Bahtijar Kryeziu: Ndihmesa e profesor Eqrem Cabejt për pastërtinë e gjuhës

Eqrem Çabej

Nga Bahtijar Kryeziu

"Nji nga çashtjet që rrihen e bisedohen shumë herë në gjuhësi âsht edhe ajo e pastrimit të gjuhës nga fjalë e nga konstrukte të hueja" - A.Xhuvani

Pasurimi i gjuhës shqipe me fjalë e shprehje të reja, në një­rën anë, dhe herrja e saj nga fjalët e konstruktet e huaja, në anën tjetër, ka qenë dhe mbetet synim e detyrë parësore për shqip­da­shë­sit tanë, që para Rilindjes e deri më sot. Andaj edhe i madhi pro­fesor Eqrem Çabej, përveç studimeve të tij në fushë të le­tër­si­së, të folklorit, të etnografisë, të leksikografisë e lek­si­ko­lo­gji­së, të dialektologjisë, të historisë së gjuhës e sidomos në fushën e studimeve etimologjike, ka shprehur interesimin e vet edhe për pa­surimin dhe për pastërtinë e gjuhës sonë*.

   Profesor Çabej duke parë rrezikun nga vërshimi i va­zh­due­shëm i fjalëve e i shprehjeve të huaja, në radhë të parë, dhe lë­nien në harresë të atyre vendëse, thekson se me rëndësi të ve­çan­të është puna që duhet bërë në pasurimin dhe pastrimin e gju­hës sonë. Pasurimi do të bëhej me leksema të gjuhës popullore, tho­të Çabej, të farkuara prej brumit të saj, kurse pastrimi - duke zë­vendësuar, bie fjala, fjalët e huaja me ato shqipe. Sepse "zë­ven­dësimi i fjalëve dhe i shprehjeve të huaja me fjalë e shprehje të gjuhës sonë ka rëndësi të madhe, jo vetëm pse shqipja ruan kë­shtu karakterin kombëtar, por edhe pse ajo bëhet më e qartë dhe më e kuptueshme për të gjithë shqipfolësit"1.           

Profesor E. Çabej pati për zemër gjithnjë pastërtinë e gjuhës, ruajtjen e frymës popullore të saj nga ndikimet e dëmshme të gjuhëve të huaja. Prandaj, ai sikur vazhdimisht mbante parasysh fjalët e Xhuvanit, pasardhësit të denjë të Kristoforidhit, të thëna që më 1921, se: "Me e përmbajtun gjuhën të thjeshtë e të dlirtë nuk asht nji rregull arti për njerinë e diçëm e të qytetnuem, por asht nji nevojë e nji detyrë që rrjedh nga ndjenja e naltë e fisnike e kombsis"2. E për këtë qëllim profesor Çabej këshillonte dy rrugë kryesore:

-E para është shfrytëzimi sa më i madh i visarit leksikor të gjuhës së popullit, ku gjenden shumë fjalë të panjohura e të pambledhura, duke i ngritur ato shpeshherë "me më lartë në punë të nivelit kuptimor, si p.sh.: lëndë, landë, që ka kuptimin konkret "dru, dru si material ndërtimi" por që me kohë ka marrë edhe kuptimin abstrakt për "materje, subjekt", "temë", ose fjala rrymë që ka kuptimin e "rrjedhës së vrullshme të ujit", të "lëvizjes së ajrit", "rremë e mullirit" (rrymë e ujit, rrymë ajri, rrymë mulliri), që ka zgjeruar fushën e përdorimit me rrymë elektrike, rrymat letrare, rrymat politike etj., duke përfshirë kështu edhe fushat abstrakte të leksikut3.

-Rruga e dytë është formimi i neologjizmave, "ku neo­lo­gji­zmat e formuar gjatë historisë së gjuhës me anë përkthimi prej gjuhëve të tjera, si populloret e diel, e hënë, peshkaqen, vaj­gur-i, ose përndjek "persekutoj" te Pjetër Budi; hapësirë, ve­të­dije, ndërgjegje e të tjera në shekullin e kaluar; botoj e shkrimtar pak më vonë; botëkuptim, hekurudhë, largpamës, mbinjerëzor, ndër­lidhje, pararojë, përballoj, përvetësoj, i pranishëm, pra­pa­vi­jë, rilindje e të tjera të ditëve tona, përbëjnë një pasurim pozitiv të gjuhës; aty gjedhja e formimit është e huaj, por lënda është e ven­dit. Në këtë ravë mund të vazhdohet e të shkohet përpara, du­ke pastruar e duke pasuruar…"4 gjuhën - thotë Çabej.

