Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (30)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

IBISH DERVISHOLLI E FERAT STROVCI, JATAKË TË AZIZ ZHILIVODËS (30)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Ibish Balia- Dervisholli

Në rrjetin e gjerë të jatakëve që mbështetën me guxim dhe besë veprimtarinë ilegale të Aziz Zhilivodës, një figurë e veçantë qëndron edhe Ibish Balia – i njohur nga vendaësit si Dervisholli – nga fshati Gradicë. Ibishi nuk ishte një njeri i zakonshëm; ai ishte i formuar në shkollën e përkushtimit kombëtar, me një historik që e lidhte drejtpërdrejt me radhët e Shaban Polluzhës gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kjo e bënte atë jo vetëm një veteran të kauzës, por një prej atyre burrave që e kishin pasur lirinë si pjesë të gjakut dhe të shpirtit.

Në trevën e Drenicës, Ibish Balia njihej për dy cilësi themelore të karakterit shqiptar: besën dhe atdhedashurinë. Ai ishte njeri fjale, i gatshëm të rrezikonte gjithçka për të mbrojtur mikun dhe për të respektuar idealin kombëtar. Shtëpia e tij, e njohur për mikpritjen dhe guximin e familjes, u shndërrua për një kohë të gjatë në një oazë strehimi për luftëtarët që ndiqeshin nga pushteti jugosllav. Nën çatinë e tij, shumë prej tyre gjetën mbrojtje, ushqim, pushim dhe një çast siguri në mes të një realiteti të mbushur me rreziqe.

Por ky akt guximi, i përsëritur vazhdimisht, nuk mund të mbetej pa pasoja. Në një kohë kur spiunët, presioni politik dhe ndjekjet e egra të pushtetit ishin pjesë e përditshmërisë, Ibish Balia u zbulua nga organet e sigurimit. Arrestimi i tij ishte i menjëhershëm dhe i pamëshirshëm, një akt që synonte të ndërpriste jo vetëm aktivitetin e tij personal, por edhe të trembte popullin që i qëndronte pranë luftëtarëve të lirisë.

Në vitin 1953, gjykatat e regjimit jugosllav e dënuan me tetë vite burg të rëndë. Ky dënim nuk ishte thjesht një akt ndëshkimi, por një përpjekje për të thyer shpirtin e një njeriu që nuk ishte mësuar të përkulet.

Megjithatë, Ibish Balia e la pas një trashëgimi morale të pashlyeshme. Emri i tij mbetet dëshmi se historia e rezistencës shqiptare nuk është ndërtuar vetëm nga pushkët e luftëtarëve, por edhe nga zemrat e mëdha të atyre që hapën dyert e shtëpive, duke e bërë besën më të fortë se frika dhe lirinë më të shtrenjtë se jeta.

Gjatë vuajtjes së dënimit, Ibish Balia u përball me një realitet çnjerëzor, ku dhuna dhe torturat ishin bërë pjesë e përditshme e jetës së të burgosurve politikë. Në qelitë e ftohta dhe të errëta të burgjeve jugosllave, ai iu nënshtrua një trajtimi të egër, të projektuar për të thyer jo vetëm trupin, por edhe shpirtin e atyre që nuk kishin pranuar të përkulnin kokën. Torturat e papara që ushtruan, të shoqëruara me një izolim të rëndë psikologjik, rrënuan gradualisht shëndetin e tij.

Trupi i Ibishit, dikur i fortë dhe i kalitur nga jeta e malit dhe angazhimi në kauzën kombëtare, nisi të ligështohej nën peshën e vuajtjeve të pandërprera. Megjithatë, edhe pse trupi i tij dobësohej dita-ditës, brenda tij vazhdonte të qëndronte i pandryshuar dinjiteti që e kishte karakterizuar gjithmonë.

Pas vuajtjes së viteve të dënimit dhe torturave që e kishin çuar shëndetin në prag të rrëzimit, Ibishi më në fund u lirua. Por liria e tij ishte vetëm fizike; plagët e burgut – ato trupore dhe ato të padukshme – e kishin konsumuar rëndë. I kthyer në gjirin e familjes, mes njerëzve që e donin dhe që e kishin pritur me shpresë, ai gjeti paqen që nuk ia kishte dhënë dot asnjë ditë e burgut.

