Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (9)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

DORA E DJATHTË E HASANIT- MËSUESI MUSTAFË KOKA (9)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Mustafë Rushiti – i njohur me nofkën Koka – lindi në vitin 1926, në fshatin Inatoc të rrethit të Gjilanit. Ai vinte nga një familje me tradita të forta atdhetarie, ku babai i tij, një fshatar i pasur dhe i respektuar, nuk kishte pranuar kurrë copëtimin e tokave shqiptare pas vendimeve të padrejta ndërkombëtare. Ky qëndrim i patundur e kishte bërë figurë të njohur në Anamoravë, jo vetëm si pronar i pasurive, por mbi të gjitha si njeri që nuk pajtohej me dhunën dhe pushtimin.

Urrejtja e thellë që ai ushqente ndaj pushtuesit nuk mbeti vetëm në fjalë. Menjëherë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, kur sistemi komunist jugosllav nisi të shtrinte rrënjët e tij, ai formoi një grup të armatosur me bashkëfshatarë e të njohur të besuar, me qëllim që të luftonin kundër regjimit të sapo instaluar. Ky veprim tregonte se rezistenca shqiptare nuk kishte pushuar me përfundimin e Luftës dytë Botërore, por kishte marrë një formë të re – të heshtur, të organizuar, dhe të drejtuar kundër pushtetit që nuk i garantonte të drejta kombëtare shqiptarëve.

Në vitin 1947, ky qëndrim i tij i patundur do të kishte pasoja të rënda. Ai u arrestua nga organet e sigurimit dhe u dënua me 20 vjet burg të rëndë, si “armik i popullit dhe i shtetit”. Në të njëjtën goditje represive u përfshinë edhe bijtë e tij: vëllezërit e Mustafës, të cilët gjithashtu u dënuan dhe u futën në burg. Kështu, e tërë familja u vulos si armike, duke përjetuar mbi shpinë tërë ashpërsinë e aparatit represiv jugosllav.

Kjo histori nuk është thjesht një episod i dhimbshëm familjar, por një dëshmi se si regjimi i kohës kërkonte të shuante çdo vatër rezistence, duke e parë si rrezik edhe një familje të vetme që nuk pajtohej me copëtimin e tokave shqiptare. Në këtë mënyrë, familja Rushiti u bë shembull i sakrificës kolektive, ku qëndresa nuk ishte më çështje e një individi, por barrë që e mbante e gjithë familja, duke paguar çmimin e lartë të besnikërisë ndaj atdheut.

Mustafa Koka, në rininë e tij të hershme, nuk shquhej për ndonjë interesim të veçantë politik. Ai ishte si shumë të rinj të tjerë të kohës, të zënë më tepër me jetën e përditshme sesa me zhvillimet e mëdha historike. Megjithatë, fundi i Luftës së Dytë Botërore përbënte një periudhë të kthesave të mëdha, ku çdo individ, dashur apo pa dashur, gjendej përballë zgjedhjeve që do t’i përcaktonin të ardhmen. Pikërisht në këtë kohë, Mustafai vendosi t’i bashkëngjitej brigadës partizane të Shqipërisë, duke u rreshtuar në anën e atyre që po e shihnin çlirimin si fillim të një etape të re.

Me brigadën partizane ai shkoi në Shqipëri, ku qëndroi deri në vitin 1947. Ky udhëtim dhe ky qëndrim nuk ishin thjesht një zhvendosje gjeografike, por një proces formimi të gjithanshëm. Në Shqipëri, Mustafa pati rastin të njihej më nga afër me lëvizjet politike, me idetë e kohës dhe me organizimin e jetës në një vend që, ndonëse i sapo dalë nga lufta, po kërkonte të ndërtonte një rend të ri shoqëror.

Gjatë kësaj periudhe, ai ndoqi mësimet në Shkollën Normale, duke fituar përgatitje arsimore, por në të njëjtën kohë ndoqi edhe kursin ushtarak-informativ. Ky kombinim i edukimit civil dhe i formimit ushtarak e pajisi me dije dhe aftësi të dyfishta: nga njëra anë, ai u përgatit si mësues, i aftë të punonte me njerëzit dhe të përhapte dije dhe nga ana tjetër, si ushtarak dhe informator i stërvitur, ai u përgatit për sfidat e ashpra të rezistencës dhe të jetës ilegale që do ta priste më vonë.

