Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (3)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

PROCESET  MONTUARA POLITIKE NDAJ SHQIPTARËVE (3)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Pushteti i ri, në përpjekje për të konsoliduar kontrollin mbi territorin dhe për të shuar çdo lloj lëvizjeje që mund të shihej si kërcënim ndaj integritetit të Jugosllavisë federale, përdori një sërë metodash për të shtrirë frikën dhe disiplinën politike mbi shqiptarët. Ndër to, veçanërisht e rrezikshme ishte praktika e montimit të proceseve gjyqësore, që shpesh shërbenin si instrumente të fabrikimit të fajeve për njerëz që kishin ofruar vetëm ndihmë miqëve apo që kishin shprehur pakënaqësi të ligjshme ndaj padrejtësive. Këto gjyqe u shndërruan në mjet të legalizimit të përndjekjeve arbitrare, ku vendimet e drejtuara politikisht zëvendësonin çdo nocion të drejtësisë reale.

Një pjesë e mirë e këtyre proceseve buronte nga denoncime të rreme, që vinin shpesh nga fqinjët serbë — bashkëqytetarë të përditshëm, të cilët, për përfitime materiale, për motive hakmarrjeje apo për bindje ideologjike, bëheshin pjesë aktive e represionit. Në raste të tjera, vetë pushteti lokal dhe strukturat e UDB-së përgatisnin skenarë të qëllimshëm për të kriminalizuar lagje apo fshatra të tërë, duke shpikur “të arratisur” imagjinarë, për t’i përdorur si pretekst për të goditur “jatakët” e tyre, e në këtë mënyrë për të mbajtur nën kontroll popullsinë shqiptare dhe për të krijuar ndjenjën e pasigurisë së përhershme.

Kjo strategji nuk ndalej vetëm te dënimet individuale. Ajo kishte për qëllim kriminalizimin kolektiv të ndërgjegjes kombëtare shqiptare, dhe në këtë kuadër, fshatrat shqiptare, si bartës të traditave të qëndresës dhe të mikpritjes, shpesh ndëshkoheshin në mënyrë kolektive. Mjaftonte një dyshim apo një aludim për praninë e një ilegalisti në një shtëpi që, pa kaluar nata, njësite të milicisë ish-jugosllave të ndërmerrnin aksione të gjera represive. Rrethimi i shtëpive, lagjeve apo i tërë fshatrave ishte praktikë e zakonshme. Pa paralajmërim dhe pa ndonjë shpjegim zyrtar, qytetarët zgjoheshin nën hijen e armëve, dhe shumë prej tyre arrestoheshin me akuza të përgjithshme si “armik i popullit”, “mbështetës i irredentizmit shqiptar” apo “ndihmës i të arratisurve”.

Kësisoj, jataku u shndërrua në simbol të dyfishtë: nga njëra anë, ai mishëronte besnikërinë e heshtur ndaj kombit dhe dinjitetit njerëzor, e nga ana tjetër, u demonizua nga pushteti si faktor destabilizues, vetëm e vetëm sepse përfaqësonte një vlerë morale më të lartë se vetë regjimi që sundonte. Proceset gjyqësore të organizuara kundër tyre ishin më shumë politike sesa juridike, dhe pas çdo aktakuze fshihej frika e pushtetit nga një popull që nuk e kishte harruar idealin e lirisë.

Në kontekstin e represionit të vazhdueshëm politik dhe institucional që pushteti jugosllav ushtronte mbi shqiptarët në Kosovë pas vitit 1945, një nga mekanizmat më të përdorur për të justifikuar dhunën shtetërore ishte krijimi i një fasade ligjore dhe morale, përmes së cilës krimet dhe padrejtësitë e pushtetit do të paraqiteshin si të legjitimuara. Në këtë kuadër, nuk munguan as rastet kur autoritetet mobilizonin individë të gatshëm për të dëshmuar rrejshëm – dëshmitarë të paguar, të kërcënuar ose të instrumentalizuar, të cilët shërbenin për të ndërtuar narracione të rreme përpara opinionit publik dhe institucioneve shtetërore.

Këta dëshmitarë, që në të shumtën e rasteve nuk kishin asnjë lidhje reale me ngjarjet e përshkruara, por vepronin në funksion të skenarëve të përgatitur nga strukturat e sigurimit shtetëror, ishin elementë të një strategjie më të gjerë të injorimit të së vërtetës dhe diskreditimit të viktimave. Ata shërbenin si hallkë e domosdoshme për të justifikuar një seri dënimesh të padrejta, arrestimesh masive, burgosjesh dhe internimesh që kishin për qëllim të frikësonin dhe të nënshtronin një popull të tërë.

