Eqrem Çabej

Rrjedhoja të reja leksikore nga buroja e Drenicës mbështetur në etimologjitë e Prof. Çabejt

 

Nga Abdullah Zymberi

 

Në fshatin Brojë të Drenicës na ka rënë rasa të ndeshim në një shtresë të re rrjedhojash leksikore, të cilat e shtatojnë sis­te­min fjalëformues të shqipes, sidomos prejardhjen e saj. Për men­dimin tonë struktura ndajshtesore leksikore e Brojës së Dre­ni­cës del më e pasur dhe më e larmishme se ajo e gramatikave to­na, e fjalorëve tanë, prandaj ajo do marrë, në disa vende, si gje­dhe për sistemin e fjalëformimit të gjuhës shqipe. Qesin krye aty disa parashtesa të ndërlidhura, të cilat me t’u ngjitur me fja­lën emërtuese, jo vetëm që i japin kuptim të ri fjalës, por edhe ia ndë­rrojnë kategorinë gramatikore asaj.

Rrjedhojat e atjeshme leksikore i kemi mbështetur te rrë­njo­rët etimologjikë të prof. Çabejt, duke i prekur kryekëput ata me burim të shqipes, o ata me burim të përbashkët indoevropian.

Prof. Çabej fjalët - ter, tokë dhe truall - i shihte fjalë ven­di1, mirëpo në Brojë të Drenicës nga këta rrënjorë kanë dalë për­plot rrjedhoja, përngjitje e kompozime, të cilat Fjalori i gju­hës së sotme shqipe s’i ka fare.Nga rrënjori - tokë- gjithandej ka­në dalë këto rrjedhoja: fol. to:k (me) -tok- gjuaj për toke to­pin.Tokma topin!Kjo folje është formuar nga emri -tokë-,pra, ësh­të formuar një prejardhje pa ndajshtesë.Me prapashtesën - az - është formuar ndajfolja - tokaz. Me parashtesën - për- është for­muar rrjedhoja foljore me zgjedhim vepror e jovepror, si: për­to:k (me) fol. Shkund mollët nga dega në tokë; -përto:k (me u) fol. Nis e ecën fëmija, fillon të përzhaget, mirëpo edhe vet. në vet. III. -përtoket- për - ateron aeroplani.Pra, gjithandej thuhet - po përtoket ballana.Me parashtesën - për - dhe me prapashtesën -az- është formuar ndajfolja - përtokaz.Nga kjo bazë + pa­ra­shte­sa - nëpër- gjithandej është sajuar ndajfolja tjetër - nëpërtokaz- dhe folja nëpërto:k (me) dhe - nëpërto:k (me u). Nëpërtoke qat gur! Çka po nëpërtokesh atu? Tevona pasojnë edhe mbiemrat: për­toksh, -nëpërtoksh, i, e përtokun-ne. me prapashtesen –me: tok­me, mjet për t’i zdjergur drunjt e prerë nga lartësia e malit, zhag-u (Pleshinë-Ferizaj) etj.

Nga rrënjori -ter- gjithandehja i ka sajuar këto rrjedhoja:

 

- përte:r (me u) fol.Terem për së tepërmi.

- përterun-ne (i,e) mb.Ai a ajo që është terur shumë.

- përterç mb.Për ngucje ai që është terur për së tepërmi.

- përterun-ne (i,e ) mb. Çdo gjë që është terur për së te­për­mi.

 

Ky mbiemër shpesh kalon në emër (emërzohet), duke u mbë­shtetur në kuptimin e mbiemrit, si: Po na vjen përterçi.

- përteraz ndajf.Jam duke e përterur barin. Përteraz jena sod.

- pateraz ndajf. Pa u terur mirë bari a diçka tjetër sidomos ndo­një teshë.Pateraz ish bari n’livadh.Pateraz i mora teshat,se ke tue naj la:g shiu.

Nga rrënjori - truall-gjithandehja i ka sajuar këto rrjedhoja:

- nëpërtro:ll (me u) fol. Bie nëpër truall; kaloj nëpër të.

- nërtro:ll (me u ) fol. Bie ndër truall;kaloj ndër truall.

- mitro:ll (me u) fol. Eci duke kaluar mbi truall.

- përmitro:ll (me u) fol. Bie përmbi truall.

- përnërtro:ll (me u) fol. Bie përndër truall.