Profesor Eqrem Çabej, pasurimin e gjuhës, e sidomos pas­tri­min e saj nga fjalë e shprehje të huaja e sheh, duke futur në për­dorim një numër fjalësh që i gjen edhe në veprat e shkri­m­ta­rë­ve të vjetër, "duke u nisur nga Gjon Buzuku dhe autorët e tjerë pas tij, në veprat e të cilëve gjejmë të përdorura fjalët, si: de­rë­tar, dëftues, grykësi, gjetës, gjuhëtar, këngëtar, këshilltar, ko­pë­sh­tar, krye (kapitull), lutës, madhështi, mbarim, mjeshtri, ndje­kës, (ithtar, imitues), i përbrendshëm, përndjek (persekutoj), vet­mi,vjershëtar etj., ose një sërë fjalësh të krijuara nga disa autorë ar­bëreshë të Italisë (Nikollë Keta, Engjëll Moshi e sidomos Je­ro­nim de Rada); të Greqisë (Panajot Kupitari e Anastas Kullorioti) dhe autorë të tjerë të shekullit XVIII dhe të fundshekullit XIX e të fillimit të atij XX, duke përfshirë ndër këta të fundit edhe Kristo­foridhin, vëllazërit Frashëri, Luigj Gurakuqin, Aleksandër Xhu­vanin, Mati Logorecin e ndonjë tjetër5.

Ndër të parët, Çabej përmend mjeshtrin e dorëmbarin e gjuhës sonë Naum Veqilharxhin, i cili u përpoq, aq sa mundi e diti, ta pasuronte gjuhën e shkrimit e ta spastronte nga fjalët e huaja, me fjalët: fletore, kamës, mësim, padije, shënim, shumicë, thelloj e ndonjë tjetër, për ta zënë ngojë menjëherë babain e gjuhës shqipe, Konstadin Kristoforidhin me fjalët: fushatë, hierore, për "tempull", jetëdhënës, ligjdhënës, ndërgjegje, pikë, presë, theks, zanore; Naim Frashërin me fjalët: dëgjim, gjithësi, hapësirë, papunësi, i përjetshëm, vetëdije, vjershëtor etj.; Samiun me caqet (termat) gjeografikë e administrativë: lindje, perëndim, jugperëndim, veriperëndim, mesditës për "meridian", pastaj fjalët: kryeministër, qeveritar; termat gjuhësorë: abetare, nyjë, njëjës, shumës, rrokje, i shquar, i pashquar etj.; e para tij edhe Jani Vreton me termat gjuhësorë: rrënjë, emër, përemër, folje ndihmëse6 etj.

Profesor Çabej spikat sidomos detyrën që për këtë qëllim Luigj Gurakuqi u vë lëvruesve të gjuhës, të cilët duhet ta kenë për obligim që "skajet (termat) e përgjithshme t'gjith degëve t'dijes, qi janë pothuaj gjithnjë ndër t'tana gjuët…kena për t'i marrë edhe na…fjalët e skajet e tjera kena për t'i trajtue vetë tuej i ba me rrjedhë prej rraje shqype"7, duke mos harruar për asnjë çast as prof. Aleksandër Xhuvanin, i cili "i kushtoi gjithë jetën e tij detyrës së madhe të pastrimit të gjuhës prej fjalëve të huaja e të pasurimit të saj me fjalë vendi"8, mund ky i kurorëzuar më vonë me botimin e vëllimeve "Studime gjuhësore" (1956) dhe "Për pastërtinë e gjuhës shqipe" (1960).

Apostulli i gjuhës shqipe, prof. Eqrem Çabej, me një sy të mpre­htë e kritik, dallon një sërë fjalësh e caqe (terma) vendi, siç tho­të ai, të cilat mund të zëvendësojnë fjalët e huaja, të formuara edhe nga njerëz të thjeshtë: nëpunës, arsimtarë, ushtarakë, spe­cia­listë të degëve të ndryshme etj., si p.sh.: anëshkrim, arritje, auto­mjet, bajraktarizëm, bashkautor, bërthamor, bishtajore, ble­ta­ri, bujkrob, dukuri, ecuri, furrënaltë, gjetje, (arkeologji), ha­lo­rë, hedhurina, huazim, kanal, kullues, leshpunues, mbingarkesë, mbi­shtresë, mbivlerë, pyetësor, reshje, shpërpjestim, shpim, to­kë­zim, vendburim, bashkekzistencë (në vend të bashkëjetesë) e të tjera9.

