Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (19)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

GRUPI I FUNDIT I JATAKËVE TË DËNUAR PËR STREHIM TË HASAN REMNIKUT ME SHOKË (19)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në kuadër të proceseve gjyqësore të zhvilluara nga Gjykata e Qarkut në Gjilan, një vend të veçantë zë edhe gjykimi i grupit të ashtuquajtur “jatakë”, i cili përbëhej nga tre individë. Në dukje të parë, ky grup mund të dukej i parëndësishëm për nga numri, por rëndësia e tij qëndronte në akuzën e ngritur, se për një periudhë të gjatë kohore kishin strehuar dhe fshehur Hasan Remnikun me shokët e tij. Pyetja që ngrihet natyrshëm është: vallë, kush nga banorët e Anamoravës nuk do ta kishte pranuar në shtëpinë e vet këtë luftëtar, nëse ai do të kishte trokitur në derën e tyre?

Kjo dilemë nuk mbetet vetëm një supozim, por gjen konfirmim edhe në fjalët e njërit prej të dënuarve, i cili para trupit gjykues kishte deklaruar me bindje se: “Nëse do të dënohesha unë, pse kam qenë jatak i Hasan Remnikut, atëherë duhej dënuar i tërë fshati, ngase Hasan Remniku kishte gjetur strehim në çdo shtëpi.” Ky pohim e nxjerr në pah jo vetëm faktin e solidaritetit të popullit shqiptar, por edhe ndërgjegjësimin e tij të lartë politik e kombëtar. Nëpërmjet këtij gjykimi dëshmohet edhe njëherë se popullsia vendore kishte një vetëdije të qartë se ata që luftonin kundër pushtetit ishin në shërbim të kauzës së lirisë dhe të së mirës së përbashkët të vendit.

Në këtë kuptim, akti i strehimit të Hasan Remnikut dhe shokëve të tij nuk mund të shihet thjesht si një gjest human apo ndihmë individuale, por si një manifestim i përbashkët i rezistencës dhe i besnikërisë ndaj idealeve të kombit. Ky solidaritet i heshtur i fshatrave të Anamoravës shërben si dëshmi e fortë se ndërgjegjja kombëtare ishte e gjallë dhe se populli shqiptar, pavarësisht presioneve dhe ndëshkimeve të ashpra, kishte ruajtur instinktin e mbrojtjes së atyre që konsideroheshin bij të sakrificës dhe të lirisë.

Pas eliminimit fizik të Hasan Remnikut dhe shokëve të tij në pritën e organizuar në Bistricë, në natën ndërmjet 9 dhe 10 tetorit të vitit 1951, aparati shtetëror i ndjekjes nisi një fushatë të gjerë represive, të paparë deri atëherë, e cila kishte në shënjestër të gjithë ata që në mënyra të ndryshme kishin ofruar strehim apo ndihmë ndaj atdhetarit. Këto masa ndëshkimore nuk ishin të çrregullta, por u zhvilluan me një organizim të mirëfilltë, duke u shndërruar në një valë arrestimesh të njëpasnjëshme që përfshinë dhjetëra njerëz nga fshatrat e Anamoravës dhe më gjerë.

Procesi i arrestimeve kishte një skemë të qartë, njerëzit identifikoheshin si të dyshuar për “jatakë” dhe, pa kaluar shumë kohë, dërgoheshin në burg. Atje, nën trysninë e dhunës fizike dhe psikologjike, ata detyroheshin të pranonin faje që në shumicën e rasteve nuk i kishin kryer. Ky imponim i rrëfimeve të rreme, i shoqëruar me kërcënime dhe poshtërime, u shndërrua në bazën e ngritjes së proceseve të gjata gjyqësore, të cilat ishin më tepër spektakle politike sesa gjykime të drejtësisë.

Qëllimi i pushtetit nuk ishte thjesht ndëshkimi i individëve që kishin ndihmuar Hasan Remnikun, por krijimi i një atmosfere terrori kolektiv. Nëpërmjet këtyre proceseve, shteti i atëhershëm përpiqej të përçonte mesazhin se askush nuk ishte i sigurt, se secili mund të përfundonte para trupit gjykues vetëm pse kishte treguar solidaritet njerëzor apo kombëtar. Paniku i mbjellë në popullatë ishte pjesë e një strategjie më të gjerë: të shuhej çdo vullnet për rezistencë dhe të frenohej çdo akt i mundshëm i mbështetjes për atdhetarët që ende vepronin në terren.

