Speciale

Zymer Neziri: Tri fazat e mendimit të E. Çabejt për etimologjinë e emrit kreshnik

E marte, 12.08.2008, 06:47 PM

Eqrem Çabej

Tri fazat e mendimit të E. Çabejt për etimologjinë e emrit kreshnik

Nga Zymer Neziri

Çabej, duke shkruar për isoglosën «këngë trimash», «pjesme junaçke», lidhur me emrat popullore të këngëve epike të Gadishullit Ballkanik te shqiptarët, te serbët e te kroatët, ndalet te etimologjia e emrit kreshnik^{^[1]}. Është ky mendim i tij i viteve '30, i shfaqur për herë të parë në studimin monografik «Për gjenezën e literaturës shqipe»^{^[2]}, në kapitullin IX «Poezia popullore», që e hap fazën e parë të pikëpamjeve të tij për etimologjinë e emrit kreshnik, i ndërtuar nga burimi i shqipes, për të emëruar trimin në poezinë popullore shqiptare këngë kreshnikësh^{^[3]}.

Mendimi i Ernest Koliqit, autor i parë shqiptar i një monografie për epikën popullore shqiptare,[4] për etimologjinë e emrit kreshnik, i nxjerrë nga sllavishtja krst+sufiksi sllav nik,[5] është pika nisëse e Çabejt për të kundërshtuar këtë mendim dhe për të shfaqur pikëpamjen për prejardhjen shqipe të kreshnikut nga rrënja kreshtë.[6]

Fillimisht, Çabej te mendimi i Koliqit e sheh të sllavishtes vetëm prapashtesën nik, kurse pas rrënjës kreshtë, toskërisht kreshë, përmend nga gjermanishtja Maehne, Borste - Buerste.[7] Në vijim përmend edhe albanologun Nobert Jokl, si dhe jep kuptimin themelor të fjalës kreshnik «me flokë të gjata, me jelë, me perçë», pastaj «fisnik, trim, bujar, kreshnik», që ka të bëjë me një zakon të lashtë indoevropian për të simbolizuar burrin e lirë, bujarin, që mban flokë të gjata ose perçë. Për flokët e gjata jep të dhëna edhe për Shqipërinë, për komitët me flokë të gjata në Shqipërinë e Jugut. Në vijim ai ndalet edhe te fjala çupë, që po ashtu hyn në këtë grup dhe ka të bëjë me flokë të gjata. Duke cituar Franc Nopçën, përfundon mendimin se «flokët e gjata ishin shënja e burrave të lirë edhe nër Gjermanët e moçëm».[8]

Siç u pa, mendimi i Çabejt për etimologjinë e fjalës kreshnik nga rrënja kreshtë është mbështetur në Joklin. Çabej në këtë fazë e kundërshton vetëm Koliqin. Nuk e dimë pse nuk e përmend edhe mendimin e Alojz Shmausit, po ashtu të viteve ‘30, për etimologjinë e emrit kreshnik, që është në kundërshtim me pikëpamjen e Joklit, sepse emrin kreshnik e nxjerr nga sllavishtja.[9] Mirëpo, siç dihet, Çabej ishte në dijeni me rezultatet e shkollës sllave dhe me të rënat që pësonte nga ajo sidomos dija shqiptare për ciklin e këngëve të kreshnikëve. Ai i njihte mirë rezultatet e M. Murkos «La poésie populaire en Jugoslavie au début du XX e siècle».[10]

Sidoqoftë, Çabej, mbështetur në Joklin, e rrumbullakëson mendimin shqiptar për prejardhjen shqipe të emrit kreshnik në vitet '30, kur shkolla shqipe sapo kishte filluar për të lëshuar shtat në fushë të epikologjisë për eposin e lashtë heroik dhe sapo kishte filluar për ta marrë vehten pas asaj rënies së fortë e të papritur të Vinçenc Prenushit në fillim të viteve '10 të këtij shekulli mbi ciklin e këngëve kreshnike të Mujit e të Halilit dhe, sipas tij, për prejardhjen joshqiptare të tyre.[11]

