Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (14)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

JATAKËT E HASAN ALISË DËNOHESHIN EDHE ME VDEKJE- PUSHKATIM (14)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në këtë kuptim, rasti i Veli Ymerit shpalos kontrastin tragjik mes profilit të një fshatari të varfër, që jetonte i tëri në punë e mund, dhe peshës së rëndë të akuzave që iu ngarkuan. Ai nuk ishte udhëheqës politik, as ideolog, por përfshirja e tij në listën e të dënuarve e bën të qartë se regjimi synonte të përçante, të frikësonte dhe të kontrollonte çdo shtresë të shoqërisë, duke mos kursyer askënd.

Në një shtrirje historike, mund të thuhet se historia e Veli Ymerit është shembulli më i qartë se si shteti e shihte çdo individ si potencialisht të rrezikshëm, edhe kur ai nuk kishte asnjë armë tjetër përveç pllugut. Arrestimi i tij nuk ishte vetëm një akt i drejtësisë së shtrembëruar, por edhe një mesazh i ashpër i pushtetit, se askush, as i dituri e as i padituri, nuk mund të mbetej i paprekur nga rrjeta e frikës dhe represionit.

Në procesin gjyqësor ku u përfshi, Veli Imeri u vendos nën akuzën e rëndë se gjoja kishte marrë pjesë bashkë me Hasan Remnikun dhe grupin e tij në disa vepra penale. Por mënyra se si këto akuza u formuluan, e bën të qartë qëllimin e vërtetë të organeve të ndjekjes, jo të dëshmonin një bashkëpunim real politik apo ushtarak me lëvizjen ilegale, por ta denigronin figurën e tij dhe ta paraqisnin para opinionit publik si një kriminel ordiner.

Në vend që të përmendej ndonjë akt i lidhur me aktivitetin patriotik të grupit, aktakuza u përqendrua në akuza të dorës së dytë, duke e etiketuar Veli Imerin si të përfshirë në hajni të vogla nëpër shitoret e fshatrave përreth. Një strategji e tillë nuk ishte e rastësishme: ajo kishte për qëllim të zbehte dimensionin politik dhe kombëtar të veprimtarisë së Hasan Remnikut dhe bashkëpunëtorëve të tij, duke e zhveshur çështjen nga çdo idealizëm dhe duke e reduktuar atë në kriminalitet të zakonshëm.

Ky është një shembull i qartë i manipulimit të drejtësisë si instrument propagandistik. Në vend që gjykata të trajtonte faktet reale – lidhjet e mundshme të të akuzuarit me grupin ilegal – aktakuza u përqendrua në shpifje dhe akuza banale, të cilat nuk përbënin prova për bashkëpunim me Remnikun, por vetëm përpjekje për ta njollosur personalisht.

Në këtë dritë, rasti i Veli Imerit ilustron mekanizmin e zakonshëm të regjimit, ta zhveshë veprimtarinë ilegale nga aura e saj atdhetare dhe ta shndërrojë në një “krim ordiner”, në mënyrë që popullata të mos shihte më heronj të lirisë, por individë të kriminalizuar. Ky ishte një mjet i qartë për të thyer moralin shoqëror dhe për të larguar çdo lloj simpatie ndaj të akuzuarve.

Aktgjykimi i shpallur më 29 dhjetor 1951 përbën një kthesë domethënëse në tërë narrativën e ngritur më parë nga organet e ndjekjes. Për muaj me radhë, propaganda zyrtare ishte përpjekur ta paraqiste grupin e Hasan Remnikut dhe bashkëpunëtorët e tij si njerëz të zakonshëm, të lidhur me hajni të vogla, me synim që t’i hiqte çdo ngjyrë politike dhe çdo idealizëm kauzës së tyre. Por, në çastin kur kryetari i gjykatës i shqiptoi dënimin me vdekje – pushkatim – retorika ndryshoi. Arsyetimi i këtij vendimi u mbështet mbi të dhëna që, paradoksalisht, i rrëzonin pretendimet e mëparshme të pushtetit.