Në këtë mënyrë, proceset gjyqësore ndaj të ashtuquajturve “jatakë” nuk ishin vetëm akte ligjore të një sistemi represiv, por edhe mjete ideologjike për të shkatërruar solidaritetin e brendshëm të popullit shqiptar. Ato synonin të përçanin besimin e ndërsjellë, të dobësonin kohezionin shoqëror dhe të krijonin një realitet të mbushur me frikë, ku çdo gjest mikpritjeje ndaj një patrioti të arratisur shihej si krim i rëndë kundër shtetit.

Një ndër proceset gjyqësore më karakteristike të kësaj periudhe u zhvillua më 25 gusht 1952 në Gjykatën e Qarkut në Gjilan. Ky gjykim, ashtu si edhe shumë të tjerë që e kishin paraprirë, u shndërrua në një shfaqje të gatshme politike, ku drejtësia nuk kishte vend, ndërsa skenari i paracaktuar synonte vetëm shënjestrimin e shqiptarëve. Në krye të trupit gjykues qëndronte Ratomir Paternogiqi, një figurë tashmë e njohur për qëndrimin e tij të ashpër dhe për një lloj kënaqësie të sëmurë që shfaqte sa herë në bankën e të akuzuarve uleshin shqiptarë të pafajshëm. Për të, proceset nuk përfaqësonin vetëm një detyrë shtetërore, por edhe një mision personal për të shpallur vendime të rënda e drakonike kundër tyre.

Në atë seancë të gushtit, tre burra nga Anamorava – Elez Kadri Elezi, Murat Limon Abazi dhe Shaip Ajdin Dauti – u gjendën para këtij trupi gjykues. Akuza që rëndonte mbi ta ishte e njëjtë me shumë të tjera: kishin ofruar strehim dhe ndihmë me ushqime Hasan Ali Remnikut, bashkëfshatarit dhe patriotit të tyre, i cili në atë kohë kërkohej pa pushim nga organet e ndjekjes, jo vetëm në Anamoravë, por në gjithë hapësirën shqiptare të Kosovës. Në realitet, ajo që për popullin ishte një akt human, një shprehje solidariteti dhe një detyrë morale ndaj bashkëluftëtarëve të lirisë, për gjykatën përkthehej në “krim të rëndë kundër rendit shtetëror”.

Si pasojë, edhe në këtë rast, vendimet ishin të paracaktuara: dënime të gjata burgimi të rëndë, të cilat nuk synonin të ndëshkonin një akt konkret, por të frikësonin dhe paralizonin gjithë shoqërinë shqiptare. Këto procese shërbenin si një instrument represiv për të thyer shpirtin e rezistencës, për të shuar çdo shpresë për qëndresë dhe për të përhapur mesazhin se çdo gjest mikpritjeje apo ndihme ndaj një atdhetari do të paguhej me vite të tëra izolimi e vuajtjesh.

Në këtë mënyrë, gjykimi i Elez Elezit, Murat Abazit dhe Shaip Dautit nuk ishte thjesht një akt juridik, por pjesë e një fushate më të gjerë politike, që kishte për qëllim të shkatërronte lidhjet e solidaritetit të komunitetit shqiptar dhe ta vinte popullsinë përballë një zgjedhjeje të pamundur, ose të mohonin vlerat e tyre tradicionale të mikpritjes dhe ndihmës, ose të përballeshin me represionin e pamëshirshëm të pushtetit.