Faza e dytë e pikëpamjeve të Çabejt për etimologjinë e fjalës kreshnik fillon në vitet '60. Pikërisht, më 1954-1955, kur albanologu gjerman Maksimilian Lamberc botoi studimin për epikën popullore të shqiptarëve «Die Volksefipk der Albaner»,[12] të cilin Çabej e konsideroi kulm të veprës së tij shkencore,[13] më 1960 shkroi recension për këtë studim të rëndësishëm për albanologjinë, e sidomos për epikologjinë. Çabej, pas analizave përimtësuese të përmbajtjes dhe pas fjalëve miradie për autorin e saj, të cilat janë të pakontestueshme, ndalet edhe tek etimologjia e fjalës kreshnik. Dihet se Lamberci e nxori këtë emër nga serbishtja krajišnik, kufitar dhe krajina, krahinë kufitare.[14] Ndërkaq, kur lexuesi bëhet gati të dëgjojë mendimin kundërvënës të Çabejt, duke pasur parasysh mendimin e tij më 1939, ky studiues yni kalon pranë këtij fakti. Nuk mban qëndrim kritik. Nuk e komenton Lambercin, po as nuk e mbron mendimin e vet të viteve '30 për rrënjën kreshtë nga shqipja.

Tashmë shihej se dijetari gjerman dhe albanologu Lamberc kishte rënë nën ndikimin e shkollës sllave, të cilës i kishte dhënë krah të fortë një studiues tjetër gjerman, Alojz Shmaus.[15] Maksimilian Lamberc këso kohe kishte bërë emër dhe shquhej albanolog i njohur, kurse në fushë të epikologjisë kishte dhënë kontribut të çmuar edhe më 1917[16] dhe më 1922,[17] lidhur me këngët tona të kreshnikëve të ciklit të Mujit e të Halilit,[18] pra, në dy veprat e tij të mëparshme, njërën për poezinë popullore të shqiptarëve dhe tjetrën për përrallën shqiptare.

Faza e tretë e pikëpamjeve të Çabejt për etimologjinë e fjalës kreshnik është e viteve '70, që karakterizohet me mohimin e mendimit të shfaqur në vitet '30 për prejardhjen shqipe të kreshnikut. Pra, nga heshtja në fazën e dytë, Çabej kalon haptas kundër tezës së vet të parë dhe pranon tezën sllave të Shmausit për etimologjinë sllave të fjalës kreshnik.[19] Tashmë Çabej në «Studimet etimologjike në fushë të shqipes» kështu e shpjegon fjalën kreshnik: «Trim i rapsodive të ciklit rreth Mujit e Halilit», që quhen këngë kreshnikësh. Sot përgjithësisht «trim, hero».[20] Në vijim, Çabej këtë e quan «spiegim i drejtë»: nga serbokroatishtja kraešnik «trim», prej krajina «krahinë kufitare». Tash Çabej përmend Shmausin drejpërdrejt,[21] emrin e të cilit e kaloi në heshtje në fazën e dytë, si dhe në të parën, kur mbronte pikëpamjen e prejardhjes shqipe të fjalës kreshnik. Pra, Çabej pohon prerazi: «Bie spjegimi nga kresh(t)nik prej kreshtë te Jokli».[22] Në vijim përmend se bie edhe shpjegimi «nga sllavishtja krst «kryq», duke e lidhur emrin me kryqëzatat». Siç shihet, fjala është për Koliqin, të cilin nuk e përmend tash, ashtu si më 1939, kurse mendimin e mbyll me Lambercin, të cilin e rendit krahas Shmausit e Joklit[23] për etimologjinë sllave të fjalës kreshnik.

[1] Eqrem Çabej, Për gjenezën e literaturës shqipe, themelet kulturore historike: Populli dhe poezia e tij, kaptina IX Poezia popullore, në: Studime gjuhësore, V, Gjuhë-folklor-letërsi-diskutime, «Rilindja», Redaksia e botimeve, Prishtinë 1975, f.125,126, fusnota 105.