Në fakt, duke justifikuar dënimin kapital, vetë gjykata pranoi se grupi nuk ishte përfshirë në hajni ordinerë, por se kishte vepruar me motivime politike, duke luftuar për lirinë e Kosovës dhe duke synuar çlirimin kombëtar. Kështu, përpjekja për ta kriminalizuar në mënyrë banale u demaskua nga vetë aktgjykimi, i cili, ndonëse synonte t’i zhdukte fizikisht, në të vërtetë u dha atyre një legjitimitet të ri, e vulosi se ishin dënuar si atdhetarë dhe jo si keqbërës të zakonshëm.

Ky kontrast e nxjerr në pah dyfytyrësinë e sistemit represiv. Nga njëra anë, propaganda përpiqej ta diskreditonte lëvizjen, për ta shkëputur nga simpatia popullore; nga ana tjetër, gjyqi – duke kërkuar arsyetime të rënda për dënime kapitale – u detyrua të pranojë se veprimtaria e tyre ishte e natyrës politike dhe atdhetare. Në këtë mënyrë, gjykata, ndoshta pa dashur, e vulosi statusin e tyre si martirë të kauzës kombëtare.

Në një shtrirje më të zgjeruar, mund të thuhet se aktgjykimi i dhjetorit 1951, në vend që t’i zhdukte nga kujtesa, e përforcoi figurën e tyre historike. Ai dëshmoi se ata nuk ranë si kriminelë, por si luftëtarë për lirinë e Kosovës – dhe kjo ishte trashëgimia që populli e mbajti gjallë në kujtesën kolektive, pavarësisht synimeve të pushtetit.

Në arsyetimin e aktgjykimit të shpallur nga Gjykata e Qarkut në Gjilan, theksi vihej mbi gjoja analizën e gjithanshme të provave të paraqitura kundër të akuzuarve. Në dokument thuhej se, që nga viti 1948 e deri në shtator të vitit 1951, të pandehurit kishin qenë të lidhur ngushtë me “armiqtë e përbetuar të shtetit dhe të popullit”: Hasan Aliun nga Remniku, Agush Hetem Mehmetin nga Bresalci dhe Mustafë Rashitin, të njohur si “Koka”, mësues nga Remniku. Sipas gjykatës, këta persona ishin arratisur nga “pushteti popullor” me qëllimin e vetëm për të “rrënuar sistemin ekzistues në Jugosllavi”.

Në këtë arsyetim, gjykata nuk kufizohej vetëm në konstatime të përgjithshme, por përshkruante edhe mënyrën se si të akuzuarit kishin bashkëpunuar me këta të arratisur, duke i strehuar në shtëpitë e tyre, duke u ofruar vendqëndrim të sigurt, duke u siguruar ushqimin e nevojshëm, duke organizuar mbledhje të rregullta me ta në vende të caktuara dhe duke mbajtur kontakte të përhershme me rrjete të tjera jatakësh, si në zonën e Gjilanit, ashtu edhe në fshatrat e Anamoravës Lindore.

Ky arsyetim, i ndërtuar mbi logjikën e gjykatave politike të kohës, e shndërronte mikpritjen, solidaritetin dhe mbrojtjen tradicionale në krime kundër shtetit. Ai e përkufizonte qëllimin e këtyre veprimeve jo si gjeste njerëzore, por si akte të vetëdijshme për rrëzimin e sistemit politik. Në këtë mënyrë, aktgjykimi nuk ishte thjesht një vendim penal, por një akt ideologjik, që synonte të kriminalizonte çdo lidhje me figurat e rezistencës ilegale dhe ta shndërronte atë në provë të “armiqësisë” ndaj pushtetit.

Në këtë aspekt, ky arsyetim zbulon qartë mekanizmin e një drejtësie që nuk kërkonte të gjente të vërtetën, por të legjitimonte represionin. Çdo element i solidaritetit shoqëror, që për shqiptarët ishte pjesë e kodit të nderit e të besës, u interpretua si akt subversiv, duke i dhënë kështu regjimit justifikimin e nevojshëm për dënime kapitale e shumëvjeçare. Në vend që të mbronte ligjin dhe drejtësinë, gjykata u bë zëdhënëse e frikës dhe e ndëshkimit politik.