Na duket me interes të përmendim se me morfemat para­sh­tesore - ndër, përmbi, përndër + emër, duke e ndërruar ka­te­go­ri­në leksiko-gramatikore në folje në Fjalorin e gjuhës së sotme shqi­pe s’mund të gjesh asnjë shembull, atëherë do të pyesnim ku po mbetet Fjalori ynë, ku po mbesin gramatikat tona? Me fjalë të tjera, në fushën e sistemit fjalëformues të shqipes ende ka çka të punohet, shumëçka duhet për t’u shoshur e për t’u zdritur si­do­mos në ndërlidhjen e morfemave parashtesore.

Prof. Çabej fjalën –mal-e shihte të dalë mbi një bazë in­doev­ropiane2, mirëpo Broja e Drenicës ka krijuar mjaft rrje­dho­ja nga fjala bazë –mal-,si:

-  Përma:l (me u)fol.Marr malin,hallakatem,çmendem.

-  Përmalun-ne (i,e) mb.I,e hallakatur,i,e çmendur.

-  Përmalaz ndajf.Me kalon koha nëpër mal.

-  Malaz ndajf.Vij hallakatshëm.

-  Nëpërma:l (me) fol. Shpie dikë a diçka nëpër mal.I në­për­ma­la vjetat.

-  Nëpërma:l (me u) fol. Kaloj nëpër mal.

-  Nëpërmalun-ne (i,e) mb.Ai ose ajo që ka kaluar nëpër mal.

-  Nëpërmalç-sh.mb.Ky mbiemër shpesh emërzohet,duke u mbështetur në kuptimin e mbiemrit,si: Po na vjen nëpërmalçi.

-  Papërmalun-ne mb.Ai që nuk ka kaluar nëpër mal.

-  Nërma:l (me) fol.Shpie dikë a diçka ndër mal.

-  Nërma:l (me u) fol.Vete ndër mal.

-  Nërmëlun-ne (i,e) mb.Ai,ajo që ka kaluar ndër mal.

-  Mima:l (me) fol. Shpie dike a diçka mbi mal.

-  Mima:l (me u) fol. Vete duke kaluar mbi mal.

-  Mimalun-ne (i,e) mb.Ai,ajo që ka kaluar mbi mal.

-  Përmima:l (me) fol.Shpie dike diçka përmbi mal.

-  Përmima:l (me u) fol.Vete përmbi mal.

-  Përmimalun-ne (i,e) mb. Ai,ajo që është përmbimalur.

-  Përmimalaz ndajf. Gjendem përmbi mal.

-  Përrrethma:l (me) fol. Shpie dike a diçka përrreth mali.

-  Përrrethma:l (me u) fol.Vete përreth malit.

-  Përfunma:l (me) fol. Shpie dike a diçka përfundi malit.

-  Përfunma:l (me u) fol.Vete përfundi malit.

-  Përfunmalun-ne (i,e) mb. Ai a ajo që është përfunmalur.

-  Përrrojma:l (me) fol.Shpie dikë a diçka përrrëzë malit.

-  Përrrojma:l (me u)fol.Vete përrëzë malit.

-  Përmasma:l (me) fol.Shpie dikë a diçka përmbas malit.

-  Përmasma:l (me u) fol.Vete përmbas malit.

-  Përmasmalaz ndajf. Gjendem përmbas malit.

-  Përskejma:l (me) fol.Shpie dike a diçka përskaj malit.

-  Përskejma:l (me u) fol.Vete përskaj malit.

-  Përskejmalun-ne (i,e)mb.Ai a ajo që përskajmalur.

-  Përskejmalaz ndajf. Gjendem përskaj malit.

 

Prof.Çabej për burimin e fjalës –bark- e pati tumirë mendimin e Gustav Majerit se ajo është e rrënjës indoevropiane –bher- 3.Në Burojë të Drenicës nga ky rrënjorë, nga rrënjori –bark,kanë dalë këto rrjedhoja të reja:

-  Nërbar:k (me) fol.Ja heq kafshës së ngarkuar ndërbarket.

-  Nërbar:k (me u)fol.Futen ndërbark të kafshës a edhe të nje­riut.

-  Nërbarkun-ne (i,e) mb. Ai ose ajo që është ndërbarkun.

-  Nërbarkaz ndajf. Gjendem ndër bark.

-  Përbarkç mb.Për ngucje ai që ka bark të dalë,të madh. Ky mbiemër shpesh kalon në emër (emërzohet), duke u mbë­sh­te­tur në kuptimin e mbiemrit,si:Po shkon përbarkçi.Po i përmendim këtu edhe disa kompozime,si:

-  Barkalshue (me u) fol. Lëshoj bark.