Duke hulumtuar e njohur të folmet popullore të viseve të ndry­shme shqiptare dhe duke mos e konsideruar gjuhën si pro­ces të kryer, të përfunduar, si ergon, por si energeia, si strukturë të hapur në kuptimin modern të konceptit të Humboldit, Çabej sje­llë një numër relativisht të madh fjalësh thjesht shqipe, të cilat nuk kanë nevojë për përgjegjëse të tjera të huaja, ngase ato mbu­lo­jnë mirë e drejt semantikën e fjalëve të caktuara me të cilat ësh­të synuar të thuhet diçka si p.sh.: zbutoj për "zbutjen e një pe­me", likurishtë për "polipin e detit" (Çamëri); afëri për "pa­re­n­te", kërthizë për "rosetë të tavanit", rrodhje, nga rrjedhja e qelbit, për "tuberkuloz të eshtrave" (Gjirokastër); përzitës për "atë që për­zien bagëtinë me të tjerët", mjelm për "sisën e gjirit të ba­gë­ti­së" (Labëri); rrënjëzohet për "zë rrënjë bima" (Bregu i Detit); hie­sira për "drurët e shkurrat e ulëta që rriten keq në pyll e në hi­jen e drurëve të mëdhenj" (Lunxhëri); lashtërisht për "që moti" (Za­gori); rishmë për "tashti vonë, rishtas" (në anën e Kelcyrës); zgjë­rbonjë për "zgavrën e një druri të madh" (që ndeshet në anët e Beratit e të Frashërit e që e zë ngojë edhe Kristoforidhi); mi­zon për "kur bie borë e imtë" (Lubovë e Rrëzë e Tepelenës); goj­kë për "grykën e lumit që derdhet në det" (Myzeqe); gjedhe për "mos­tër, model" dhe anesë për "anë, anësi" (në anën e Shpatit); krye­mot për "natën e vitit të ri", hulli për "brazdë", pamenia për "pa­noramë, pamje" (në të folmen e Tiranës me rrethinë); ansujë për (ishull" (në anën e Krujës); ngulim për "koloni" (Mirditë); veg­lore për "tekstile" (Shkodër) e vegjët në Korçë etj.

Në anët e veriut, thotë Çabej, dëgjohen fjalët: bram për "fundërrinë", lugajë për "luginë", vuth për një "fushë voglake", zgafellë për "galeri tuneli", kodërvarre për "tumat e lashta", vastak për "karies" të dhëmbëve e kështu me radhë.

Edhe në viset e Kosovës përdoren fjalë, të cilat janë të baras­vlerëshme dhe për asgjë nuk u mbeten mangut fjalëve të huaja, të cilat shumë më lehtë kuptohen e mbahen në mend kur thuhen shqip. Të tilla janë fjalët: emnak për "dy njerëz me emra të njëjtë", tjerrtore për "filaturë" e ngrohtore për "kaldajë" etj. Çabej në fund tregon edhe për disa fjalë e caqe (terma) që gjëllinin deri vonë edhe në Arbëresh të Dalmacisë (përmidora për "shpinda e dorës", e lentoj për "krijoj"; thurinë për "gardh" që përdoret te shqiptarët e Greqisë e shënim për "ofiq, nofkë" që dëgjohet te arbëreshët e Kalabrisë etj.10

Profesor Eqrem Çabej, apo Kurora e gjuhësisë shqiptare, siç e ka quajtur me të drejtë dr. Rexhep Ismajli, i bindur se "gju­ha jonë mund të punohet paprerë" (Naimi), të pasurohet e të he­rret nga elementet e huaja, merr e përdor një dyzinë termash e fja­lësh shqipe të cilat mund të jenë përgjegjëse të denja ndaj fja­lë­ve e shprehjeve të huaja. Kështu, bie fjala, ai pëlqen fjalët dy­ja­re për "dublet", njëfjalëzim për "univerbim", gjedhe për "mo­del", fushë për "sferë", theks për "apostrof", dykuptimësi për "am­biguitet", e ngurtë për "rigide", shekulli i dritës për "ilu­mi­ni­zëm", i përhershëm për "permanent", ndjekje për "imitime" etj.