Në aktakuzë, të gjithë të pandehurit ngarkoheshin me pretendimin se në data të ndryshme ishin takuar dhjetëra herë me Hasan Remnikun dhe grupin e tij, duke i ndihmuar në çdo aspekt të veprimtarisë së tyre ilegale. Ky formulim i përgjithshëm, pa kufij të qartë kohorë apo provash të detajuara, shërbente si bazë për t’i përfshirë të gjithë në një rrjet të supozuar bashkëpunimi, duke e bërë të pamundur që ndonjëri prej tyre të mbetej jashtë përgjegjësisë së konstatuar nga organet e ndjekjes.

I dyti në listën e të akuzuarve ishte Qazim Ismaili, i lindur më 1923 në fshatin Remnik, nga babai Ismail dhe nëna Hajrije, e lindur Fazliu. Profesioni i tij ishte bujqësia, një jetë e thjeshtë që nuk dallonte nga pjesa më e madhe e fshatarëve të Anamoravës. Qazimi nuk dinte shkrim-lexim, gjë që tregon nivelin e varfërisë arsimore të kohës, dhe ishte i martuar, megjithëse ende pa fëmijë. Gjendjen ekonomike e kishte të mesme, çka e vendoste në radhën e fshatarëve të zakonshëm, që jetonin me mund e djersë, pa ndonjë ndikim apo pasuri të veçantë.

Ajo që bie në sy është se Qazim Ismaili nuk kishte pasur më parë asnjë histori penale, nuk ishte arrestuar ndonjëherë, dhe jetonte një jetë të zakonshme. Megjithatë, më 17 tetor 1951, vetëm pak ditë pas likuidimit të grupit të Hasan Remnikut, ai u arrestua nga organet e sigurimit shtetëror. Ky fakt tregon se arrestimi i tij, ashtu si i shumë të tjerëve, ishte pjesë e një skenari të përgatitur, që synonte të godiste jo vetëm figurat kryesore të rezistencës, por edhe rrethin më të gjerë shoqëror që dyshohej për lidhje me ta.

Rasti i Qazim Ismailit pasqyron mënyrën se si pushteti i kohës e zgjeroi fushën e represionit, edhe një fshatar i zakonshëm, pa shkollë e pa të kaluar penale, u shënjestrua dhe u vendos para gjykatës, vetëm pse i përkiste një mjedisi ku fryma e rezistencës nuk ishte shuar. Arrestimi i tij nuk ishte thjesht një akt juridik, por një mesazh i qartë politik – se askush nuk ishte i paprekshëm përballë dhunës së shtetit.

Në aktakuzë, të gjithë të pandehurit ngarkoheshin me pretendimin se në data të ndryshme ishin takuar dhjetëra herë me Hasan Remnikun dhe grupin e tij, duke i ndihmuar në çdo aspekt të veprimtarisë së tyre ilegale. Ky formulim i përgjithshëm, pa kufij të qartë kohorë apo provash të detajuara, shërbente si bazë për t’i përfshirë të gjithë në një rrjet të supozuar bashkëpunimi, duke e bërë të pamundur që ndonjëri prej tyre të mbetej jashtë përgjegjësisë së konstatuar nga organet e ndjekjes.

Në procesin gjyqësor të mbajtur në Gjilan më 29 dhjetor 1951, Gjykata e Qarkut e shpalli fajtor dhe e dënoi me vdekje – pushkatim – një nga të akuzuarit, vetëm sepse kishte qenë jatak i Hasan Ali Remnikut, duke e strehuar dhe mbrojtur atë nga pushteti jugosllav për të mos rënë në duart e tij. Ky akt, që në thelb ishte një gjest besnikërie, mikpritjeje dhe rezistence, u kriminalizua nga pushteti dhe u shpërblye me ndëshkimin më të rëndë të mundshëm.

Gjatë seancës përfundimtare, gjykatësi, teksa jepte arsyetimin e dënimit, u shfaq në mënyrë groteske. Argumentet e tij ishin qesharake, sepse mundohej me çdo kusht të largonte vëmendjen nga shkaku i vërtetë i dënimit, mbrojtja e një patrioti shqiptar dhe kundërshtimi i okupimit serbo-jugosllav. Në vend të kësaj, arsyetimi u zhvendos në akuza banale, sikur dënimi me vdekje ishte pasojë e marrjes së disa artikujve të veshmbathjes për t’i shpërndarë te të varfrit. Kështu, gjykata mundohej të mbulonte një çështje të madhe politike e kombëtare me një pretekst të sajuar dhe të pavlerë.