Ky formim i plotë e shndërroi Mustafën nga një djalë i zakonshëm fshati në një personalitet të formuar, i cili do të luante rol të rëndësishëm në veprimtarinë ilegale shqiptare. Përvoja e tij në Shqipëri, njohuritë që fitoi dhe kontaktet që krijoi, do të bëheshin më vonë kapital i çmuar në përballjen me pushtetin jugosllav dhe në përpjekjet për mbrojtjen e çështjes kombëtare.

Pas kthimit në atdhe, Mustafë Koka, tashmë i pajisur me dije dhe përvojë nga qëndrimi në Shqipëri, u vu menjëherë në vëmendjen e autoriteteve komunale. Ai u propozua nga komuna që të vazhdonte shkollimin në kursin pedagogjik në Prizren, duke u përgatitur kështu për profesionin e mësuesit – një rol që përveç rëndësisë arsimore kishte edhe peshë shoqërore në atë kohë. Megjithatë, përderisa ai ndiqte mësimet, organet e sigurimit filluan ta përcillnin hap pas hapi, duke e mbajtur nën një mbikëqyrje të vazhdueshme. Për to, një i ri me formim nga Shqipëria dhe me lidhje të mundshme me patriotët lokalë përbënte gjithmonë një rrezik të latuar.

Ndërkohë, emri i Hasan Remnikut, i njohur nëpër Anamoravë si simbol i rezistencës dhe veprimtarisë ilegale, kishte depërtuar edhe në veshët e Mustafës gjatë qëndrimit të tij në Shqipëri. Ai kishte dëgjuar shumë për të: për trimërinë, guximin dhe për përkushtimin e tij të palëkundur ndaj çështjes kombëtare. Në shpirtin e tij kishte lindur një dëshirë e kahershme për ta takuar, për të ndarë mendime dhe për të bashkuar forcat në një ideal të përbashkët.

Takimi mes tyre u bë i mundur përmes ndërmjetësimit të Sylë Arifit, një figure po aq të përfshirë në lëvizjen ilegale, i cili asokohe mbante detyrën e sekretarit të Këshillit të Vendit. Në sajë të funksionit të tij, ai kishte hapësirë dhe mundësi të ndërhynte në emërimet dhe sistemimet e punonjësve të rinj, përfshirë edhe mësuesit. Duke e parë rëndësinë e bashkëpunimit mes Mustafës dhe Hasan Remnikut, Sylë Arifi u përpoq që ta vendoste Mustafën në një vend pune sa më afër Hasanit, me qëllim që lidhja të bëhej më e shpejtë dhe kontakti më i lehtë.

Ky afrim nuk ishte vetëm një lëvizje e zakonshme burokratike, por një hap i rëndësishëm strategjik, përmes tij do të krijohej ura lidhëse mes rezistencës lokale dhe Komitetit Qendror të NDSH-së në Shkup. Në këtë mënyrë, një mësues i ri, me përvojë arsimore dhe formim ushtarak, po shndërrohej në një hallkë të domosdoshme për forcimin e organizatës ilegale dhe për vazhdimin e rrjetit të saj në gjithë Kosovën Lindore.

Pas një periudhe të shkurtër, Mustafë Rushiti – i njohur si Koka – u transferua me detyrë në shkollën e fshatit Remnik. Ky emërim nuk ishte vetëm një lëvizje administrative, por u shndërrua në një pikë kthese për jetën dhe veprimtarinë e tij. Vendosja në Remnik i dha atij mundësinë që të hynte në kontakt më të drejtpërdrejtë me Hasan Remnikun, takimet me të cilin filluan të bëheshin gjithnjë e më të shpeshta. Këto takime nuk ishin thjesht miqësore, ato ishin mbledhje të mirëfillta ku ndërthureshin ide, plane dhe përgatitje konkrete për organizimin e rezistencës.

Përmes këtyre kontakteve, Mustafa filloi të bëhej pjesë e rrethit të ngushtë të njerëzve që mbështesnin Hasan Remnikun, duke u përfshirë në mënyrë aktive në jetën ilegale të kohës. Fakti që ai ishte mësues i vendosur në një fshat të tillë, e bënte rolin e tij edhe më të rëndësishëm, pasi gëzonte respektin e popullatës dhe kishte qasje të natyrshme tek të rinjtë e tek familjet, gjë që i mundësonte të përhapte fshehtas idetë patriotike.

