Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (31)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

MOTRA E DHËNDRI JATAKËT BESNIK TË AZIZ ZHILIVODËS (31)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Gjatë gjithë viteve të ilegalitetit, ku çdo hap i gabuar mund të kushtonte jetë, Azizi e gjente sigurinë më të madhe te dhëndri i tij, Ajet Breznica nga fshati Breznicë. Shtëpia e Ajetit ishte bërë një nga strehët më të besueshme për të, një vend ku rreziku dukej se tërhiqej paksa mbrapa pragut, dhe ku ai kalonte net të tëra në qetësinë e ngrohtë të familjes. Ajeti, me zemër të madhe dhe me ndjenjë të thellë përgjegjësie, e trajtonte Azizin jo si mysafir të rrezikuar, por si djalin e shtëpisë, duke e mbrojtur me një besnikëri të heshtur, por të palëkundur.

Një prej momenteve më të ndjeshme të kësaj periudhe ndodhi ditën kur Azizi, i shtyrë nga malli i motrës dhe dëshira për të parë familjen e vet, vendosi të shkonte për një vizitë të shkurtër te ajo. Ishte një kthim i rrallë në shtëpinë e motrës, një çast njerëzor midis furtunës së ilegalitetit, ku ai kërkonte vetëm pak ngrohtësi dhe afërsi familjare — diçka që i kishte munguar prej kohësh.

Por edhe këtu, hija e ndjekjes nuk ishte larg. Një fshatar, i cili ose nga frika, ose nga servilizmi ndaj pushtetit, i njoftoi organet e UDB-së për praninë e Azizit në shtëpinë e motrës. Lajmi u përhap shpejt nëpër korridoret e errëta të sigurimit, dhe brenda pak orësh, nata e qetë e fshatit u mpak nga jehona e padukshme e rrethimit.

Në orët e vona, kur gjithçka dukej e ngrirë dhe fshati flinte në heshtje të plotë, forca të mëdha të UDB-së u pozicionuan rreth shtëpisë së motrës. Ata erdhën në heshtje të mprehtë, si hija që rëndon mbi pragun e një shtëpie të pafajshme. Rrethimi ishte i shpejtë dhe i papritur, një rrjet i hekurt që synonte të priste çdo rrugë shpëtimi.

Ky çast — motra e tij brenda, frika që rëndonte në ajër, dhe Azizi i vetëdijshëm se po përballej me një nga rreziqet më të mëdha — shënonte një nga episodet më dramatike të jetës së tij në ilegalitet. Ai tregonte brishtësinë e jetës së tij në arrati, por edhe fuqinë e lidhjeve familjare që e bënin të rrezikonte gjithçka vetëm për një përqafim.

Ngjarja, e mbushur me tension, rrezik dhe emocione të thella, mbetet një ndër dëshmitë më të qarta se ilegaliteti i Aziz Zhilivodës nuk ishte vetëm luftë dhe armë, por edhe mall, dashuri, familje — dhe tradhti.

Përballë rrethimit të hekurt dhe rrezikut që po afronte me shpejtësi, Azizi dhe dhëndri i tij, Ajet Breznica, u detyruan të ndërmerrnin një plan të menjëhershëm shpëtimi. Në atë shtëpi të thjeshtë fshatare, ku frika dhe vendosmëria jetonin krah për krah, familjarët u përgatitën të gjithë për të qëndruar me dinjitet, me vetëdijen se ora që po vinte mund të sillte tragjedi.

Në këtë çast të ngarkuar me peshë, Azizi iu kthye Ajetit me pyetjen që bartte rrënjën e dyshimit njerëzor: “Çfarë të bëjmë?” Dhe përgjigjja e Ajetit ishte e menjëhershme, e prerë dhe e mbushur me atë lloj krenarie që lind vetëm aty ku besa është e shenjtë. Me sy të ndezur dhe zë të fortë, ai tha: “Miko, kalle. Nëse e kërkon nevoja, mua më ke mbrapa. Kurrsesi të mos dorëzohemi.”