Shi për këtë dhe nga frika se syri e veshi ynë pak nga pak po na mësohen me fjalë të huaja e të panevojshme, tashti prej gju­hësh perëndimore, Çabej propozon që fjalët e tilla, që nuk ja­në të mishit e të gjakut të shqipes, duhet të flaken, si p.sh.: abu­zim, acid, adaptim, agresion, aktivitet, ambient, ambiguitet, amorf, anketë, apikulturë, aproksimativ, aprovim, atribuoj, ce­lu­lar, deduktim, dekompozim, depistim, derivat, destinoj, de­ze­kui­li­bër, dimension, efekt, eksperiencë, eksploroj, ekuilibër, erup­sion, evoluim, favorizim, fenomen, filaturë, firmos, fortifikim, fru­tikulturë, germë, grataçel, hezitim, imediat, imperativ, in­flue­n­cë, inkuadrim, inkurajim, inovacion, insistim, insufiencë, in­to­k­sikacion, investim, justifikim, kaldajë, karbon, konditë, kon­di­cio­noj, konfirmim, kontribut, kooperim, koordinim, korrent, ko­rres­pondencë, kulminant, landshaft, laring, leguminoze, le­gji­s­la­tiv, manual, militoj, monument, operativ, origjinë, palafit, pe­ne­la­të, perfeksionim, polen, preokupim, presion, presupozim, re­ci­prok, refuzim, renal, rendiment, represiv, revokim, sekret, servil, si­njifikativ, skulptor, spektator, spostim, stimul, supozim, ten­ta­tivë, toksik, total, transformim, transmetim, unifikim, validitet, ve­gjetacion, vigjilencë, volum, xhirim11 etj., numri i të cilave, me rrjedhojat (derivatet) e tyre, do të ishte edhe 4-5 herë më i madh në gjuhë.

Me rastin e zëvendësimit të fjalëve të huaja, Çabej kë­shi­llon maturinë si një ndër parimet kryesore. Ai është kundër zë­ven­dësimit të çdo fjale të huaj me fjalë vendi. Nuk është i skaj­shëm e purist i tepruar. Sidomos respekton ndërkombëtarizmat, pa­si të dihen se cilët janë ata. Kështu, për termat shkencorë: ki­mi, fizikë, insekt, botanikë, zoologji etj., thotë se duhet të për­do­ren edhe më, por jo edhe levë, presion, insektocid, leguminoze, la­biate e reprilë, që s'janë ndërkombëtarizma e që mund të zë­ve­n­dësohen lehtë me fjalë vendi12. Ndërkaq, për hir (ndoshta) të një mosteprie të zëvendësimit të fjalëve të huaja apo për efekte sti­listikore, Çabej në shkrimet e tij përdor shpeshherë edhe fja­lët: aksiomë, divergjencë, konvergjencë, integrim, konservativ, or­tografi, rekomandim, sufiks, tendencë, total, vokal, nacionale, mar­gjinale etj., ose edhe shprehjet e ngurtësuara latine: pars pro to­to, argumentum ex silentio, quandoque bonus dormitat, plurale tan­tum, patris potestas, genius patris familias etj., "të cilat i shër­bejnë si mbështetje të forta arsyetimi"13.

Edhe ndërtimet sintaksore, sado që më vështirë se lek­se­mat e ndryshme, Çabej i sheh si të zëvendësueshme me ndërtime të gjuhës shqipe. Përse ndërtimet e italishtes: gjuha greke dhe ajo latine; kategoritë emërore dhe ato foljore; hyrja në fuqi e kë­saj ligje; hyrja në veprim e makinerive etj., sikur pyet profesor Ça­bej. Në vend të këtyre sintagmave mund të shkruhet e të thu­het shqip: gjuha greke dhe gjuha latine; kategoritë emërore dhe ka­tegoritë foljore; hyrja e kësaj ligje në fuqi; hyrja e makinave në veprim14 etj.

Pasi tërheq vëmendjen për mënjanimin e ndikimeve të huaja edhe në fushën e fjalëve të urta, Çabej propozon që, për t'ia arritur sa më mirë qëllimit për pastrimin dhe pasurimin e shqipes me fjalë vendi, duhet të formohet një komision specialistësh dhe të botohet një organ i posaçëm me titull "Gjuha jonë" ose "Gjuha shqipe".