Në këtë fazë, Mustafa kërkoi të rifreskonte edhe një lidhje të hershme me një tjetër atdhetar: Agush Hetemin nga Bresalci, me të cilin kishte pasur njohje që më parë. Ky kontakt i ri i forconte edhe më shumë lidhjet mes figurave të ndryshme të lëvizjes ilegale në Anamoravë, duke krijuar një rrjet të organizuar e të koordinuar më mirë. Në këtë mënyrë, vendosja e Mustafës në Remnik nuk ishte vetëm një hap profesional, por një mundësi historike që e afroi edhe më shumë me njerëzit dhe idealet për të cilat ai do të jetonte dhe do të vepronte.

Agush Hetemi, i njohur si një ndër figurat e hershme të rezistencës në Anamoravë, para Luftës së Dytë Botërore kishte qenë bujk i zakonshëm, i lidhur ngushtë me tokën dhe jetën fshatare. Mirëpo, me shpërthimin e trazirave politike dhe ushtarake, ai nuk mbeti jashtë zhvillimeve të kohës. Gjatë luftës, ai u rreshtua krah forcave nacionaliste, duke e dëshmuar qartë se idealet e tij lidheshin me mbrojtjen e atdheut dhe jo me imponimet ideologjike të pushteteve të huaja. Në vitin 1943, mori pjesë në betejat e zhvilluara në Ponesh dhe në Livoq të Poshtëm, ku përballja u bë kundër forcave partizane jugosllave, të cilat synonin ta shtrinin kontrollin e tyre mbi Kosovë.

Pas mbarimit të luftës dhe instalimit të regjimit komunist, Agush Hetemi nuk e pranoi realitetin e ri politik. Në vitin 1949, në bashkëpunim me Ramadan Ramadanin nga Gjilani, themeloi një organizatë ilegale që në popull njihej me emrin “Zogisti”. Emri i saj kishte ngarkesë simbolike, duke i bërë jehonë trashëgimisë së Mbretit Zog dhe duke shprehur hapur kundërshtimin ndaj sistemit komunist. Qëllimi i organizatës ishte i qartë: përmbysja e rendit shoqëror të kohës dhe krijimi i kushteve për bashkimin kombëtar.

Megjithatë, të dhënat e mbledhura më vonë tregojnë se “Zogisti” nuk ishte një formacion krejt i veçantë, por në thelb pjesë e të njëjtit trup organizativ që njihnim si ONDSH – Organizatën Nacional Demokratike Shqiptare. Ajo vepronte në kushte të jashtëzakonshme represioni dhe nën një nivel konspiracioni shumë më të thellë, çka bënte që shpesh të përdorte emërtime të ndryshme për t’iu shmangur hetimeve të sigurimit jugosllav.

Në këtë mënyrë, Agush Hetemi nuk ishte vetëm një bujk i thjeshtë që iu përgjigj kushtrimit të kohës, por një figurë që mishëronte rezistencën e pandërprerë shqiptare, nga përballja e hapur me armë në fushën e betejës, deri te organizimi i fshehtë dhe i rrezikshëm politik, që kërkonte durim, vendosmëri dhe besë të pathyeshme. Veprimtaria e tij është dëshmi e gjallë se rezistenca shqiptare nuk u shua me fundin e luftës, por mori forma të reja për të vazhduar betejën për liri.

Me ndërmjetësimin dhe ndihmën e Sylë Arifit, u realizua një nga takimet më të rëndësishme të ilegalës shqiptare në Anamoravë: ai mes Mustafë Kokës, Hasan Remnikut dhe Agush Hetemit. Takimi u mbajt në një vend të fshehtë, të njohur si “Gumnisht”, ku konspiracioni dhe kujdesi ishin kusht themelor për të shmangur çdo ndjekje nga organet e sigurimit. Edhe pse biseda ndërmjet tyre nuk zgjati shumë, ajo u tregua vendimtare, sepse aty u kristalizua plani konkret për vazhdimin e veprimtarisë ilegale.

Në këtë takim u ra dakord se duhej vepruar menjëherë dhe me vendosmëri. U theksua se koha e pritjes kishte kaluar dhe se organizata nuk mund të mbetej vetëm në fazën e përgatitjes ideologjike apo propagandistike. Tashmë ishte e nevojshme të kalohej në aksione konkrete kundër strukturave të pushtetit. Vendimi kryesor që u mor ishte që të fillohej urgjentisht me eliminimin e aktivistëve më të njohur të pushtetit në këtë anë, të cilët konsideroheshin përgjegjës për represionin e egër ndaj popullatës shqiptare. Në këtë listë, mbi të gjithë, ishin oficerët e UDB-së, të cilët përbënin instrumentin kryesor të dhunës dhe terrorit shtetëror.