Në thelb, ajo që ndodhi nuk ishte ndëshkim për vepra të dorës së dytë, por eliminim i drejtpërdrejtë i një individi që kishte treguar guximin të qëndronte në anën e rezistencës. Dënimi me vdekje nuk ishte “i natyrshëm”, siç pretendonin gjykatësit, por një akt represiv, i drejtuar kundër vetë shpirtit të qëndresës shqiptare. E vërteta e këtij procesi nuk qëndron tek “artikujt e veshmbathjes”, por tek fakti madhor se këta njerëz po sakrifikoheshin sepse kishin zgjedhur të ishin krah për krah me atdhetarët që luftonin për lirinë e Kosovës.

Dhe ky moment shfaqet si një shembull i qartë i përplasjes mes dy botëve: botës së pushtetit, që përpiqej të maskonte krimin politik nën petkun e një drejtësie të rreme, dhe botës së popullit, që e kuptonte se pas këtyre farsave gjyqësore fshihej një e vërtetë e madhe – përpjekja për të shuar çdo zë që kërkonte liri e bashkim kombëtar.

I akuzuari i tretë në procesin gjyqësor të Gjilanit ishte Ajdin Ali Shabani, i cili njësoj si dy të parët, u dënua me vdekje – pushkatim. Ai ishte i lindur në fshatin Remnik më 1920, nga babai Ali dhe nëna Rabije, e lindur Sahiti. Jeta e tij nuk dallonte nga ajo e shumicës së fshatarëve të kohës. Merrej me bujqësi dhe, me mund e vullnet personal, kishte arritur të mësonte shkrim-leximin në mënyrë autodidakte, duke treguar përkushtim e këmbëngulje që tejkalonte kufijtë e mundësive të tij të thjeshta ekonomike e shoqërore.

Ajdini u arrestua dhe u dërgua në burgun hetues të Gjilanit më 18 tetor 1951, vetëm pak ditë pas likuidimit të Hasan Remnikut. Për disa javë qëndroi aty, nën kushte të rënda hetuesie, derisa gjykata vendosi ta përfshijë në listën e “bashkëpunëtorëve të ngushtë” të Hasan Remnikut. Në aktgjykim, Gjykata e Qarkut e cilësoi atë si jatak besnik dhe si një mbështetës të vazhdueshëm të grupit ilegal, duke përdorur këtë përcaktim si justifikim për shqiptimin e dënimit kapital.

Në këtë mënyrë, Ajdin Shabani nuk u dënua për ndonjë krim konkret të dokumentuar, por për faktin se kishte ofruar strehë dhe mbështetje morale e materiale për një grup që pushteti e konsideronte si “armiqësor”. Kjo e bën edhe më të qartë se procesi i Gjilanit nuk ishte një akt drejtësie, por një demonstrim i dhunës së pushtetit, të ndëshkonte çdo individ që shfaqte solidaritet ose qëndresë ndaj okupimit.

Historia e Ajdin Shabanit shfaqet si dëshmi e tragjedisë së shumë shqiptarëve të thjeshtë, që nuk ishin prijës politikë apo luftëtarë të armatosur, por njerëz të zakonshëm, fshatarë që e kuptonin si detyrë morale strehimin dhe ndihmën për bijtë e kombit. Ai, me gjithë thjeshtësinë e jetës së tij, u përball me ndëshkimin më të rëndë, duke dëshmuar se pushteti i kohës nuk kishte më synim të dallonte mes të pafajshmit e të fajshmit – mjaftonte të kishe qenë pranë atdhetarëve që të shpalleshe “armik i popullit” dhe të përfundoje para togës së pushkatimit.

I akuzuari i katërt në procesin e Gjilanit ishte Sylë Fazli Zeka, i lindur më 1921 në fshatin Livoq i Epër, nga babai Fazli dhe nëna Rabije, e lindur Ahmeti. Jeta e tij ishte e shënjuar nga varfëria dhe puna e rëndë fshatare. Ai merrej me bujqësi, ndërsa gjendja ekonomike ishte aq e vështirë saqë mezi siguronte jetesën e përditshme. Nuk kishte pasur mundësinë të shkonte as edhe një ditë në shkollë, prandaj nuk dinte shkrim e as lexim. Ishte një njeri i thjeshtë, i lidhur me tokën dhe punën, larg çdo dimensioni politik apo ideologjik.