Kjo fjali, e thjeshtë në formë, por e thellë në përmbajtje, ishte një betim i vërtetë burrëror. Ajeti i vuri veten në rreshtin e parë të sakrificës, duke e bërë të qartë se rruga e nderit ishte e vetmja e mundshme, edhe kur ajo rrugë mund të çonte drejt vdekjes.

Por, siç ndodh shpesh në historitë e njerëzve të mëdhenj, fati u tregua i çuditshëm dhe i paparashikueshëm. Ndërsa ushtarët e anëtarët e UDB-së qëndronin të ngulur në pozicionet e tyre rreth shtëpisë, duke pritur çastin për të ndërhyrë, papritmas u dëgjua një zhurmë — një krismë e fortë që e çau heshtjen e natës. Ushtarët, të befasuar dhe të çorientuar, u kthyen të gjithë nga burimi i zërit, duke e humbur për një moment vëmendjen ndaj rrethimit që kishin krijuar.

Ishte pikërisht ai çast i shkurtër hutimi që Azizi e shfrytëzoi si dhuratë të fatit. Me një shkathtësi që i kishte mbetur nga vitet e malit, ai kapërceu gardhin, u zhduk pas humbësirave të natës dhe u drejtua me hap të shpejtë kah mali. Errësira e natës dhe terreni i njohur i fshatit u bënë aleatët e tij më të besueshëm, ndërsa pas tij mbetën zërat e hutuar të ushtarëve që sapo kishin humbur gjahun e tyre.

Ajo natë e rrethimit te shtëpia e motrës u bë një pikë kthese në jetën e Aziz Zhilivodës — një ngjarje ku besa e Ajetit, shpërqendrimi i çastit dhe guximi i një burri të rrethuar nga vdekja u ndërthurën për të krijuar një shpëtim që kufizohej me mrekullinë.

Bejtë Gubetini

Në mozaikun e gjerë të jatakëve që e mbështetën me besë dhe guxim veprimtarinë e Aziz Zhilivodës, një vend të veçantë zë edhe Bejtë Gubetini nga fshati Breznicë. Shtëpia e Bejtës ishte e vendosur larg fshatit, e fshehur mes maleve, në një vend ku natyra vetë dukej se ofronte mbrojtje për ata që ndiqeshin nga pushteti. Ky pozicion gjeografik, i izoluar dhe i vështirë për t’u kontrolluar, e bënte shtëpinë e tij një strehë të çmuar për Azizin në kohët më të rrezikshme.

Sa herë që rrugët e maleve e çonin Aziz Zhilivodën pranë asaj ane, ai e dinte se te Bejta do të gjente jo vetëm siguri, por edhe një mikpritje të ngrohtë, të pastër e të sinqertë. Aty shkonte pa drojë, i bindur se tradhtia nuk mund të gjente vend në atë prag shtëpie. Bejta dhe familjarët e tij e pritnin gjithmonë me gëzim, me respekt dhe me një ndjenjë të thellë nderimi, ashtu siç pritet një njeri i shtëpisë, jo një i huaj e aq më pak një luftëtar në ndjekje.

Në atë shtëpi, që tashmë ishte shndërruar në një vend të shenjtë të besës dhe mikpritjes, Azizi gjente qetësi shpirtërore, ndiente afërsinë e njerëzve të mirë dhe e linte pas përkohësisht ankthin e ndjekjes. Familja e Bejtës nuk i kursente asgjë—as bukën, as rrobat, as përkujdesjen—sepse e ndiente se sakrifica për një luftëtar të lirisë ishte detyrim moral, jo barrë. Shtëpia e tyre, larg syve të pushtetit, u bë një ndër strehët më të sigurta të rrugëtimit të gjatë të Aziz Zhilivodës.