Në radhë të parë, u vendos që objektivi kryesor për likuidim të ishte sekretari i Këshillit Popullor në Malishevë, i njohur për zellin e tij në zbatimin e politikave represive kundër shqiptarëve. Ky vendim nuk ishte i rastësishëm, ai shënonte një akt të menduar, që synonte të godiste jo vetëm një individ, por edhe vetë strukturën politike që mbështeste pushtetin.

Po ashtu, si pjesë e planit, u propozua fillimi i menjëhershëm i aksioneve sabotuese, duke prerë telat e telefonit dhe shtyllat përgjatë rrugës strategjike që lidhte Gjilanin me Bujanocin dhe Kamenicën. Ky akt kishte dy qëllime: nga njëra anë, të pengonte komunikimin dhe koordinimin e forcave të ndjekjes, dhe nga ana tjetër, të tregonte se lëvizja ilegale ishte e aftë të godiste strukturat e pushtetit në pikat më të ndjeshme të tij.

Ky takim në “Gumnisht” përbën një moment të rëndësishëm në historinë e rezistencës ilegale, sepse shënon kalimin nga organizimi në fshehtësi në aksionin e drejtpërdrejtë. Vendimet e marra aty nuk ishin thjesht plane të një grupi të vogël, por shfaqnin qartësisht një strategji të qëndrueshme të lëvizjes për të goditur aparatin represiv dhe për të dëshmuar se rezistenca shqiptare ishte e gjallë dhe e vendosur.

Menjëherë pas takimit të mbajtur në “Gumnisht”, grupi i Hasan Remnikut, Mustafë Kokës dhe Agush Hetemit nisi të vërë në praktikë planin e tyre të veprimit. Fjala nuk mbeti vetëm si ide, por u kthye shpejt në aksion konkret. Veprimi i parë ishte sabotimi i rrjetit të komunikimit, në rrugën Gjilan–Bujanoc u prenë telat e telefonit, duke e paralizuar përkohësisht lidhjen mes qendrave të pushtetit dhe duke krijuar një pasiguri të dukshme në aparatin administrativ e ushtarak. Ky akt i thjeshtë në dukje kishte një simbolikë të fuqishme – se lëvizja ilegale ishte e pranishme dhe kishte fuqinë të ndërhynte në strukturat jetike të pushtetit.

Vetëm 13 ditë më vonë, u krye edhe një nga aksionet më të rëndësishme të grupit: likuidimi i sekretarit të Këshillit Popullor të Vendit në Malishevë, Petar Markoviqit. Ky atentat nuk ishte një akt i izoluar, por një mesazh i qartë politik, që tregonte se aparati represiv jugosllav nuk ishte i paprekshëm dhe se veprimtarët shqiptarë ishin të gatshëm të godisnin figurat që shquheshin për dhunë e përndjekje ndaj popullit.

Pas këtij aksioni të bujshëm, Agush Hetemi tentoi të arratisej dhe t’i bashkohej Hasan Remnikut në male, duke kërkuar të vazhdonte jetën ilegale në terrenet e lirisë. Megjithatë, rrjeti i ngjeshur i UDB-së ishte tashmë në lëvizje dhe nuk vonoi ta kapte. Arrestimi i tij përbënte një goditje të rëndë për grupin, por edhe një dëshmi se sa i madh ishte presioni që pushteti ushtronte mbi ilegalen shqiptare.

Ky episod shënon një moment të dyfishtë, nga njëra anë, afirmimin e fuqisë së aksionit të organizuar ilegal, që guxoi të godiste në zemër të strukturave të pushtetit dhe nga ana tjetër, ekspozimin e rrezikut të madh që mbartnin këto veprime, ku çdo hap i gabuar ose çdo tentativë për arrati mund të përfundonte me arrestim dhe shuarje të individëve të përfshirë.

Jeta e kaçakut ishte e mbushur me sakrifica dhe privime, dhe për Hasan Remnikun ajo përditshmëri e ashpër kishte një plagë të veçantë, mungesën e fëmijëve të tij. Edhe pse i qëndronte besnik idealit dhe rrugës së nisur, largësia nga familja dhe sidomos nga i biri i vetëm e rëndonte shpirtërisht. Malli i prindit për fëmijën shpeshherë i bëhej barrë e padurueshme, ndaj disa herë i kishte kërkuar korrierit të tij besnik, Arif Sylës, që të gjente një mënyrë për t’ia sjellë djalin, qoftë edhe për një çast të shkurtër.