Megjithatë, më 16 tetor 1951 ai u arrestua nga organet e sigurimit shtetëror, dhe në aktgjykimin e shpallur më vonë thuhej se ishte bashkëpunëtor i Hasan Alisë – duke e ndihmuar e strehuar shpesh herë në shtëpinë e tij. Ky pretendim mjaftoi për ta përfshirë në listën e të dënuarve, pavarësisht se roli i tij ishte më shumë shprehje e mikpritjes dhe e besës shqiptare, sesa ndonjë veprim i organizuar politik.

Gjykata, duke analizuar të ashtuquajturat “vepra të kryera”, e arsyetoi dënimin në një mënyrë të çuditshme dhe kontradiktore. Në këtë proces gjyqësor ai u dënua dhe iu shqiptua dënimi me 15 vite burg të rëndë. Kjo përbën një paradoks, nga njëra anë gjykata e shpalli fajtor si bashkëpunëtor të ngushtë të një grupi të shpallur “armik i shtetit”, por nga ana tjetër u tërhoq nga shqiptimi i dënimit me vdekje.

Rasti i Sylë Fazli Zekës është dëshmi e absurditetit të drejtësisë së kohës. Ai ishte një fshatar i thjeshtë, pa arsim, pa pasuri dhe pa ndikim, por mikpritja e tij u interpretua si krim politik. Në të vërtetë, nuk ishte ai që gjykohej, por kodi i besës shqiptare, i cili e bënte të pamundur për një njeri të thjeshtë të mos i hapte derën e shtëpisë një bashkëkombësi që kërkonte strehë. Dënimi prej 15 vjetësh, i arsyetuar “pakëz në mënyrë të çuditshme”, ishte një kompromis i dhunshëm mes dëshirës për ndëshkim dhe paaftësisë për të justifikuar pushkatimin e një fshatari të varfër që s’kishte kryer asgjë tjetër veçse kishte ofruar bukë dhe strehë.

I pesti në radhën e të akuzuarve të procesit të Gjilanit ishte Selim Alia, i lindur më 1922 në fshatin Remnik. Ai vinte nga një familje e njohur për fisnikëri dhe bujari, vlera të trashëguara nga babai Ali dhe nëna Rabije, e lindur Ahmeti. Bashkë me këto vlera familjare, Selimi kishte trashëguar edhe dashurinë për atdheun, një ndjenjë që e përshkonte si pjesë e identitetit të tij.

Në përditshmërinë e tij, Selimi merrej me bujqësi, duke jetuar me mundin e krahëve të vet, ndërsa në mënyrë autodidakte kishte mësuar shkrim-leximin – një dëshmi e qartë e vullnetit dhe përpjekjes për të tejkaluar kufijtë që i impononte varfëria. Ai ishte i pamartuar dhe i përkiste një familjeje fshatare të varfër, por me një pasuri shpirtërore të jashtëzakonshme, ku dashuria për tokën, ndershmëria dhe besnikëria ndaj kombit zinin vend qendror.

Selim Alia u arrestua dhe u soll në burgun hetues të Gjilanit më 17 tetor 1951, vetëm disa ditë pas ngjarjes së pritës së Bistricës dhe likuidimit të Hasan Remnikut me grupin e tij. Prania e tij aty nuk ishte thjesht rastësi, por pjesë e një zinxhiri ndëshkimesh që synonin të asgjësonin jo vetëm individët kryesorë të rezistencës, por edhe rrethin e tyre shoqëror e familjar, ata që përfaqësonin mbështetje morale e praktike për lëvizjen.

Figura e Selim Alis përfaqëson tipin e fshatarit të thjeshtë e të varfër, që megjithatë mbante brenda vetes dinjitetin dhe dashurinë për kombin. Ai nuk ishte as udhëheqës, as ideolog, por pjesë e atij brezi të heshtur që, përmes mikpritjes dhe solidaritetit, mbajti gjallë frymën e rezistencës. Arrestimi i tij tregon se pushteti i kohës nuk ndëshkonte vetëm armët dhe fjalët, por edhe gjestin më të vogël të besës dhe përkrahjes.

