë shumë e bukur, e mirë dhe e dashur. Çabej këtë figurë e gjurmoi si shtresim që gjallon dhe përcillet brez pas brezi që nga kohët pagane. Në përrallën popullore të viseve veriore shqiptare ruhet e shtresuar një botë primitive e demonëve dhe gjurmë të jetës mitike popullore, ruhet i gjallë një dokument i kulturës sociale, si dhe gjurmë dokesh e zakonesh të lashta[1] ishte i mendimit Çabeji. Në krahasim me përrallat e popujve të tjerë të Ballkanit, përkundër shumë pikëtakimeve, në përrallën shqipe hetohen shumë ndryshime. Ndryshimet, sipas Çabejt, qëndrojnë pikërisht në formën, në mënyrën e shtjellimit, në përmbajtjet e tyre, në mënyrën e rrëfimit, të figurave dhe të motiveve shumë të pasura[2].

   Për të bukurën e Dheut Çabeji pajtohet me mendimin e Maksimilian Lambercit se Ajo është perëndesha e nënëbotës së errët dhe njëkohësisht e çeljes gazmore të tokës në paraverë, një Persefonë – Demetër shqiptare[3].

E Bukura e dheut, sipas përrallës popullore shqipe, simbolizon gjallërinë e jetës, çeljen e gëzueshme të pranverës; është perëndeshë që ndjek ciklin e rregullt të përtërirjes së natyrës, ngjalljen e saj. Çabejt, duke iu referuar Maksimilian Lambercit, për këtë figurë mitike është i mendimit se jep tri anë të qenies përrallore: së pari është shuma e bukurisë, më e bukura e botës; së dyti i jepet rëndësi shpeshherë pjesës të emrit të saj, gjenitivit e dheut (nënvizim i Çabejt), pra është bukuria e dheut (n]nvizim i Çabejt), një perëndeshë e nënëtokës, përkundrejt së bukurës së qiellit dhe së bukurës së detit, dhe së treti karakteri i saj është përnjësuar me tipin e përgjithshëm të fée-së së fuqishme, të vashës ose princeshës së bukur[4].

Gjatë trajtimit të problemit të së Bukurës së Dheut në përrallën dhe në krijimtarinë poetike popullore në përgjithësi, Çabej heton një lidhje afrie të kësaj figure edhe me mitin për Odisenë e Homerit. Të Bukurën e Dheut e afron, ndër të tjera, te ky mit me Kirkën[5]. Si njëra, ashtu edhe tjetra, magjepsin me bukurinë e tyre. Me bukurinë që kanë, joshin shumë trima e princër të nisen pas tyre që t’i pushtojnë. Në rrugë e sipër trimat dhe këta princër hasin në rreziqe dhe në peripeci të ndryshme.

Kirka, sipas mitit të Odissesë, është e bija e Heliosit, e Diellit, dhe e oqeanidës Persë. Edhe në përrallën shqipe Buzësheqerja[6]. dhe në përralla të tjera e bija e Diellit dhe e Hënës është një figurë e njohur e veshur me bukuri të rrallë. Kur krahasohet e Bukura e Dheut me të bijën e Diellit dhe të Hënës, hetohet një afërsi e padiskutueshme e tyre. Janë këto dy emra të ndryshëm për të njëjtin trupëzim të bukurisë absolute[7], do të thoshte Çabej. Në këtë përpjekje të afrimit të këtyre dy figurave mund të përfundohet se, kur ndërmjet të së bukurës së Dheut dhe të bijës së Dheut dh të Hënës gjejmë elemente afrimi dhe kur mund të hetohet një bazë afrimi ndërmjet Kirkës, si e bijë e Diellit, dhe të bijës së Diellit dhe të Hënës, sipas përrallës shqipe, atëherë një lidhje dhe një afri e tillë mund të jetë e bazueshme edhe ndërmjet së Bukurës së Dheut dhe Kirkës[8].

Dallimi ndërmjet së Bukurës së Dheut dhe të bijës së Diellit dhe të Hënës qëndron në atë se e para është në funksion të ngjalljes së natyrës, të përtërirjes ciklike të vegjetacionit në tokë, ndërsa e dyta është produkt i dy trupave kozmikë-Diellit dhe Hënës, që janë në funksion të përtrirjes njerëzore. Përpjekja e dritave të tyre në mëngjes, në funksion të dy gjinive-sipas përrallës Buzësheqerja i japin shpirt kukullës së punuar nga sheqeri. Natyrisht, këtu mund të konstatohet lidhja dialektike ndërmjet të Bukurës së Dheut, si identifikim i Tokës, dhe Diellit, ngase asgjë nuk mund të ketë kuptim as jetë pa Tokën dhe pa dritën dhe nxëhtësinë e Diellit.