Arifi, i cili përveçse ishte lidhja më e fortë mes Hasanit dhe botës jashtë maleve, ishte edhe njeriu që i besonte jetën dhe sekretet më të fshehta. Pa hezitim, ai i plotësoi dëshirën e Hasanit. Herën e parë, ai ia solli djalin – Aliun 12-vjeçar – në një vend të fshehtë të quajtur “Qeremide”. Takimi ishte prekës: një baba i lodhur nga jeta ilegale dhe një djalë i vogël që, mes frikës dhe krenarisë, shihte të atin si figurë të gjallë të legjendës. Dy vjet më vonë, u realizua një tjetër takim i tyre, këtë herë në “Bostanishte”, pikërisht në periudhën kur Hasan Remniku po bënte përgatitjet për t’u arratisur në Shqipëri, në vitin 1952.

Besimi që Hasani kishte tek Arif Syla ishte i pakushtëzuar dhe i plotë. Ai e konsideronte jo vetëm bashkëpunëtor, por edhe vëlla të idealit. Ky besim u dëshmua edhe më vonë, kur Arifi u arrestua nga organet e sigurimit. Edhe pse iu nënshtrua torturave të rënda, që për një djalosh të ri ishin gati të papërballueshme, ai nuk pranoi të tregonte asgjë. Heshtja e tij e qëndrueshme ishte mburoja më e fortë që ruajti jetën e Hasanit dhe vazhdimësinë e lëvizjes ilegale.

Ky episod tregon dy dimensione të thella të jetës së ilegalit, nga njëra anë, mallin e pangushëllueshëm të një babai për fëmijën e tij, dhe nga ana tjetër, fuqinë e besës dhe besnikërisë që lidhte shokët e idealit. Në to shfaqet e plotë drama njerëzore e rezistencës, dhimbja personale e ndërthurur me sakrificën e përbashkët, ku edhe fëmijët, edhe të rinjtë, edhe të rriturit bartnin mbi supe barrën e një ideali të madh.

Në procesin gjyqësor të njohur si ai i grupit të jatakëve, sipas aktgjykimit nr. K-23/51, dëshmitë e dhëna hedhin dritë mbi disa episode vendimtare të lëvizjes ilegale shqiptare në fillim të viteve ’50. Në dokument theksohej se Arif Syla “kishte pranuar se diku rreth Shëngjergjit të vitit 1951 ishte takuar me Hasan Remnikun”. Në atë takim, Hasani e kishte ngarkuar me një porosi të veçantë, ta ftonte mësuesin e fshatit, Mustafë Rashitin, për t’u takuar në një vend të fshehtë, të njohur si “Zheden”, mbi fshat.

Arifi e kishte kryer me përpikëri detyrën e besuar dhe bashkë me Mustafën u paraqitën në vendin e caktuar. Takimi me Hasan Remnikun, që zgjati mbi dy orë, nuk ishte një bisedë e zakonshme, por një moment themeltar. Aty u bë kontakti i parë mes mësuesit dhe të arratisurve. Ky takim shënoi edhe hyrjen e Mustafë Rashitit në botën e ilegales, një vendim që më vonë do ta vuloste me veprime të guximshme.

Ngjarjet që pasuan e dëshmojnë këtë. Pas likuidimit të dy oficerëve të UDB-së, aksion që sipas dëshmive e kishte kryer vetë mësuesi, ai nuk mund të qëndronte më në jetën civile. Rruga e tij u lidh përfundimisht me atë të Hasan Remnikut dhe shokëve të tij në male. Kjo nuk ishte vetëm një zgjedhje e imponuar nga rrethanat, por edhe një dëshmi e përkushtimit të tij ndaj kauzës kombëtare.

Në aktgjykim dhe në dëshmitë e dhëna në UDB, përfshi edhe një deklaratë të regjistruar më 31 tetor 1951, përmenden takime të shumta mes Hasan Remnikut dhe të akuzuarve në vende të ndryshme të Anamoravës. Midis tyre përmenden edhe lokalitetet e njohura si “Qeremide” dhe “Tërshevina”, të cilat shërbenin si strehë dhe pika të sigurta për biseda e koordinim.