[2] Eqrem Çabej, Për gjenezën e literaturës shqipe, Hylli i Dritës, Shkodër, XV, 1939, f. 163,164, fusnota 2.

[3] E. Çabej, Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 125. Çabej pranon mendimin e studiuesit slloven Matija Murko se në këto këngë këndohen trimat ose personalitetet me «karakter shum' a pak historik». Ky mendim nuk kundërshtohet as sot, mirëpo, pasi që në vijim Çabej përmend togfjalëshin shqip «kangë kreshnikësh», mendimi i Murkos këtu përfundon dhe nuk bën të shtrihet më tutje, sepse cikli ynë i Mujit e i Halilit nuk ka të bëjë më «trima ose me personalitete me karakter shum' a pak historik». Këngët tona të kreshnikëve janë cikël i veçantë i epikës sonë legjendare, e jo këngë epike historike, ose shumë a pak historike, siç janë ato për Betejën e Kosovës (1389), për Skënderbeun dhe kohanikët e tij etj. Dihet se shkolla sllave sot e kësaj dite përpiqet që mendimi i Murkos të shtrihet edhe mbi ciklin tonë të kreshnikëve, me qëllim që këto këngë të dalin sa më të reja historikisht. Duke ua mohuar lashtësinë këtyre këngëve, ata përpiqen për ta mohuar lashtësinë e kulturës shpirtërore të shqiptarëve, si dhe lashtësinë e tyre në Evropën Juglindore.

[4] Ernesto Koliqi, Epika populare albanese, Universita di Padova, Fakolta di Letere e Filosofia, Gruppo Universitario Fascista, Padova 1937, f. 49 dhe f. 58, fusnota 22.

[5] Po aty.

[6] Interesimi për mbledhjen dhe për botimin e këngëve tona të kreshnikëve në vitet '30 shënon shkallë të lartë, pas vitit 1897, kur G. Majeri botoi për herë të parë fragmentin e një kënge të ciklit të Mujit e të Halilit. Pikëpamjet e Çabejt për këngët e këtij cikli sollën freski dhe siguri në fushën e studimeve të epikës shqiptare në ato vite.

[7] E. Çabej, Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 125.

[8] E. Çabej, Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 126.

[9] Alois Schmauss (1901-1970), sllavist, filolog, historian i letërsisë, profesor universitar, redaktor i rev.Die Welt der Slaven, bashkëthemelues dhe redaktor i Prilog prou?avanju narodne poezije, Beograd 1934-1939. Ishte edhe profesor i gjermanishtes në Universitetin e Beogradit. U shqua në fushë të studimit të letërsisë popullore, sidomos të epikës serbe. Studimi «Epika popullore e shqiptarëve» (1963) është përpjekje për të kontribuar për epikologjinë shqiptare, por edhe kontestohet, sidomos për origjinalitetin e eposit tonë të lashtë.

[10] Matija Murko (1861-1951), historian i letërsisë, folklorist, etnograf dhe profesor i sllavistikës në Pragë. Është nismëtar i hulumtimit të tekstit të poezisë popullore dhe i shënimit të saj me mjete teknike (fotografia dhe pllakat e gramafonit). Filloi më 1912 e vazhdoi me ndërprerje deri më 1936. Hulumtoi në Dalmaci, Hercegovinë, Mal të Zi, Bokë e Sanxhak. Rezultatet i publikoi në Zagreb, më 1951, në «Tragom srpsko-hrvatske narodne epike», I, II. Hulumtime kreu edhe në Plavë e Guci, në Rrafsh të Dukagjinit e në Rrafsh të Kosovës. Është mbledhës dhe botues i folklorit tonë. Është i papranueshëm mendimi i tij për mohimin e origjinalitetit të këngës sonë kreshnike.

[11] Vinçenc Prenushi, Kangë popullore gegnishte, Sarajevo 1911, f.11.

[12] Maximilian Lambertz, Die Volksepik der Albaner. Der Zyklus von Mujo und Halil, I, II, Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl Marx Universitat Leipzig.4. Jahrgang 1954-55. Gesellschafts-und Sprachwissenschaftliche Reine. Heft 3/4,5.