Shumë tipare të së Bukurës së Dheut bëjnë që të afrohet me magjistaren Kirka. Të dy figurat, si njëra ashtu edhe tjetra, jetojnë në pallate, të ruajtura mirë nga kuçedra, luanë, shqiponja ose nga një qen me tri kokë apo me dy palë sy-dy palë para e dy prapa, dhe lidhen gjithsesi me botën e nënëtokës, me errësirën, me vdekjen. Që të dyja mbrohen në mënyrë magjike. Derisa Kirka me magjitë e saj shndërronte njerëzit në kafshë, siç veproi me shokët e Odisesë, e Bukura e Dheut përmes një plake a shtrige do t’i ngurosë me një lëng njerëzit që ia mësynin pallatit të saj.

Sipas përrallës shqipe Dy binjakët dhe e Bukura e Dheut[9], i biri i peshkatarit është ai që niset për të Bukurën e Dheut. Sapo i afrohet pallatit të saj, një plakë, rojtare, e shndërron këtë bashkë me luanin e tij në gurë. Derisa tek Odiseu Hermesi, mbrojtësi i udhëtarëve, i jep një bar me të cilin ia prish magjitë Kirkës, në përrallën shqipe luani do ta shtrëngojë plakën të tregojë misterin dhe aftësinë e saj magjike për ngurosjen e njerëzve. Plaka do të jetë e shtrënguar të tregojë se në dollap gjenden dy shishe me ujë: njëra me ujë të bardhë-me të cilin ngrinte njerëzit, ndërsa tjetra me ujë të kuq-me të cilin ringjallte ata. Dallimi qëndron këtu se në rastin e parë Odisesë i ndihmon qenia njeri-mbrojtësi i udhëtarëve, ndërsa të birit të peshkatarit i ndihmon qenia kafshë-luani.

Fenomen tjetër i përrallës shqipe në funksion mitik të shtjellimit të ngjarjes për të Bukurën e Dheut paraqiten edhe fruta të ndryshme. Atij, që në rrugë e sipër, i uritur, han rrush të kuq i dalin brirët-shndërrohet në kafshë, e kur han rrush të bardhë i bien ata-kthehet përsëri ne njeri[10].

Kirka do ta këshillojë Odisenë të ketë kujdes me rastin e kalimit të ngushticës detare në vendin, ku hapeshin dhe mbylleshin shkëmbinjtë, hapësirë këtë të cilën e ruanin sirenat. Ato ishin përbindësh me kokërr e gjoks femre e me trup e bisht zogu. Ishin shumë të bukura dhe me zërin e tyre tërhiqnin lundërtarët, me qëllim që pastaj t’i mbytnin. Sipas një gojëdhëne, ishin shoqe të Persefonës, së bijës së Demetrës. Demetra i kishte shndërruar në zogj, që të mund ta kërkonin më lehtë shoqen e tyre[11]. Sipas përrallës shqipe, si kusht për të Bukurën e Dheut ishte që djali të sillte ujë të pavdekshëm nga vendi, ku dy male hapeshin dhe mbylleshin. Vetëm shqiponja, që ka aftësinë e fluturimit, si zog që është, aftësi kjo këtu e ngjashme me të sirenave, mund ta sillte këtë ujë[12]. Figura mitike e përrallave shqipe e afërt pak a shumë me sirenat është Floçka. Për Floçkën shpesh përdoret e Bukura e Detit[13]. As në mite e as në përrallat shqipe për të Bukurën e Dheut dhe për Kirkën, as për Demetrën, nuk jepen portretizime dhe përshkrime të hollësishme për bukurinë që kanë. Thuhet për Kirkën se ishte një magjistare shumë e bukur. Jetonte e vetmuar në një ujëdhesë të bukur e me shumë bimësi. Kohën e kalonte duke endur dhe duke kënduar. Si bijë e Diellit dhe e oqeanidës Persidë, dy pikave më të skajshme në kuptimin e kundërthënies poshtë-lart, paraqet boshtin vertikal në mes të të cilit është jeta,gjallëria. Në përallën shqipe hijeshia e së Bukurës së Dheut jepet me aq fjalë vetëm sa të mund të kuptohet se fjala është për një bukuri të rrallë absolute dhe të pakrahasueshme: Fytyra e saj ndritte si nandë diella, thua se gja ma të bukur s’kish falë zoti mbi fytyrë të tokës[14]. Ky përshkrim sikur na përkujton vargjet shumë të njohura për bukurinë e vashës në këngët kreshnike. Në ndonjë përrallë shqipe për të Bukurën e Dheut ose për të Bukurën e Detit thuhet: aq e hijeshme ish kanë Hyrija e Detit (lexo: edhe e Bukura e Detit) sa ktina i ra t’pakt edhe i msheli sytë e nuk mujti m’e prekë[15]. Hapësira e së bukurës së Dheut është e caktuar. Ajo është Toka, gjiri i saj, thellësia, më tërë bukurinë; ajo është nënë e dheut, nënë e tokës, siç është hapësira e Diellit dhe e Hënës- kozmosi. Natyrisht, hapësira e së Bukurës së Detit është uji, deti, siç e thotë edhe pjesa e dytë e emrit. Hapësira e Odisesë, duke përjashtuar hapësirat nëpër të cilat bredh gjatë shtegtimeve të tij, është Itaka, ndërsa ajo e Kirkës dikund një ujëdhesë. Dhe, këtu, mund të përfundohet se tri janë elementet bazë jo vetëm të kodit me të cilin komunikohet, por elemente bazë edhe për ekzistencën e çdo qenie: Toka me nëntokën, kozmosi me Diellin dhe Deti me ujin në përgjithësi. Sipas logjikës binare, këtu do të mund të veçonim kundërthëniet: kjo botë-bota e përjetshme, bota e sipërme-bota e poshtme, drita-errësira, lartësia-thellësia, jeta-vdekja, e nxehta-e ftohta, e mira- e keqja, e bukura-e shëmtuara etj. Andaj, kushtet e domosdoshme për ekzistencën e qenieve dhe të bimëve-të gjallesave në përgjithësi-janë toka ose dheu, dielli me ajrin dhe uji. Sipas kësaj, vija vertikale është figura qendrore e modelit kozmik dhe është në lidhje me trininë: Qielli-Toka dhe Nëntoka. I himnizoi këto njeriu në kohë të caktuara të jetës dhe i ngriti në nivel perëndish, në nivel bukurie të veçantë.