Këto dëshmi nxjerrin në pah jo vetëm natyrën e veprimtarisë ilegale, por edhe peshën që kishte besimi, besa dhe solidariteti mes shokëve të idealit. Në to shfaqet qartë se rruga drejt rezistencës nuk ishte një hap i vetëm, por një proces i ngadalshëm afrimi, i shënuar nga takime, porosi dhe aksione, që përfundimisht i lidhte individët me njëri-tjetrin dhe me kauzën e madhe të lirisë.

Sipas aktgjykimit K-23/51, Gjykata e Qarkut në Gjilan shpalli vendimin për dënimin me katër vite burg të rëndë ndaj të akuzuarve, duke synuar të shuante edhe zërat më të vegjël të rezistencës. Megjithatë, ky vendim gjyqësor, ashtu si shumë të tjerë të asaj kohe, nuk arriti ta shlyente besimin dhe mbështetjen që populli i Karadakut kishte për Hasan Remnikun dhe idealet e tij. Përkundrazi, njerëzit, të vetëdijshëm për qëllimet e larta të tij atdhetare, nisën në mënyrë të fshehtë t’i afrohen, ta përkrahin dhe ta ndihmojnë në rrugën e tij të vështirë.

Pas “mbarimit” të Luftës së Dytë Botërore, realiteti për shqiptarët nuk solli liri, por shtypje dhe represion. Një numër i madh burrash dhe të rinjsh u burgosën dhe u dërguan në kazamatet famëkeqe serbe, ku kalbeshin për vite të tëra. Në mesin e tyre gjendeshin edhe familjarë të mësuesit Mustafë Koka, një figurë e respektuar e Anamoravës. Biografia e tij familjare, e lidhur me ndjenjat kombëtare dhe me të kaluarën e ngarkuar me qëndresë, mjaftoi që organet e UDB-së ta shënjestronin, duke vendosur ta survejonin dhe t’i ngrinin gracka për ta arrestuar.

Por Mustafa, i mprehtë dhe i vëmendshëm, kishte kuptuar me kohë se po përgjohej. Për këtë arsye, përmes korrierit të Hasan Remnikut, ai kërkoi një takim të drejtpërdrejtë me të. Takimi u realizua në varrezat e kolonëve të Remnikut, në një vend të fshehtë e simbolik, të njohur si Zheden. Aty, mes heshtjes së varreve dhe rrezikut të përhershëm, mësuesi hallëmadh i shpalosi Hasanit arsyet që e shtynin të hynte në grupin e tij ilegal.

Hasan Remniku, i cili njihte dhimbjen, përkushtimin dhe guximin e këtij mësuesi, e priti me gjithë zemër. Ai i dha mirëseardhjen e nxehtë në radhët e çetës së tij, duke e konsideruar tashmë jo vetëm bashkëluftëtar, por vëlla të idealit. Nga ai çast, të dy u bënë shokë të pandashëm. Luftuan krah për krah, ndanë të njëjtat rreziqe, të njëjtat shpresa dhe të njëjtin mall për lirinë. Dhe kur erdhi ora e fundit, edhe vdekja nuk arriti t’i ndante – duke i lënë në histori si shembull të besës, shoqërisë dhe sakrificës së përbashkët.

Në një nga dosjet e UDB-së hasim një të dhënë që dëshmon një kthesë të madhe në jetën e Mustafë Kokës. Më 6 qershor 1951, në banesën e tij, ai kreu një akt të guximshëm e të rrezikshëm njëkohësisht: vrau dy policët e pushtetit, Vojon dhe Xhaferin. Ky veprim, i cili tronditi organet e rendit, shënoi fundin e jetës së tij civile dhe përshpejtoi daljen e tij në mal, duke iu bashkuar çetës së Hasan Remnikut. Që nga ai moment, ai nuk ishte më vetëm mësuesi i nderuar i fshatit, por luftëtari që i dha besën një ideali të madh, duke u rreshtuar në krah të njërit prej figurave më emblematike të rezistencës ilegale shqiptare.

Kur organet e ndjekjes morën vesh se edhe mësuesi Mustafë Koka kishte hyrë në mal dhe ishte bashkuar me Hasan Remnikun, reagimi i pushtetit ishte i menjëhershëm. Forcat e rendit dhe ushtria jugosllave e shtuan intensitetin e ndjekjeve, duke organizuar aksione të përditshme, duke kontrolluar fshatrat, dhe duke ngritur prita nëpër male e shtigje. Për ta, ky bashkim forcash mes një mësuesi të respektuar dhe një ilegalisti të njohur përbënte një kërcënim të dyfishtë. Ishte një përzierje e fuqisë së penës dhe të pushkës, e arsimimit dhe e rezistencës popullore.