Pak kohë pas lirimit, i rraskapitur nga vuajtjet dhe me trupin e shkatërruar, Ibish Balia i mbylli sytë përgjithmonë në shtëpinë e tij. Vdekja e tij ishte një humbje e madhe, por njëkohësisht një dëshmi e fuqishme e sakrificës së atyre që, edhe pa mbajtur pushkën në dorë deri në fund, mbetën luftëtarë të palëkundur në betejën për dinjitet dhe liri.

Nuk ishte vetëm Ibish Balia ai që e pagoi me vuajtje dhe burg besën e dhënë ndaj Aziz Zhilivodës. Rrethi i të persekutuarve u zgjerua shpejt, pasi pushteti kërkonte të shkatërronte çdo nyje solidariteti dhe çdo fije të rrjetit të ilegalitetit. Krahas tij, u goditën rëndë edhe kushërinjtë e tij, Ilaz Dervisholli dhe Sadik Dervisholli, të cilët u torturuan dhe u dënuan vetëm pse kishin guxuar të strehonin dhe të ndihmonin një luftëtar të lirisë. Dënimet e tyre ishin një përpjekje e qartë e regjimit për të thyer qëndresën morale të popullit dhe për të mbjellë frikë në zemrat e atyre që ruanin traditën e besës shqiptare.

Në të njëjtën valë represioni u përfshinë edhe Selim Bilalli dhe Ali Bilalli nga fshati Shtuticë. Edhe ata u ndëshkuan me dënime të rënda, duke u bërë viktima të një politike që synonte asgjësimin e çdo mbështetjeje që luftëtarët e ilegales mund të gjenin në popull. Torturat dhe dënimet e tyre nuk ishin vetëm akte individuale dhune, ato përfaqësonin një strategji të tërë shtetërore që kërkonte të shkulë nga rrënjët një traditë të lashtë shqiptare — traditën e mikpritjes, të besës dhe të sakrificës për të drejtën kombëtare.

Këta emra, që shpesh mbeten në hije të historisë së madhe, janë pjesë e asaj rryme të heshtur të qëndresës që e mbajti gjallë rezistencën në kohë të errëta. Ata u bënë shembull i atyre dhjetëra e qindra burrave që paguan me liri e me jetë vetëm pse nuk hoqën dorë nga nderi dhe detyrimi moral ndaj atdheut. Historia e tyre, e mbushur me dhimbje, tortura dhe qëndresë, mbetet një dëshmi e paharruar e çmimit të lartë që populli shqiptar pagoi për idealin e lirisë.

Në radhën e gjatë të jatakëve që mbajtën gjallë frymën e rezistencës dhe që rrezikuan gjithçka për të strehuar Aziz Zhilivodën, bën pjesë edhe Aziz Halil Hajdini nga Dobrashevci, një tjetër figurë që dëshmon për forcën morale dhe traditën e besës në këto anë. Ai, ashtu si shumë të tjerë, nuk hezitoi të hapte derën dhe zemrën për një luftëtar që kërkonte strehim në kohët më të rënda të ndjekjes.

Po në këtë varg të sakrificës shqiptare hyjnë edhe vëllezërit Veliu dhe Murseli, të cilët e shprehën me vepra përkushtimin ndaj idealit kombëtar. Ata e paguan me çmim të rëndë ndihmën e tyre, duke u përballur me arrestime, tortura dhe dënime të ashpra me burg nga pushteti jugosllav. Fati i tyre është një tjetër dëshmi e hidhur e mekanizmit represiv të kohës, që dënonte jo vetëm ata që mbanin pushkën në dorë, por edhe ata që jepnin një copë bukë, një çati apo një fjalë besimi.

Në këtë mënyrë, Aziz Halil Hajdini dhe vëllezërit Veliu e Murseli nuk qëndrojnë vetëm si emra në një listë të gjatë viktimash të persekutimit, por si figura që bartin brenda vetes një pjesë të madhe të historisë së qëndresës shqiptare — atë histori që është shkruar jo vetëm me gjakun e luftëtarëve, por edhe me guximin dhe sakrificën e njerëzve të zakonshëm, të cilët, me veprimet e tyre të heshtura, e mbajtën të gjallë idealin e lirisë.