-  Barkahje:k (me u) fol. E heq barkun.

-  Barkagja:n (me u) fol.Më zgjerohet barku.

 

Edhe emrin –bar-i prof. Çabej e pati parë brenda rrënjës idoevropiane –bher-, ndërsa Broja e Drenicës ka sajuar rrjedhoja me morfemën parashtresore –për-, si:

-  Përba:r (me u) fol. 1.Mbushet kopshti a livadhi me bar. 2.Bëhem me bar.

-  Përbarun-ne(i,e) mb. 1. Ai a ajo që bëhet me bar, që përbaret. 2.Livadh a kopsht i mbushur me bar.

Prof.Çabej fjalën –kunj- e njehte (numëronte) fjalë vendi4, ndërsa gjithandehja i ka krijuar këto rrjedhoja :

-  Përku:ngj (me) fol. Ua lidh grykën thasëve me kunj.

-  Përkungjun-ne (i,e) mb. E lidhur gryka e thesit me kunj.

-  Përkungjue (me) fol. Fig. E therr dikë me fjalë.

-  Përkungjaz ndajf. 1.Jam duke ua mbyllur grykën thasëve me kunj.2.Jam duke e therur dikë me fjalë.

Fjalën –anë- prof. Çabej e shihte të përbashkët te disa gju­hë (ind. të vjetër –ant-a,got.-andeis,nord. e vjet.-endir,gjer. –en­de,në shqipet forma më e vjetër –anta, ndërsa Buroja i ka krjuar kë­to rrjedhoja të reja prej saj:

-  Përa:n (me) fol. 1. Shtie diçka nëpër anë të thesit.2.Ndaj zallin në anë.Përane qat za:ll!

-  Përanun-ne (i,e) mb.Që është ndarë në anë.

-  Nëpëra:n (me u) fol.Shkon përanash,i ikën anpëranësh bigës kafsha ngjitëse.

-  Nëpëranun-ne (i,e) mb. Ai a ajo që nëpëranet.

Edhe fjalën –errem- 1. për –më zë terri 2.Ngryset moti, prof.Çabej e konsideronte të truallit të shqipes,e Buroja nga ajo i ka sajuar këto rrjedhoja:

-  Përte:rr (me u) fol.1.Erret moti.2.Me kuptim vepror i bie dikujt shuplakë. Ruju, se po ta perterri nja!

-  Terraz ndajf. Shkoj a vij nëpër terr.

-  Nëpërte:rr ( me u) fol.Më zë terri; nëpërterrem.

-  Nëpërterrun-ne (i,e) mb. Ai a ajo që është nëpërterrur, që e ka zënë terri.

-  Nëpërterraz dajf. Eci nëpër terr.Neperterraz erdha.

-  Nëpërterrsh. mb.1.Për ngucje ai që shkon nëpër terr.2.Ky mbiemër shpesh emërzohet, duke u mbështetur në kuptimin e mbiemrit, si:A qeky a aj neperterrshi, a?

Sipas prof. Çabejt edhe fjala –mot- është e burimit të shqi­pes5, ndërsa Buroja e Drenicës i ka krijuar këto ndajfolje kohe, si:

-  Motaz-motazi,

-  Motmotaz- motmotazi,

-  Parmotaz- parmotazi

-  Masmotaz – masmotazi

 

Fjalën –gardh- prof.Çabej e njehte (numëronte) fjalë vendi të shqipes, kurse Buroja ka krijuar një vistër rrjedhojash prej saj, si:

-  përga:rdh (me) fol. E shpie dike deri te gardhi.

-  Përgardhun-ne (i,e) mb.I,e çuar deri të gardhi.

-  Përga:rdh (me u) fol.1..Ndeshem për gardhi.2. Fig. Me vij­në punët keq.

-  Nërga:rdh (me) fol.Shpie dike a diçka ndër gardh.

-  Nërga:rdh (me u) fol.Futem ndër gardh.

-  Nërgardhun-ne (i,e) mb.Ai a ajo që është futur ndër gardh.

-  Nërgardhaz ndajf.Gjendem ndër gardh.Nërgardhaz po luj­na.

-  Miga:rdh (me) fol.Vë diçka mbi gardh.E migardha kme­sën.

-  Miga:rdh (me u)fol.Kaloj mbi gardh.