Seanca gjyqësore e mbajtur më 25 gusht 1952 në Gjykatën e Qarkut në Gjilan përfaqëson një tjetër shembull të qartë të mënyrës se si sistemi juridik i ish-Jugosllavisë ishte vënë në shërbim të një politike represive dhe diskriminuese ndaj shqiptarëve. Këshilli gjykues, i përbërë nga gjykatësit-porotë Fazli Pira dhe Elez Haxhia, si dhe nga procesmbajtësja Stanimira Vuqetiq, kishte në dorë fatin e tre të akuzuarve, të cilët Prokuroria Publike i ngarkonte me përgjegjësi në bazë të nenit 120 të Kodit Penal të asaj kohe. Ky nen, i përdorur shpesh në mënyrë të zgjatur dhe arbitrare, shërbente si një mjet ligjor për të kriminalizuar çdo akt të solidaritetit, mikpritjes apo ndihmës që iu ofrohej atdhetarëve shqiptarë.

Pyetjet e shumta që iu drejtuan të akuzuarve nuk kishin synim zbardhjen e së vërtetës, por krijimin e një narrative të fabrikuar, ku faji i tyre duhej të vërtetohej me çdo kusht. Dëshmitë e paraqitura ishin të mangëta, shpeshherë të paqëndrueshme dhe të mbështetura mbi dyshime e insinuata, më shumë sesa mbi fakte konkrete. Megjithatë, për një sistem drejtësie që synonte frikësimin dhe nënshtrimin e popullsisë, këto “prova” ishin të mjaftueshme.

Në përfundim të seancës, aktgjykimi u shpall nga gjykatësi: të tre të akuzuarit shpalleshin fajtorë. Ky verdikt nuk përfaqësonte vetëm një dënim individual ndaj tre burrave, por ishte edhe një mesazh i qartë kolektiv, kushdo që guxonte të ofronte ndihmë apo mbështetje për figurat e shpallura si “armiq të shtetit” do të përballej me të njëjtin fat.

Ky proces, ashtu si shumë të tjerë në atë periudhë, nuk shërbeu për të zbatuar ligjin, por për të legjitimuar represionin dhe për të institucionalizuar frikën. Ai tregoi qartë se gjykatat, në vend që të ishin mbrojtëse të drejtësisë, ishin shndërruar në instrumente të pushtetit për të goditur çdo formë të qëndresës kombëtare shqiptare.

Figura e Elez Kadri Elezit, njërit ndër të akuzuarit në procesin gjyqësor të 25 gushtit 1952, pasqyron tiparet e një fshatari të zakonshëm të Anamoravës, i cili përkundër jetës modeste u bë viktimë e represionit politik të kohës. I lindur në fshatin Livoq i Poshtëm në vitin 1923, nga prindërit Kadri dhe Hatixhe (e lindur Hyseni), Elezi kishte jetuar një jetë të qetë e të lidhur ngushtë me tokën. Si shumica e bashkëfshatarëve të tij, kryente punë bujqësore dhe nga ajo punë siguronte mirëqenien e familjes. Dokumentet e kohës tregojnë se gjendja e tij ekonomike ishte relativisht e mirë, çka e vendoste atë në pozitën e një bujku që kishte mundur të ruante njëfarë stabiliteti në një kohë plot trazira.

Në aspektin familjar, ai ishte i martuar, por ende nuk kishte fëmijë. Një element interesant që dallohet në biografinë e tij është fakti se aftësitë e shkrim-leximit i kishte fituar në mënyrë autodidakte, duke dëshmuar kështu përkushtimin e tij ndaj dijes, edhe pse nuk i ishte dhënë mundësia për arsimim formal. Ky fakt flet për një njeri me etje për dije dhe me një përpjekje të vetëdijshme për t’u ngritur mbi kushtet e kohës.

Sipas dosjeve të përgatitura nga organet e ndjekjes, Elezi kishte një dënim të mëparshëm prej gjashtë muajsh burgim, të shqiptuar për një çështje krejt të parëndësishme, në një dimër të ashpër kishte prerë dru në malin e tij pa leje. Ky episod, që në rrethana të tjera do të konsiderohej si një shkelje e vogël administrative, në sistemin represiv të kohës u shfrytëzua si provë e “sjelljes së dënueshme”, duke u kthyer në pjesë të dosjes së tij politike.