Në stinën e gjatë të ilegalitetit të Aziz Zhilivodës, rrjeti i atyre që e strehuan dhe e mbajtën të gjallë ishte i gjerë, i shtrirë në shumë fshatra dhe i bazuar në besë, në guxim dhe në një ndjenjë të palëkundur atdhetarie. Ndër ta, një ndër figurat më të spikatura ishte Ramadan Dobra, një patriot i njohur për përkushtimin e tij të pakursyer ndaj çështjes kombëtare. Ai, pa asnjë mëdyshje dhe pa frikë nga pasojat e rënda që mund t’i kanoseshin, i hapi derën dhe zemrën Aziz Zhilivodës, duke treguar se në këto troje, besa dhe nderi ishin më të forta se çdo pushtet shtypës.

Rreth kësaj figure qëndronte një varg i tërë burrash të tjerë që ndanë të njëjtin ideal dhe të njëjtën sakrificë. Sinan Salihu nga Qirezi, një njeri i urtë e i vendosur, u bë një pikë kyçe e strehës për Azizin kur rrugët e malit ngushtoheshin nga rreziku. Po ashtu, Kajtaz Koca nga Polaci – i njohur për krenarinë dhe përgatitjen e tij patriotike – e mbështeti me vendosmëri, duke e bërë shtëpinë e tij një fortesë të vogël të lirisë.

Murat Nika nga Gllanasella ishte një tjetër hallkë e rëndësishme në këtë rrjet të sigurisë, një burrë që e mbante fjalën si kod moral dhe që e dinte se strehimi i një luftëtari të vendit ishte detyrë para së gjithash ndaj vetvetes. Ndërsa Fazli Brahimi nga Dobrashevci, me mikpritjen dhe trimërinë e tij, e bëri shtëpinë e vet tokë të shenjtë për çdo atdhetar që ndiqej nga regjimi.

Këta burra – Ramadan Dobra, Sinan Salihu, Kajtaz Koca, Murat Nika dhe Fazli Brahimi – nuk përfaqësojnë vetëm individë që strehuan një njeri të përndjekur. Ata janë shëmbëlltyra e një kohe kur idealet kombëtare mbroheshin nëpër shtëpi të thjeshta, kur rezistenca ushqehej me bukën e fshatit dhe me fjalën e dhënë, dhe kur sakrifica nuk kërkonte duartrokitje, por vinte natyrshëm nga ndërgjegjja kombëtare. Nëpërmjet tyre, historia e Aziz Zhilivodës është një histori e popullit të vet — e besës që nuk thyhet dhe e lirisë që mbrohet deri në frymën e fundit.

Ferat Strofci

Megjithëse rrjeti i jatakëve që i dolën krah Aziz Zhilivodës ishte i gjerë dhe i përbërë nga burra të nderit, një vend i veçantë në këtë mozaik të qëndresës duhet t’i jepet Ferat Strofcit. Ai nuk ishte thjesht një strehues i rastit, as një mik i përkohshëm i idealit; ai ishte një njeri i cili e mori mbi vete një barrë të madhe rreziku dhe e ktheu atë në akt të thellë njerëzor e atdhetar.

Ferat Strofci e strehoi Azizin jo vetëm si luftëtar, por si pjesëtar të pandashëm të familjes së tij. Ai e priti në shtëpi me të njëjtën ngrohtësi dhe kujdes që i kushtohej njeriut të gjakut, duke e ushqyer, duke e mbrojtur dhe duke e trajtuar me respektin që i rezervohet një vëllai në kohë të vështira. Kjo nuk ishte thjesht mikpritje tradicionale shqiptare, ishte një akt besimi i guximshëm, i kryer në një kohë kur çdo hap i gabuar mund të sillte tragjedi për të gjithë familjen.

Në këtë mënyrë, figura e Ferat Strovcit qëndron si një shembull i gjallë i asaj besës së pathyeshme shqiptare, që nuk e njeh frikën kur përballë ka nderin dhe detyrimin moral. Shtëpia e tij u bë strehë e sigurt për një luftëtar të ndjekur, por njëkohësisht u bë edhe një simbol i atij humanizmi të thellë që ka shoqëruar gjithmonë rezistencën shqiptare.

Ferat Strovci, me veprimin e tij të heshtur dhe të madh njëkohësisht, mbetet një nga figurat që i japin dimension të plotë historisë së Aziz Zhilivodës — duke dëshmuar se fati i një luftëtari nuk varet vetëm nga pushka në dorë, por edhe nga zemra e atyre që i japin strehë në orët më të errëta.