Në këtë mënyrë, Bejtë Gubetini dhe familja e tij përfaqësojnë atë kategori të njerëzve të thjeshtë, por të mëdhenj në vepra, që me heshtje dhe me zemër të madhe mbajtën gjallë rezistencën shqiptare. Ata janë kujtesë e gjallë e kohëve kur besa kishte më shumë vlerë se frika, dhe mikpritja ishte akt i shenjtë, edhe kur ajo mbante me vete rrezikun e vdekjes.

Në mesin e shumë jatakëve që mbajtën mbi supe peshën e rëndë të ndihmës ndaj Aziz Zhilivodës, një ndër figurat më të spikatura ishte Sherif Igrishta nga Dumnica e Poshtme. Ai ishte njeriu që e pësoi më së shumti, duke u rrahur, torturuar dhe malltretuar deri në atë pikë sa organet e pushtetit menduan edhe ta mbytnin në shtëpinë e Popit ku e kishin dërguar për “hetim”. Por pavarësisht dhunës çnjerëzore, Sherifi mbeti i palëkundur, një shkëmb i vërtetë i qëndresës.

Azizi, bashkë me shokët e tij, ishte strehuar shpesh në këtë shtëpi, të bindur se aty nuk kishte vend për dyshime apo për tradhti. Familja Igrishta ishte një shtëpi me traditë, burrëri dhe besë, ndaj edhe strehimi i luftëtarëve të ilegales ishte për ta jo vetëm mikpritje, por një obligim moral. Por organet famëkeqe të OZN-ës, të njohura për dyshimin e tyre të sëmurë dhe për brutalitetin e pashoq, nuk mund të lejonin që ajo shtëpi e hapur dhe bujare të mbetej e paprekur.

Shumë herë Sherif Igrishta ishte arrestuar, rrahur, malltretuar dhe burgosur vetëm pse në pragun e tij kishin trokitur bijtë e lirisë. Trupi i tij e ndjeu peshën e goditjeve, dhunën e hekurt të pushtetit dhe përpjekjen për ta thyer me çdo mjet. Por ai nuk u përkul. Asnjëherë nuk shqiptoi asnjë fjalë që mund të vinte në rrezik Azizin. Ai u bë simbol i besnikërisë së pakushtëzuar dhe i dinjitetit të pathyeshëm.

Është domethënëse të theksohet se ndëshkimi nuk bie vetëm mbi Sherifin. E gjithë familja, burra, gra e të rinj, u vunë nën trysninë e pandërprerë të torturave dhe maltretimeve. Por, edhe kur dhuna i godiste si tufan, edhe kur fëmijët frikësoheshin nga britmat e hetuesve, në atë shtëpi nuk u gjet kurrë një njeri që të nxirrte një fjalë të vetme që do të dekonspironte fshehtësinë e Azizit. Asnjë sy nuk u ul, asnjë zemër nuk u drodh, asnjë jehonë tradhtie nuk doli nga pragu i tyre.

Në këtë histori, familja Igrishta nuk përfaqëson vetëm një shtëpi që strehoi një luftëtar; ajo përfaqëson idealin e pastër të besës shqiptare, një kod moral më të fortë se dhuna, më të qëndrueshëm se frika. Qëndresa e tyre e heshtur është një kapitull qëndrese më vete — një dëshmi se rezistenca nuk është gjithmonë me armë, por shpesh me zemër që nuk dorëzohet.

Rifat Strofci

Një ndër jatakët më të njohur dhe më të përkushtuar të Aziz Zhilivodës ishte Rifat Hasani – i njohur në popull si Rifat Strofci. Ai përfaqëson figurën e njeriut të zakonshëm që, nëpërmjet guximit dhe besës, u bë pjesë e historisë së qëndresës kombëtare. Për shkak të ndihmës që u ofronte atdhetarëve, organet e OZN-së e kishin vënë nën vëzhgim të vazhdueshëm, duke e ndjekur kudo me pretekstin se në shtëpinë e tij strehohej Aziz Zhilivoda bashkë me shokët e tij.