Në kohën e procesit gjyqësor, Elez Kadri Elezi ndodhej në burgun hetues që prej 18 prillit 1952. Prania e tij aty nuk ishte thjesht rezultat i një akti të kryer konkretisht, por pjesë e një mekanizmi të gjerë shtetëror që kishte për synim të kriminalizonte individë të thjeshtë, vetëm pse kishin treguar mikpritje dhe solidaritet ndaj atdhetarëve të përndjekur. Në këtë mënyrë, jeta e tij nga një fshatar i zakonshëm dhe i përkushtuar ndaj punës së tokës, u shndërrua në shembull të padrejtësive sistematike që binin mbi shqiptarët në atë periudhë.

Në procesin gjyqësor të 25 gushtit 1952, aktakuza ndaj Elez Kadri Elezit ishte e ndërtuar mbi një skemë të njohur, tipike për strategjinë represive të organeve të pushtetit. Sipas saj, gjatë viteve 1950–1951 ai akuzohej se kishte mbajtur lidhje të rregullta dhe të vazhdueshme me të arratisurin Hasan Ali Remnikun. Pretendimi kryesor i Prokurorisë ishte se Elezi, bashkë me të tjerë, kishte ofruar strehim dhe mbështetje për Hasan Remnikun dhe shokët e tij në shtëpitë e veta, duke u shndërruar kështu në “jatak” të shpallur nga autoritetet shtetërore.

Në këtë linjë arsyetimi, akuzuesit e interpretonin mikpritjen tradicionale dhe solidaritetin njerëzor si akt të vetëdijshëm kundër pushtetit. Në dokumentet gjyqësore, kjo mikpritje paraqitej si pengesë e qëllimshme ndaj veprimtarisë së organeve të ndjekjes, duke argumentuar se falë një strehimi të tillë, Hasan Remniku kishte arritur të shmangte kapjen dhe të vazhdonte aktivitetin e tij politik e kombëtar.

Pra, aktakuza e ngritur kundër Elezit nuk ishte thjesht pasqyrim i një sjelljeje individuale, por ishte e projektuar që të kriminalizonte një traditë të tërë shoqërore, atë të mikpritjes dhe besës shqiptare. Ajo synonte të tregonte se çdo gjest i mbrojtjes ndaj një të përndjekuri politik përbënte kërcënim të drejtpërdrejtë për rendin shtetëror. Në këtë mënyrë, Elezi u shndërrua nga një fshatar i thjeshtë e bujk punëtor, në “armik” të shpallur të shtetit, duke i dhënë sistemit represiv një alibi juridike për të legjitimuar dënimin e tij.

Në aktgjykimin e shpallur ndaj Elez Kadri Elezit, gjetjet e gjykatës synonin të krijonin një narrativë të qartë mbi lidhjet e tij me Hasan Ali Remnikun dhe grupin e tij. Sipas dokumentacionit gjyqësor, gjatë muajve të fundit të vitit 1950, konkretisht në dhjetor, Elezi pretendohej se ishte takuar disa herë me Remnikun, fillimisht në shtëpinë e tij dhe më pas në banesën e Sabedin Ukës në Livoq të Poshtëm. Një tjetër takim përmendej të kishte ndodhur gjatë pranverës së vitit 1951, në shtëpinë e Hasan Sylës, po në të njëjtin fshat, ku Remniku shfaqej i shoqëruar edhe nga një person i maskuar.

Në atë takim, sipas aktgjykimit, Hasan Remniku kishte shprehur hapur synimin që, sapo të krijoheshin kushtet e përshtatshme, të kalonte në Shqipëri. Po ashtu, ai i kishte dhënë fjalën Elezit se do ta mbante të informuar për çdo hap që do të ndërmerrte pas kalimit atje. Ky element për prokurorinë dhe gjykatën interpretohej si provë e lidhjes së vazhdueshme dhe besnikërisë së Elezit ndaj një “armiku të shpallur të shtetit”.

Po atë pranverë, sipas dokumenteve, Elezi e kishte pranuar sërish Remnikun me shokë në shtëpinë e vet. Në këtë rast, ai jo vetëm kishte ofruar strehim dhe ushqim, por edhe kishte pranuar, pa kundërshtim, detyrat që Remniku i kishte dhënë. Ky moment përshkruhej si akti kulmor i “përfshirjes” së tij, duke u shndërruar në bazën kryesore të akuzës.