-  Masga:rdh (me) fol.Qes diçka mbas gardhit;mbasgardh.

-  Masga:rdh (me u) fol.Vete pas gardhit;pasgardhem.

-  Masgardhaz ndajf.Gjendem mbas gardhit.Masgarsdhas je­na me Manin.

-  Nëpërga:rdh (me u) fol.Shkoj nga gardhi në gardh.

-  Nëpërgardhç mb.Për ngucje ai që e humb kohën duke ka­luar nëpër gjerdhe.

-  Pagardh (i,e)mb. Ai,ajo që s’ka gardh.

 

   Fjalët – darkë e –drekë prof. Çabej i pati përudhur te in­doev­ropianishtja (dr q-darkën) dhe drekën (nga droq), mirëpo në Bu­rojë janë krijuar një laryshi fjalësh prej tyre si; rrjedhoja të da­la prej tyre, si;

 

   - darkaz-azi ndajf.Shkoj në kohën e darkës te dikush.

   - pardarkaz-azi ndajf. Shkoj para darke te dikush.

   -masdarkaz-azi ndajf. Shkoj te dikush mbas darke.

   -darkatore-ja f. Grue që kishte për detyrë për të për­ga­ti­tur darkën.

-  Nëpërda:rk (me u) fol. Shkoj nga darka në darkë.

-  Drekatore,-ja f. Grua që kishte për detyrë të përgatiste dre­kën.

-  Drekaz-azi Shkoj gjatë kohës së drekës te dikush.

-  Pardrekaz-azi Shkoj para dreke te dikush.

-  Masdrekaz-azi Shkoj në kohën e pasdrekes te dikush.

-  Nëpërdre:k (me u) fol. Kaloj prej dreke në drekë.

 

Do përmendur këtu se fjalësin e gjithatjeshëm bukur shu­më e ka pasuruar prapashtesa -az-,e cila u prapavihet emrave du­ke formuar ndajfolje.Të gjitha fjalët që do t’i poshtëvargojmë,si ndaj­folje,

prof.Çabej 6 i ka nxjerrë me burim të shqipes, dalë nga em­rat. Edhe në rasën tonë ngjet e njëjta gjë,si:

 

-  Fushaz  ndajf. Nga fushë.

-  Guraz               ndajf Nga gur.

-  shkrolaz             ndajf. Nga shkrolë.

-  Thanaz              ndajf. Nga thanë.

-  Gjollaz  ndjf. Nga gjollë

-  Barraz  ndajf. Nga barrë.(Është gruaja me barrë)

-  Ngjalaz              ndajf. Nga ngjalë. (fig.Më shkojnë punët mi­rë)

-  Frymaz              ndajf. Nga frymë.

-  Udhaz  ndajf. Nga udhë.

-  Uraz                  ndajf. Nga urë.

-  Themraz            ndajf. Nga thembër.

-  Pikaz                 ndajf. Nga pikë.

-  Gjarpnaz           ndajf. Nga gjarpër.

-  Buklaz ndajf. Nga bukël.

-  Fydaz ndajf.Nga fydëz.

-  Bollzas ndjaf. Nga bollë.

-  Dalldyshaz ndajf.Nga dallëndyshe.

-  Grykaz ndajf. Nga grykë.

-  Lamaz ndajf.Nga lëmë.

-  Votraz ndjaf.Nga votër.

-  Rrasaz ndajf. Nga rrasë.

-  Therraz ndajf. Nga therrë.

-  Gllijaz ndajf. Nga dëllinjë.

-  Shtrataz            ndajf. Nga shtrat.

-  Kaçubaz           ndajf.Nga kaçubë.

-  Shputaz            ndajf.Nga shputë.

-  Fërkemaz         ndajf.Nga fërkemë.

-  Thikaz ndajf.Nga thikë.

-  Drrasaz            ndajf.Nga dërrasë.

-  Cun(g)az          ndajf.Nga cung.

-  N(g)ujoraz ndajf.Nga ngujore.

-  Kungjaz            ndajf.Nga kunj.

 

Këso dhe pasuri të tjera fjalësore (leksikore), njeriu mund të gjejë nëpër të folme popullore plot e përplotë edhe sot e kësaj di­te, prandaj barrë kryesore e gjuhëtarëve është që t’i shprushin ato, për t’i zdritur fjalët e shqipes dhe për t’i vënë ato në jetën e për­ditshme, në cilëndo fushë të informacionit.