Në vjeshtën e vitit 1949, pas një periudhe hetimesh të fshehta, forcat ndëshkuese organizuan një ekspeditë për ta kapur. Shtëpia e Rifatit u rrethua në orët e vona të mbrëmjes, ndërsa operacionit i printe një oficer i quajtur A.Q., pas të cilit qëndronin pjesëtarë të tjerë të OZN-së. Sipas kujtimeve dhe shënimeve të Muhamet Mjekut, anëtarët e këtij grupi vepronin me veshje civile, për të mos ngjallur dyshime, por në kokë mbanin plisa të bardhë – një detaj që synonte t’i bënte të dukeshin si vendas, për të mashtruar popullsinë lokale.

Në momentin kur njësia e armatosur iu afrua shtëpisë, qentë e oborrit filluan të lehin me zë të lartë, duke paralajmëruar të zotin e shtëpisë për rrezikun që po afrohej. U krijua një tollovi e madhe, një përzierje e zhurmës së qenëve, hijeve që lëviznin dhe frymës së frikës që rëndonte mbi ajër. Rifati, i vetëdijshëm për situatën, doli në oborr me qetësi e dinjitet, duke mbajtur qëndrim burrëror përballë të panjohurve. Me një zë të fortë e të prerë, i pyeti: “Kënd po kërkoni?”.

Ata, pa e njohur, u përgjigjën se po kërkonin “Rifat Hasanin”. Ironikisht, personi që qëndronte para tyre ishte pikërisht ai – njeriu që kërkonin. Ky moment, përveçse i ngarkuar me tension, mbart në vetvete një simbolikë të fuqishme të guximit dhe krenarisë shqiptare: përballë dhunës dhe mashtrimit, qëndron njeriu i besës, që nuk fshihet as nga emri, as nga përgjegjësia, as nga e vërteta.

Në përballje me një situatë të dëshpëruar dhe pa rrugëdalje, Rifati u gjend para një zgjedhjeje ekstreme për mbijetesë. Me një refleks të menjëhershëm dhe të dhënë nga instinkti i vetëmbrojtjes, ai mori sëpatën — një mjet i thjeshtë i përditshëm që shndërrohet në simbol të rezistencës në dorën e një njeriu të zakonshëm — dhe u përpoq të hapte hapësirën e daljes duke hequr pengesat e para që i dilnin përpara. Ky akt spontan, i motivuar nga dëshira për të shpëtuar veten dhe të afërmit, interpretohet si një përpjekje dëshpëruese për të prishur rrethimin dhe për të krijuar një mundësi arratie.

Por reagimi i forcave të OZN-së ishte i përgjakshëm dhe i pakompromis: ata përgjigjen me rafale zjarri kundër Rifatit. Plagosja e tij e rëndë nuk ishte vetëm një rast i izoluar i dhunës, ajo përfaqëson shembullin tragjik të një taktike represive që synonte të shuante çdo shenjë të ndihmës ndaj elementëve të konsideruar armiq të pushtetit. Përkundër plagosjes, reagimi i fshatarëve ishte i menjëhershëm dhe i guximshëm. Dëgjimi i krismave dhe i piskamave ngriti një valë solidariteti midis banorëve; disa prej tyre, të armatosur dhe të indinjuar nga padrejtësia që po shikonin, sulmuan forcat e pushtetit për të mbrojtur një prej anëtarëve të tyre. Ky mobilizim popullor tregon dy gjëra thelbësore: së pari, ekzistencën e një ndjenje të fortë kolektive për mbrojtjen e njeriut, pronës dhe nderit dhe së dyti, gatishmërinë e fshatarëve për t’u përfshirë direkt kundër aparatit shtetëror kur ky i fundit vepron me dhunë arbitrare.