Përmes këtyre dëshmive të fabrikuara, u krijua një realitet i rremë gjyqësor dhe moral, i cili synonte ta ndante dhunën nga përgjegjësia. Kësisoj, viktimat shqiptare të pafajshme paraqiteshin si kërcënim për rendin publik apo si bashkëpunëtorë të “elementeve armiqësore”, ndërsa shteti paraqitej si garant i sigurisë dhe rendit. Ky manipulim i opinionit, përmes dëshmitarëve të rrejshëm, jo vetëm që synonte të zhdukte çdo kujtim të vërtetë për padrejtësinë, por njëkohësisht përpiqej të zhveshte nga nderi dhe dinjiteti ata që kishin treguar guximin për të mbrojtur idealet kombëtare e njerëzore.

Në një analizë më të detajuar, përdorimi i dëshmitarëve të rremë nuk ishte thjesht një devijim procedurale apo moral i sistemit gjyqësor, por përbënte një instrument strategjik të shtetit represiv për të prodhuar “të vërteta të fabrikuara”, që do të ushqenin për dekada narrativen zyrtare dhe do të errësonin realitetin historik të rezistencës shqiptare. Ky manipulim i qëllimshëm i drejtësisë dhe moralit e bën edhe më të nevojshme sot ndriçimin e fakteve historike dhe rehabilitimin e figurave që u gjykuan padrejtësisht në emër të një pushteti që e kishte ndërtuar veten mbi dhunën, frikën dhe mashtrimin.

Kush ishin jatakët që strehonin ilegalistët

Për t’i besuar dikujt rolin dhe përgjegjësinë e shenjtë të jatakut, nuk mjaftonte vetëm gatishmëria momentale për të ofruar strehim apo ndihmë. Ky rol kërkonte, mbi të gjitha, një profil të veçantë moral, shoqëror dhe historik. Personi që do të hapte dyert e shtëpisë për ilegalistët duhej të ishte i njohur për besueshmëri të pakontestueshme, me një karakter të fortë e të pathyeshëm përballë presioneve, kërcënimeve dhe tundimeve të pushtetit. Besimi që i dhurohej atij nuk ishte thjesht një çështje miqësie apo lidhjeje familjare, por një akt i thellë strategjik, nga i cili varej shpesh jeta e ilegalistëve dhe vijimësia e veprimtarisë së tyre.

Po aq i rëndësishëm ishte edhe trashëgimia morale e historike e personit. Tradita e gjatë atdhetare e familjes që shërbente si garanci shtesë, sepse përvoja kishte treguar se shtëpitë ku kishte jetuar dhe vepruar breza të tërë të lidhur me çështjen kombëtare, ishin më të përgatitura shpirtërisht ndaj tradhtisë. Këto familje kishin bartur ndër vite sakrifica, privime dhe rreziqe të shumta, duke krijuar një kod nderi që nuk thyhej lehtë, as nga dhuna, as nga frika, as nga premtimet e rreme të pushtuesit.

Prandaj, përzgjedhja e një jataku ishte një proces i matur dhe i kujdesshëm, ku çdo detaj kishte peshën e vet. Aty gërshetoheshin besimi personal, dinjiteti familjar, dhe tradita e gjatë e qëndresës kombëtare, duke e bërë rolin e jatakut jo vetëm një detyrë praktike, por një mision jetik, të cilin mund ta bartnin vetëm ata që kishin trashëguar dhe mishëruar në jetën e tyre idealin e lirisë.

Kriteri tjetër themelor për t’i besuar dikujt rolin e jatakut lidhej ngushtë me njohjen paraprake të të arratisurit. Nuk mjaftonte vetëm që shtëpia të ishte e sigurt dhe personi të kishte emër të mirë, lidhja duhej të ishte e themeluar mbi një njohje personale ose, së paku, mbi një garanci morale të dhënë nga një figurë e respektuar e radhëve atdhetare.

Në shumicën e rasteve, jataku e njihte vetë të arratisurin nga e kaluara – mund të kishte qenë mik i familjes, bashkëluftëtar, bashkëfshatar ose dikush me të cilin kishte ndarë përvoja të vështira në shërbim të çështjes kombëtare. Nëse kjo njohje e drejtpërdrejtë mungonte, atëherë ajo zëvendësohej nga rekomandimi i besueshëm i një atdhetari tjetër, i cili e njihte mirë si ilegalistin, ashtu edhe personin që do ta strehonte. Ky rekomandim nuk ishte një formalitet, por një akt solemn që përfshinte përgjegjësi të madhe morale – sepse, në rrethana lufte dhe rezistence, fjala e dhënë vlente sa jeta.