Ndërkohë, vetë UDB-ja, e njohur për metodat e saj tinëzare, ndërmori një strategji tjetër. Ajo filloi të lironte nga burgjet një numër të konsiderueshëm shqiptarësh, por jo si akt mëshire. Lirimi i tyre ishte i kushtëzuar, duhej të bashkëpunonin me organet e sigurimit dhe të ndihmonin në zbulimin dhe kapjen e “ballistit të fundit të Anamoravës”. Ky manipulim tregon se pushteti ishte i vendosur të përdorte çdo mjet, qoftë edhe më të pandershmin, për ta shuar rezistencën që përfaqësonin Hasan Remniku dhe Mustafë Koka.

Ky episod shpalos dy dimensione të qarta: nga njëra anë, heroizmin dhe guximin e një mësuesi që zgjodhi rrugën e maleve për t’u bashkuar me idealin e lirisë dhe nga ana tjetër, panikun e pushtetit, i cili e kuptoi se një rezistencë e mbështetur jo vetëm te pushka, por edhe te vetëdija dhe autoriteti moral i njerëzve të ditur, ishte edhe më e rrezikshme.

Grupit të Hasan Alisë, në rrugëtimin e tij të rrezikshëm e të mbushur me sakrifica, iu bashkua edhe një figurë tjetër e njohur e rezistencës, anëtari i LNDSH-së, Agush Hetem Muharremi. Ai njihej si një atdhetar i përkushtuar, që kishte dhënë prova të qarta të vendosmërisë së tij në mbrojtjen e idealeve kombëtare. Angazhimi i tij në radhët e Lëvizjes Nacional Demokratike Shqiptare e kishte vënë në shënjestër të pushtetit jugosllav, dhe pas arrestimit të tij, Gjykata e Qarkut në Gjilan i shqiptoi dënimin kapital – pushkatimin.

Megjithatë, mbi çështjen e tij rëndonte edhe një tjetër interes. Nga instancat e larta të sigurimit ishte dhënë urdhër i prerë që Hasan Alia të kapej “i gjallë ose i vdekur”. Në këtë kuadër, UDB-ja mendoi të keqpërdorte miqësinë dhe besimin e hershëm që ekzistonte mes Agushit dhe Hasan Remnikut. Me qëllim ta shfrytëzonin si mjet për të depërtuar në rrethin e ilegalës, gjykata, sipas kërkesës së UDB-së, ia fali dënimin me vdekje, duke ia zëvendësuar me një dënim prej 20 vjetësh burg. Pas këtij akti, pushteti besonte se do të mund ta thyenin shpirtin e tij dhe ta shndërronin në bashkëpunëtor.

Por historia mori një tjetër rrjedhë. Sipas disa të dhënave, Agush Hetemi arriti të arratisej nga burgu dhe, duke sfiduar çdo rrezik, iu bashkua përsëri grupit të Hasan Alisë në male. Ky akt jo vetëm që i dha një forcë të re grupit të rezistencës, por edhe shkatërroi planet e UDB-së, e cila kishte shpresuar ta përdorte atë si vegël kundër shokut të tij të idealit.

Pas arratisjes së tij, aparati i sigurimit reagoi me ashpërsi. U shpall një shpërblim i madh në të holla për këdo që do të jepte informata apo do të ndihmonte në kapjen e tij. Ky fakt tregon sa shumë frikë ngjallnin individët si Agushi, të cilët, edhe pse kishin kaluar nëpër kalvarin e burgjeve dhe torturave, nuk u thyen, por zgjodhën sërish rrugën e maleve, duke e forcuar edhe më shumë mitin e pathyeshmërisë së rezistencës shqiptare.

Sipas dosjeve të shumta gjyqësore kundër jatakëve, të cilët u nxorën para drejtësisë dhe u dënuan me vite të gjata burgimi, shihet qartë se rrjeti i strehimit të Hasan Remnikut ishte i gjerë dhe i thellë në gjithë territorin e Anamoravës. Numri i atyre që hapnin dyert e shtëpive për të ishte i madh, duke e bërë atë një figurë që lëvizte pa frikë në shumë fshatra: në Remnik, Lubishtë, Smirë, Livoq të Epër e të Ultë, Ponesh dhe në shumë vendbanime të tjera përreth. Kjo mbështetje e gjerë tregonte jo vetëm respektin që ai gëzonte, por edhe solidaritetin e popullsisë shqiptare, e cila e shihte tek ai simbolin e rezistencës dhe të shpresës.