Përballë kësaj përleshjeje të papritur dhe të rrezikshme, njerëzit e OZN-së u gjendën përballë një zgjedhjeje strategjike dhe psikologjike. Duke vlerësuar rrezikun e eskalimit dhe frikësoheshin se mund të përballeshin me një kundër-sulm të organizuar që do t’i sillte dëme të mëdha, ata zgjodhën të tërhiqeshin përkohësisht — u larguan drejt Prilluzhës ku u rifokusuan dhe filluan të planifikonin operacione të reja kundër familjes së Rifatit. Ky veprim i tërheqjes dhe riplanifikimit tregon një dinamikë të zakonshme të konflikteve asimetrike: forcat shtetërore, edhe kur ushtrojnë dhunë të hapur, janë të detyruara të rishikojnë taktikat kur ndeshen me rezistencë të papritur dhe me solidaritet lokal.

Në këtë episod përmblidhen elemente kyçe të historisë lokale të rezistencës: guximi individual, solidariteti i fshatarëve, mizoria përndjekëse e aparatit shtetëror dhe strategjitë adaptuese që lindin në terrenin e konfliktit. Ngjarja e Rifatit nuk është vetëm një përshkrim i dhunës së një momenti, por një pasqyrë e mënyrës se si fshataret kundërshtojnë, mbrojnë dhe ripërtërijnë vetveten përballë shtypjes — duke bërë që edhe akti më i thjeshtë i mbrojtjes personale të marrë përmasa historike dhe morale.

Gjatë sulmit të parë që organet e OZN-së ndërmorën kundër familjes së Rifatit, dhuna e ushtruar mori përmasa tragjike. Në atë përballje të pabarabartë, forcat e pushtetit plagosën për vdekje vëllanë e Rifatit, duke sjellë një tronditje të thellë në familje dhe në mbarë fshatin. Lajmi i plagosjes e gjeti Rifatin larg shtëpisë, por sapo mori vesh se i vëllai ishte goditur, ai u kthye menjëherë. Udhëtimi i tij drejt shtëpisë ishte një akt i dhembjes dhe i përgjegjësisë vëllazërore — një kthim i pashmangshëm drejt një realiteti tragjik. Kur mbërriti, e gjeti të vëllanë në momentet e fundit të jetës, duke dhënë shpirt në duart e tij. Ky moment, i mbushur me dhimbje dhe nder, përfaqëson një nga ato çaste ku tragjedia personale përzihet me dhunën politike, duke shpalosur dimensionin njerëzor të qëndresës.

Megjithatë, pushteti nuk u ndal me kaq. Pas këtij sulmi të parë, njësitë e OZN-së u riorganizuan, duke u kthyer me forca më të mëdha dhe me përgatitje të plotë për një sulm të dytë. Ekspedita ndëshkuese, e vendosur të zhdukë çdo gjurmë të qëndresës lokale, e rrethoi përsëri shtëpinë e Rifatit. Këtë herë, ata arritën ta kapnin Rifatin, të cilin e arrestuan dhe e dërguan në qendrën hetimore të Gllogofcit.

Aty edhe filloi kalvari i torturës dhe i dhunës fizike e psikologjike. Hetuesit përdorën metoda çnjerëzore për ta detyruar të pranonte atë që nuk ekzistonte — të jepte informacione për vendndodhjen e Aziz Zhilivodës, për rrjetin e njerëzve që e strehonin dhe për lëvizjet e tij. Qëllimi i pushtetarëve ishte i qartë: të shkatërronin strukturën e fshehtë të rezistencës, të çrrënjosnin solidaritetin dhe të mbillnin frikë midis popullit.

Por, përkundër torturës dhe presionit të pamëshirshëm, qëndrimi i Rifatit u shqua për qëndrueshmëri dhe dinjitet. Ai përfaqëson figurën e njeriut të thjeshtë që, edhe përballë dhunës ekstreme, nuk e tradhton idealin dhe as miqtë e tij. Kështu, historia e tij nuk është vetëm një rrëfim i një dhune individuale, por një dëshmi e gjallë e shpirtit të pathyeshëm shqiptar, që edhe nën goditjen e padrejtësisë, mbetet i palëkundur në besë dhe në përkushtim ndaj lirisë.

Vijon