Amaneti i tij sikur u përmbush me ngritjen e një komisioni të tillë në Kryeministri (më pas në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë) për spastrimin e gjuhës e më pas fillojnë të dalin edhe revistat "Gjuha jonë" në Tiranë, që nga viti 1981 dhe "Gjuha shqipe" në Prishtinë, prej vitit 1982, ama vështirë se do të plotësohet edhe dëshira e tij e flaktë, me kaq punë sa jemi duke bërë, që këtë gjuhë, pra gjuhën shqipe, si "një nga elementet kryesore të kombësisë sonë, ta pasurojmë me fjalë tona dhe ta spastrojmë nga masa e lëndës së huaj"15. Sikur edhe kjo të arrihet edhe Profesor Çabej do të pushonte më rehatshëm aty ku është e ne si komb do të mburremi më krenarisht para kombeve të tjera, sepse këtë edhe e meritojnë shqiptarët dhe gjuha shqipe.

Përfundim

Profesor Eqrem Çabej është njëri nga dijetarët më të shquar shqiptar që dha ndihmesë të pazëvendësueshme në shu­më fusha të kulturës sonë. Ai përveç studimeve në fushë të le­tër­si­së, të folklorit, të etnografisë, të leksikografisë e lek­si­ko­lo­gji­së, të dialektologjisë, të historisë së gjuhës e sidomos në fushën e studimeve etimologjike, ka shprehur interesimin e vet edhe për pa­surimin dhe pastrimin e gjuhës sonë.

Pasurimin dhe pastrimin e gjuhës Çabej e sheh përmes më­nyrave e rrugëve të ndryshme, si për shembull, përmes shfry­të­zimit të visarit leksikor të gjuhës së popullit, duke i ngritur ato le­k­sema "më lartë në punë të nivelit kuptimor", si: lëndë në ku­p­ti­min e drurit, por edhe të materjes; rrymë që ka kuptimin e rrje­dhës së vrullshme të ujit, por edhe kuptimin e rrymës elektrike, të rrymave letrare e të rrymave politike; përmes formimit të neo­lo­gjizmave: e diel, e hënë, pararojë, prapavijë etj., ku gjedhja e fo­r­mimit është e huaj, por lënda është e vendit; duke përdorur një numër sa më të madh fjalësh nga veprat e shkrimtarëve tanë të vjetër, duke u nisur nga Gjon Buzuku dhe autorët e tjerë pas tij, si fjalët: dëftues, grykësi, këshilltar, i përbrendshëm…, ose një sërë fjalësh të krijuara nga disa autorë arbëresh të Italisë (N. Ke­ta, E. Moshi, J.de Rada); të Greqisë (P. Kupitari e A. Ku­llu­rio­ti) dhe autorë të tjerë të shekullit XVIII dhe të fundshekullit XIX e fillimit të atij XX, duke përfshirë ndër këta të fundit edhe Kris­toforidhin, Veqilhar-xhin, vëllazërit Frashëri, L. Gurakuqin, A. Xhuvanin, M. Llogarecin etj., me fjalët: kamës, hierore për "te­m­pull", gjithësi, mesditës për "meridian" etj. Çabej dallon edhe një sërë fjalësh, të cilat mund të zëvendësojnë fjalët e hua­ja, të formuara nga nëpunës, arsimtarë, ushtarakë ose edhe kra­hi­narizmat, si: zbutoj për "zbutjen e një peme me anë shartimi", afë­ri për "parente", rrënjëzohet për "zë rrënjë bima", gjedhe për "mos­tër, model", hulli për "brazdë", tjerrtore për "filaturë", ose edhe një dyzinë fjalësh që ai i përdorë në vend të fjalëve të hua­ja: dyjare për "dublet", theks për "apostrof", e ngurtë për "ri­gi­de", pastaj duke kshilluar që të flaken disa fjalë të futura në shqi­pet tashti vonë, si: abuzim, aprovim, hezitim, presion etj., si dhe di­sa ndërtime italishte: gjuha greke dhe ajo latine; kategoritë emë­rore dhe ato foljore, në vend të atyre shqipe: gjuha greke dhe gjuha latine; kategoritë emërore dhe kategoritë foljore etj.

Prandaj, marrë në tërësi, profesor Eqrem Çabej ishte luf­të­tar e ithtar i paepur për një gjuhë të pasur dhe të pastërt, por edhe pa teprime në këtë aspekt, që është e kuptueshme dhe e afërt për të gjithë shqipfolësit.