Është e domosdoshme të veçohet një aspekt tejet domethënës i përkushtimit të Ferat Strovcit, mënyra se si ai ushqente dhe mbante gjallë Aziz Zhilivodën në ditët e vështira të ilegalitetit. Sa herë që paraqitej nevoja për t’i çuar ushqim në bunker, Ferati përgatiste çantat me kujdes, duke mbledhur gjithçka që familja kishte përgatitur me mund dhe dashuri, e më pas dilte nga shtëpia nën pretekstin se po shkonte të ruante bagëtitë. Ky arsyetim i thjeshtë ishte mburoja e tij ndaj syve të pushtetit dhe fqinjëve që mund të spiunonin, por qëllimi i vërtetë ishte krejt tjetër.

Me çantën e mbushur mbi supe, Ferati nisej drejt maleve me hapa të matur, i vetëdijshëm se secili prej tyre ishte i ngarkuar me rrezik. Por rreziku nuk e ndalte, përkundrazi, e forconte besimin e tij se po kryente një detyrë të shenjtë. Sapo largohej nga fshati dhe zhdukej pas pyjeve e kodrinave, ai e ndryshonte kahen e rrugës, duke u drejtuar drejt bunkerit të fshehtë të Azizit, në atë vend të humbur që vetëm të besuarit e dinin.

Aty ku gjethe të thata dhe gurë të mëdhenj krijonin një mburojë natyrore, Ferati e gjente Azizin të izoluar, të lodhur nga ashpërsia e maleve dhe nga pesha e ndjekjes. Me një heshtje të ngrohtë, ai i zgjaste ushqimin e përgatitur në shtëpi, ushqim që nuk ishte vetëm për mbijetesë fizike, por edhe për të ushqyer shpirtin e një luftëtari të lodhur nga ndjekja dhe vetmia.

Ky akt i thjeshtë në dukje – çuarja e ushqimit – ishte në të vërtetë një vepër e jashtëzakonshme sakrifice. Ishte shfaqje e besës së vërtetë shqiptare, e asaj lidhjeje të pashkëputshme midis nderit dhe guximit. Përmes këtij gjesti të përditshëm, Ferati jo vetëm që i siguronte Azizit forcën për të vijuar rezistencën, por edhe dëshmonte se lufta nuk mbështetet vetëm tek armët, por te njerëzit e heshtur që japin gjithçka pa kërkuar asgjë.

Edhe gjatë Luftës së Drenicës, Ferat Strovci kishte qenë i rreshtuar krah për krah me forcat e Shaban Polluzhës, duke dëshmuar se rrënjët e atdhedashurisë së tij ishin të thella dhe të patundura. Ai nuk ishte thjesht një njeri i thjeshtë i fshatit, ishte një atdhetar i madh, i cili e kuptonte se liria nuk ishte dhuratë por një detyrim i shenjtë që kërkonte sakrificë dhe vendosmëri.

Gjatë gjithë kohës që ai strehoi Aziz Zhilivodën dhe e mbajti të sigurt në kushte të vështira, Ferati mori një rol që shkonte shumë përtej sigurimit të strehimit dhe ushqimit. Ai u bë syri dhe veshi i Azizit në terrenin e rrezikshëm të Drenicës. Me një besnikëri të rrallë, ai i sillte çdo ditë lajmet e freskëta nga fshati, duke e mbajtur të informuar për zhvillimet politike që trazonin Kosovën e pasluftës, për prirjet e pushtetit jugosllav dhe për lëvizjet e forcave ushtarake e policore që patrullonin zonën.

Ferati fliste me hollësi, me një kujdes dhe vëmendje që tregonte përgjegjësinë e tij të madhe. Ai përshkruante me saktësi se nga mund të vinte rreziku, cilat rrugë duheshin shmangur dhe cilat hapësira mund të ofronin siguri të përkohshme. Këto informacione nuk ishin vetëm të dobishme, ato shpesh ishin çështje jete a vdekjeje për Azizin.

Në këtë mënyrë, roli i Feratit shndërrohej në një komponent thelbësor të rezistencës. Ai nuk mbante vetëm besën, por mbante në dorë edhe rrjedhën e një historie që mund të kishte marrë krejt tjetër drejtim po të mos kishte njerëz si ai, të thjeshtë në pamje, por të jashtëzakonshëm në vepra. Përmes përkushtimit të tij të përditshëm, ai u bë jo vetëm streha e një luftëtari, por edhe drita orientuese në errësirën e rrezikut.

Vijon