Megjithatë, ndër të gjitha vendet, Hasan Remniku me më shumë ëndje dhe qetësi vizitonte fshatin Livoç. Arsyeja ishte e qartë, aty banonte miku i tij i ngushtë dhe i idealit, Daut Kepa. Miqësia e tyre nuk ishte thjesht lidhje personale, por një vëllazëri e ngjizur në besë dhe në sakrificë, ku fjala e dhënë kishte vlerën e jetës. Pikërisht tek Dauti, Hasani ndiente siguri të plotë, duke e ditur se besnikëria e tij ishte e palëkundur.

Kur Daut Kepa mësoi se Hasani kishte vendosur të arratisej nga Kosova për në Shqipëri, ai nuk ngurroi t’i dalë në ndihmë. E kuptonte se kjo arratisje ishte një hap vendimtar për shpëtimin e jetës së mikut të tij dhe për vazhdimin e kauzës së përbashkët. Për këtë arsye, Dauti i siguroi një njeri të besuar që do ta shoqëronte në udhëtimin e rrezikshëm jashtë vendit. Ky ishte Sylë Vraniqi, nga fshati Vraniq i Therandës (Suharekë), i cili pranoi ta merrte përsipër rrugëtimin e vështirë nga Vraniqi deri në kufi.

Ky episod tregon se rezistenca ilegale nuk ishte vetëm çështje pushkësh dhe betejash, por edhe çështje marrëdhëniesh njerëzore, ku besa dhe miqësia bëheshin po aq të rëndësishme sa trimëria. Hasan Remniku mbijetoi aq gjatë jo vetëm falë guximit të tij, por edhe falë një rrjeti të gjerë jatakësh që e ndihmonin me shpirt e me rrezik, duke dëshmuar se ideali i lirisë kishte gjetur strehë në zemrat e popullit.

Hasan Alia, me kthjelltësinë e një njeriu që e dinte mirë peshën e kohës dhe rreziqet që e rrethonin, vuri re se rrethi i lëvizjes ilegale dita-ditës po ngushtohej. Forcat e pushtetit, përmes ndjekjeve të pareshtura dhe torturave të shumta, po arrinin të depërtonin gjithnjë e më thellë në rrjetin e tij, duke e bërë gjithnjë e më të vështirë veprimtarinë ilegale. Për më tepër, çdo hap i tij po rëndonte mbi shpatullat e miqve dhe dashamirëve që e strehonin dhe e ndihmonin. Çdo natë e kaluar në një shtëpi shqiptare rrezikonte të kthehej në një tragjedi për familjet, të cilat pushteti nuk ngurronte t’i ndëshkonte me burgime, internime apo shkatërrim ekonomik.

I vetëdijshëm për këtë situatë të rëndë dhe për faktin se jeta e tij nuk ishte më vetëm e tij, por e lidhur pazgjidhshmërisht me fatin e shumë të tjerëve, Hasan Alia mori një vendim të madh. Së bashku me grupin e tij të ngushtë, vendosi që të ndërmerrte hapin e arratisjes drejt Shqipërisë. Ky vendim nuk ishte i lehtë, sepse nënkuptonte ndarjen nga vendlindja dhe njerëzit që donte, por ishte rruga e vetme për të siguruar vazhdimësinë e luftës dhe për të shpëtuar nga rreziku i shuarjes së plotë të lëvizjes.

Arratisja për në Shqipëri shihej si një mundësi për të gjetur një strehë më të sigurt, për t’u riorganizuar dhe për të pritur momentin e duhur për t’u kthyer sërish në Kosovë. Ajo ishte një strategji e imponuar nga rrethanat, por njëherësh edhe një akt i dhimbshëm, sepse për një patriot si Hasan Alia, çdo hap larg tokës së tij ishte plagë në zemër. Megjithatë, zgjedhja e bërë dëshmonte pjekurinë e tij politike dhe vendosmërinë për ta mbajtur të gjallë idealin, edhe kur kushtet vendore ishin bërë pothuaj të pamundura.

Vijon