Në fakt, ky interpretim i gjykatës i shndërronte takimet sporadike në “bashkëpunim të qëllimshëm” dhe mikpritjen tradicionale shqiptare në një “veprim kundër pushtetit”. Pra, një shprehje e solidaritetit dhe besës, që në kulturën shqiptare kishte dimension të shenjtë, u përdor si armë për të kriminalizuar individë të thjeshtë, duke i vënë ata në shënjestër të një sistemi represiv që kërkonte të thërrmonte çdo formë të mbështetjes morale e materiale ndaj atdhetarëve.

Në aktet gjyqësore kundër Elez Kadri Elezit, një vend të posaçëm zënë dëshmitë e dëshmitarëve, të cilat u përdorën si bazë për të argumentuar akuzën e lidhjeve të tij me Hasan Remnikun. Ndër më të rëndësishmet ishte dëshmia e J.A.-së, i cili pohonte se në prill të vitit 1951 vetë Elezi, në një bisedë konfidenciale, i kishte rrëfyer se Hasan Remniku, së bashku me shokët e tij, kishte qëndruar në shtëpinë e tij për më shumë se dy orë. Sipas këtij dëshmitari, gjatë asaj kohe Elezi kishte ofruar një darkë të begatë, duke treguar jo vetëm mikpritje, por edhe respekt ndaj mysafirëve të tij.

Gjithashtu, dëshmitari përmendte një tjetër rast, të ndodhur në dhjetor të vitit 1950, kur Elezi ishte takuar me Remnikun në shtëpinë e Sabedin Ukës në Livoq të Poshtëm. Ky takim, sipas rrëfimit, nuk kishte qenë rastësor, por rezultat i një ftese të drejtpërdrejtë që Remniku i kishte bërë Elezit, gjë që interpretohej nga gjykata si dëshmi e marrëdhënieve të ngushta ndërmjet tyre.

Në sallën e gjyqit, kundër të akuzuarit u paraqitën edhe dëshmitarë të tjerë, të cilët, secili në mënyrën e vet, dëshmuan për kontaktet dhe takimet e Elezit me Hasan Remnikun. Këto dëshmi, të cilat shpesh ishin të mbështetura më shumë në perceptime, kujtime të mjegullta apo presionin e hetuesisë sesa në fakte të qarta, u shndërruan në “prova” për të ndërtuar një aktakuzë të rëndë.

Në realitet, lidhjet dhe raportet që përmendeshin në këto dëshmi mund të interpretoheshin lehtësisht si shprehje e traditës shqiptare të mikpritjes dhe e marrëdhënieve të zakonshme shoqërore. Mirëpo, për pushtetin e kohës, çdo kontakt i tillë me një figurë të shpallur “armik të shtetit” mjaftonte që të kriminalizohej, duke u përdorur si bazë për dënime të ashpra dhe shembull frikësues për të tjerët.

Një dëshmi tjetër e përdorur në procesin gjyqësor kundër Elez Kadri Elezit ishte ajo e dëshmitarit H.Z., e cila, ashtu si edhe të tjerat, synonte të ndërtonte narrativën e afërsisë së tij me Hasan Remnikun. Ky dëshmitar rrëfente se në muajt e pranverës kishte udhëtuar së bashku me Elezin drejt Parteshit për të marrë farë patatesh. Gjatë këtij udhëtimi, sipas pohimeve të tij, Elezi e kishte ndarë një informacion “në besim”: se ishte takuar me Hasan Remnikun në shtëpinë e Hasan Sylës në Livoq të Poshtëm.

Në vijim të dëshmisë, H.Z. pohonte se Elezi i kishte treguar për një bisedë të zhvilluar me Remnikun, ku ky i fundit kishte njoftuar se së shpejti do të largohej nga Kosova për në Shqipëri. Sipas versionit të paraqitur, Remniku kishte bërë të ditur se, pas vendosjes atje, do të lidhej me kontakte të reja dhe do të njoftonte vazhdimisht për veprimtarinë që do të zhvillonte. Ky informacion, i përcjellë nga Elezi, u interpretua nga organet e ndjekjes si provë e drejtpërdrejtë e “lidhjes” së tij me figurën e shpallur armik të shtetit.

Vijon