Krijoi, pra, të Bukurën e Dheut, të Bukurën e Diellit (të Bukurën e Qiellit) dhe të Bukurën e Detit ose të Ujit. Sipas përrallës shqipe, i vëllai më i vogël nga bota e sipërme lëshohet në botën e poshtme. Atje plaka i jep një ujë me të cilin ai shndërrohej në rë, që të mos e hetojë qeni që e ruante të Bukurën e Dheut. Me vete e merr edhe baltën e të vdekurve. Me atë baltë e vë të Bukurën e Dheut në gjumë, që të mund t’ia marrë më lehtë një qime floku. Ajo femër që do ta mbajë qimen e saj të flokut në këtë botë, në botën e sipërme, do të shkëlqejë si dielli[16].

1.   

Proza popullore, I, Tiranë,1966,f. 197.

[1] Krahaso, Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, V, Prishtinë, 1975, f.119. Krah Dr. EqremÇabej,Studime gjuhësore, V,Prishtinë, 1975, f.119

[2] Dr.Eqrem Çabej.Për gjenezën e literatures shqipe,Prishtinë,f.41.

[3] Po aty,f. 119 dhe f.41.

[4] Kodi i së Bukurës së Dheut, nga ajo që u shtrua këtu, del se është i ndërtuar kryesisht prej elementesh dhe figurash mitike të një kohe të caktuar të jetës së njeriut, të kohës së lashtë, elemente dhe figura këto që semantikisht herë-herë janë reale, e herë-herë ireale. Ato ireale janë me një bazë të caktuar në rrëfimet mitike në rastet kur njerëzit bisedojnë me kafshë dhe me shpendë, martohen me to, bëjnë veprime magjike përmes tyre, u vijnë në ndihmë ato në rast nevoje, sikur të ishte kjo një gjë e rëndomtë dhe e mundshme.

[5] Po aty,f. 120 dhe 42.

[6] Proza popullore, III, Tiranë, 1966,f.329.

[7] Krah.Dr.Eqrem Çabej,Studime ...f.121; Për gjenezën... f.44.

[8] Po aty,f. 121

[9] Proza popullore, I, Tiranë, 1966, f. 128.

[10] Proza popullore, I, Tiranë, 1966, f. 172.

[11] Fjalor i mitologjisë (hartuarnga doc.Todi Dhama), Prishtinë, 1988, f. 221.

[12] Proza popullore, I, Tiranë, 1966, f. 197.

[13] Krahaso Dr. Ruzhdi Ushaku, Kërkime filologjike, Prishinë, 1981, f. 40-41.

[14] Proza popullore, II, Tiranë, 1966, f. 148.

[15] Përralla I, Prishtinë, 1979, f. 216.

[16] Proza popullore, I. Tiranë, 1966, f. 124.