Kështu, përzgjedhja e jatakut bëhej nëpërmjet një rrjeti besimi të ndërsjellë, ku çdo hallkë ishte e lidhur me një tjetër nga një kombinim i fortë vlerash – nderi, besa dhe përkushtimi ndaj atdheut. Vetëm në këtë mënyrë sigurohej që i arratisuri të gjente jo thjesht strehë fizike, por edhe një mjedis ku ruhej dinjiteti, sekretet dhe vetë jeta e tij.

Në praktikën e gjatë të lëvizjes ilegale shqiptare, përzgjedhja e vendstrehimeve nuk bëhej kurrë rastësisht, por ishte fryt i një kujdesi dhe maturie të skajshme. Ilegalistët, në shumicën e rasteve, gjenin strehë tek familjet e njohura për ndershmëri të patjetërsueshme, të cilat gëzonin reputacion të mirë në popull dhe nuk binin në sy për qëndrime politike të deklaruara.

Ky profil i përmbajtur publikisht ishte një mburojë e natyrshme ndaj dyshimeve dhe survejimit të pushtetit, duke u mundësuar këtyre familjeve të vepronin si streha të sigurta pa tërhequr vëmendjen e strukturave shtetërore. Ndershmëria e tyre shërbente si garanci morale, ndërsa qëndrimi i matur dhe mos angazhimi i hapur politik funksiononte si maskim strategjik, i cili e mbronte si të strehuarin, ashtu edhe strehuesin.

Në këtë mënyrë, shtëpia që bëhej vatër e fshehjes së ilegalistëve ishte jo vetëm një hapësirë fizike sigurie, por edhe një pikë e padukshme rezistence, ku sakrifica dhe besa bashkëjetonin me kujdesin e vazhdueshëm për të shmangur çdo ekspozim që mund të sillte tragjedi.

Një kriter tjetër me rëndësi të veçantë në përzgjedhjen e vendstrehimeve për ilegalistët lidhej me pozicionin gjeografik dhe arkitekturor të shtëpisë. Në mënyrë të veçantë, përpiqeshin që ato të ishin të vendosura në periferi të fshatit, larg qendrave të dendura të banimit, ku lëvizjet e njerëzve nuk binin menjëherë në sy dhe nuk ngjallnin dyshime.

Vendndodhja në skajet e fshatit u jepte mundësinë strehuesve dhe të strehuarve të menaxhonin hyrjet e daljet me kujdes, duke shmangur vështrimin e drejtpërdrejtë të fqinjëve kureshtarë ose të spiunëve të pushtetit. Rrallësia e kalimtarëve dhe izolimi relativ i këtyre shtëpive krijonte një hapësirë të përshtatshme për fshehje, ku çdo lëvizje mund të kontrollohej dhe çdo vizitor të verifikohej para se të afrohej.

Kjo zgjedhje strategjike nuk ishte vetëm çështje sigurie fizike, por edhe një masë preventive psikologjike. Largësia nga qendra e fshatit zvogëlonte gjasat e thashethemeve dhe ruante anonimitetin e misionit të fshehtë, duke e bërë shtëpinë periferike një bastion të heshtur të rezistencës kombëtare.

Në shumicën e rasteve, atdhetarët e ndjekur nga pushteti, në kërkim të një strehimi të sigurt, orientoheshin drejt atyre familjeve që nuk binin në sy për përfshirje në ngatërresa apo konflikte, dhe që nuk konsideroheshin nga autoritetet si “familje problematike”.

Këto familje, të njohura për qetësinë, reputacionin e mirë dhe mos angazhimin e hapur në çështje që mund të ngjallnin dyshime, ofronin një mbulesë ideale për fshehjen e ilegalistëve. Neutraliteti i tyre i dukshëm u shërbente si mburojë, duke i mbajtur larg radarit të survejimit të rreptë të organeve shtetërore.

Pikërisht ky profil “i padukshëm” i bënte këto shtëpi hapësira të vlefshme për veprimtarinë e fshehtë, sepse pushteti nuk kishte arsye të drejtpërdrejtë për t’i dyshuar, ndërsa për ilegalistët, ato përfaqësonin një oazë sigurie në një realitet të mbushur me rrezik dhe pasiguri.

Vijon