[13] Eqrem Çabej, Maximilian Lambertz, në: Studime gjuhësore, V, f. 186, vep. e cit., f.179.

[14] E. Çabej, Maximilian Labertz: Epika popullore e shqiptarëve, në: Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 186.

[15] Alois Schmauss, Nekoliko podataka o epskom pevanju i pesmama kod Arbanasa (Arnauta) u Staroj Srbiji, në: Prilozi prou?avanju narodne poezije, I, Beograd 1934, f. 274-280; Po aty, Beleške iz Sandaka, I, V, 1938, f. 274-280; Po aty, Beleške iz Sandžaka, II, VI, 1939, f. 117-125; Po aty, Iz muslimanske tradicije u Sandžaku, V, 1938, f. 137-145 etj.

[16] Maximilian Lambertz, Die Volkspoesie der Albaner, Eine eiführende Studie, Im Kommissionsverlag von J. Studnicka & Co., Sarajevo 1917. Ky studim i gjatë, me titull «Poezia popullore shqiptare», më parë u botua shqip në revistën e Shkodrës «Posta e Shqypniës», viti 1917, kallnuer-mars, nr. 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25.

[17] Maximilian Lambertz, Albanische Marchen und andere Texte zur Albanischen Volkskunde. Schriften der Balkan Komission der Akademie der Wissenschaften, Wien 1922.

[18] E. Çabej, Maximilian Lambertz: Epika popullore e shqiptarëve, në: Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 186. Çabej thotë se Lamberci ka ushqyer një dashuri të veçantë gjatë gjithë jetës së tij për këngët e kreshnikëve, për rapsoditë e Veriut, si më 1917, ashtu edhe më 1922, kurse më 1954-55 shkruan një studim të gjerë për kreshnikët, që i kalon edhe caqet e botës shqiptare. Shih edhe: E. Çabej, Maximilian Lambertz (1892-1963), në: Studime gjuhësore, V, vep. e cit., f. 184.

[19]Alois Schmauss, Nekoliko podataka o epskom pevanju..., pun. i cit., f. 109. Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, I, Studime etimologjike në fushë të shqipes A-O, «Rilindja», Redaksia e botimeve, Prishtinë 1976, f. 291.

[20] Po aty. Shih edhe: Dr. Eqrem Çabej, L’état actuel et les tashes futures des études étymologique de l’Albanais (Résume), në: Studime gjuhësore, II, «Rilindja», Redaksia e botimeve, Prishtinë 1976, f. 408.

[21] Alois Schmauss, Nekoliko podataka o epskom pevanju... pun. i cit., f.107.

[22] E. Çabej, Studime gjuhësore, I, vep. e cit., f. 291.

[23] Po aty. Në këtë botim të Prishtinës, mendimi i Çabejt shtrohet në 12 rreshta për të shpjeguar etimologjinë e fjalës kreshnik, po edhe dy fjalë dalin në rreshtin vijues, të 13-tin. Se ç’mu kujtua se ky është ai 13-shi konvencional, është 13-shi i famshëm sllav, i ngritur në shkallë të mitit, 13-shi i fitores së tyre. Është numër fatlum për ta. Ani, le të jetë ashtu. Ndonëse ky numër është konvencional edhe për të tjerë popuj, ata nuk e dinë për numër fatlum. Madje, e konsiderojnë numër që sjellë fatkeqësi. Ka hotele që nuk kanë fare numër 13 të dhomave. Ka familje që nuk e pranojnë numrin 13 të tabelës së shtëpisë nga organet e pushtetit lokal. Refuzohen edhe tabelat e veturave me numrin 13. Pra, Çabej kështu e mbyll etimologjinë e kreshnikut me tekstin me 13 rreshta, duke e mohuar etimiologjinë e tij shqipe, të cilën e kishte mbrojtur më 1939.

Dërgoi për Zemra Shqiptare Prof. as. dr. Begzad Baliu

(Vota: 0)