Ashtu si për të akuzuarit e mëparshëm, edhe ndaj Selim Alis, aktakuza e ngritur nga Prokuroria Publike e Qarkut formuloi pretendime të rënda, duke e ngarkuar se kishte kryer “vepra penale kundër popullit dhe shtetit”. Në thelb, akuza bazohej në faktin se për më shumë se katër vite ai kishte ndihmuar dhe strehuar Hasan Ali Remnikun me shokë, qoftë në shtëpinë e vet, qoftë tek të afërmit e tij. Ky akt, i cili në realitet ishte një shprehje e besës dhe solidaritetit njerëzor, u kriminalizua nga sistemi dhe u shndërrua në “provë” për dënim.

Në bazë të kësaj aktakuze, Selim Alisë iu shqiptua një dënim marramendës prej 101 viti burg, dënimi ishte aq i rëndë sa që e dënonte tërë jetën ta kalonte në burg. Kjo sjell natyrshëm pyetjen: a mund të ishte e drejtë, a mund të ishte e arsyeshme që një njeri të dënohej me një masë kaq ekstreme vetëm pse kishte strehuar dikë, apo pse e kishte furnizuar me ushqime? Nëse e gjykojmë me arsyen më të thjeshtë, ky është një absurditet i plotë, një dhunim i çdo parimi të drejtësisë dhe humanitetit.

E vërteta është se nuk ishte vetë streha apo buka që dënohej, por ajo çka ato simbolizonin, një akt qëndrese, një shenjë besnikërie ndaj kauzës kombëtare. Prandaj pushteti e ktheu mikpritjen në krim dhe ndihmën në akt armiqësor. Është për të ardhur keq, por edhe për të reflektuar, se një sistem që duhej të mishëronte drejtësinë, forcën e tij ndaj popullatës shqiptare e manifestoi përmes frikës dhe shqiptimit të dënimeve të rënda, duke shuar jetë e duke thyer familje të tëra.

Dënimi i Selim Alis është pasqyrë e ashpërsisë së një kohe ku dënimi nuk synonte fajin, por shembjen morale të shoqërisë. Ai dëshmon se pushteti nuk trembej nga individët e varfër, por nga mesazhi që ata mbartnin se edhe në errësirën më të rëndë, populli shqiptar ruante besën, solidaritetin dhe dashurinë për lirinë.

I gjashti në radhën e të akuzuarve që u përfshi në procesin e Gjilanit ishte Azem Kadria nga fshati Bresalc. Ai kishte lindur më 1900, nga babai Azem dhe nëna Salë, e lindur Abazi. Jeta e tij kishte kaluar në punë të pandërprerë në bujqësi, siç ndodhte me shumicën e fshatarëve të asaj kohe, të lidhur me tokën dhe jetesën e thjeshtë. Ishte i martuar dhe baba i dy fëmijëve, duke mbajtur mbi supe barrën e familjes në kushte modeste. Nuk dinte shkrim-lexim, një fakt që dëshmonte varfërinë arsimore të kohës dhe mungesën e mundësive për të ndërtuar një jetë më të zhvilluar.

Pas ngjarjes së pritës në Bistricë dhe likuidimit të Hasan Remnikut me shokë, Azem Kadria ishte ndër të parët që u arrestua nga organet e sigurimit më 10 tetor 1951. Fati i tij u vulos shumë shpejt, gjykata e dënoi me një dënim të rëndë, duke ia përcaktuar tërë jetën pas hekurave. Rasti i Azem Kadriut është pasqyrë e qartë e logjikës së represionit të kohës. Ai nuk ishte udhëheqës i ndonjë grupi, as ideolog, as figurë publike me ndikim. Ishte një fshatar i thjeshtë, që nuk dinte as të shkruante e as të lexonte, por që megjithatë u përfshi në vorbullën e akuzave si “bashkëpunëtor” i lëvizjes ilegale. Kjo tregon se pushteti nuk godiste vetëm figurat kryesore, por përpiqej të krijonte një rrjet të gjerë frike, duke dënuar edhe njerëzit më të zakonshëm, me qëllim që askush të mos ndihej i sigurt.

Vijon