Xhelal Zejneli: Krasznahorkai është laureat i Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2025

KRASNAHORKAI LAUREAT I ÇMIMIT “NOBEL” PËR LETËRSI PËR VITIN 2025

Shkrimtar hungarez, nga babai hebre - halë në sy të Viktor Orbanit

Nga Xhelal Zejneli

Çmimi “Nobel” i sivjetshëm për letërsi iu dha shkrimtarit, romancierit dhe skenaristit hungarez Laslo Krasnahorkai (László Krasznahorkai, 5 janar 1954). Ka lindur në qytetin Gjula (Gyula) të Hungarisë. Babai i tij ka qenë hebre, me profesion avokat. E ëma, administruese e sigurimit social.

Veprat e tij, para disa javësh u tërhoqën nga programi mësimor i shkollave në Hungari. Çmimi për letërsi ndahet që nga viti 1901. Krasnahorkai është hungarezi i dytë që vlerësohet me këtë çmim. Para tij, në vitin 2002, ky çmim iu dha letrarit Imre Kertes (Imre Kertész, 9.11.1929 – 31.3.2016).

Gjurmëve të Franc Kafkës – Në arsyetimin e vendimit të sivjetshëm, Akademia Suedeze në Stokholm bëri të ditur se çmimin ia ndan shkrimtarit 71-vjeçar hungarez për shkak të “veprës mbresëlënëse dhe vizionare, e cila në mes të terrorit apokaliptik e forcon fuqinë e artit”. Në vijim thuhet se Krasnahorkai është një “tregimtar epik i madh” i cili i përket traditës së Evropës Qendrore që shtrihet prej Franc Kafkës* deri te Tomas Bernhard*, “dhe që  karakterizohet nga ekzagjerime absurde dhe groteske.”

Shënim: Franc Kafka (Franz Kafka, Pragë, 1883 – Kierling, Vjenë, 1924) tregimtar austriak me prejardhje hebraike.

Tomas Bernhard (Thomas Bernhard, 1931-1989) dramaturg dhe tregimtar austriak.

*   *   *

Krasnahorkai jeton në Budapest, në Vjenë, kurse kohët e fundit edhe në Trieste. ku, siç shkruan revista britanike Magazine në hyrje të intervistës me shkrimtarin, “është strehuar për të mos jetuar nën regjimin e Viktor Orbanit”.

Shënim: Viktor Orban (Viktor Mihály Orbán, 1963- ) kryeministër i Hungarisë.

*   *   *

Në vitin 2008 Krasnahorkai qëndroi në Berlin si profesor në Universitetin e Lirë (FU). Lajmi për çmimin “Nobel” e gjeti në Frankfurt.

Ka kohë që është favorit për këtë çmim prestigjioz – Krasnahorkai vite me radhë ndodhet në rrethin më të ngushtë të favoritëve për çmimin “Nobel” për letërsi. Studioi drejtësinë dhe gjuhën e letërsinë hungareze. Kah mesi i viteve ’80 të qindvjeçarit XX, e botoi romanin “Satantango”. Veprat e tij shpesh cilësohen si postmoderne dhe apokaliptike, nën ndikimin e fuqishëm të gjigantëve letrarë si Franc Kafka dhe romancieri e dramaturgu irlandez, kryesisht i shprehjes frënge, Semjuel Beket (Samuel Beckett; Dublin, 1906 - Paris, 1989).

Pretendues për çmimin “Nobel” për letërsi në vitin 2025 kanë qenë edhe australiani Xherald Mirnejn (Gerald Murnane; 25 shkurt 1939- ), japonezi Haruki Murakami (1949- ) dhe zvicerani Kristian Kraht (Christian Kracht, 1966- ).

Vitin e kaluar çmimi iu dha shkrimtares së Koresë së Jugut, Han Kang (1970- ). Kishte të tillë që u befasuan nga ky vendim i jurisë së Nobelit për letërsi. Sivjet pritej që çmimi t’i jepej ndonjë shkrimtari të rrethit kulturor perëndimor.

Këtë vit Krasnahorkai e mori në Austri Çmimin shtetëror për letërsi evropiane. Me këtë rast u tha se veprat e tij, sikurse ato të nobelistit Imre Kertes, janë flakur nga plan-programet mësimore të Hungarisë.

Çmimi “Nobel” për letërsi ka një vlerë prej rreth një milion eurosh. Çmimi do të dorëzohet në Stokholm më 10 dhjetor 2025.

*   *   *

Prej vitit 1901, çmimi “Nobel” për letërsi është ndarë 117 herë. Laureatë kanë qenë 121 shkrimtarë apo shkrimtare. Midis laureatëve, 18 kanë qenë femra. Laureati më i ri ka qenë prozatori dhe poeti anglez Radiard Kipling (Rudyard Kipling; Bombei, 1865 – Londër, 1936) i cili çmimin e ka marrë në vitin 1907, në moshën 41-vjeçare. Laureatja më e moshuar ka qenë prozatorja angleze Doris Lesing (Doris Lessing; Kermanshah, Iran, 1919 – Londër, 2013, pseudonim i Jane Somers) e cila e mori çmimin në vitin 2007, në moshën 87-vjeçare. Çmimi nuk është ndarë shtatë herë: në vitet 1914, 1918, 1935, 1940, 1941, 1942 dhe 1943.

*   *   *

Romancieri dhe skenaristi Laslo Krasnahorkai është mjeshtër i apokalipsit. Sipas librave të tij janë xhiruar edhe filma. Veprat e tij na japin pasqyrën apokaliptike dhe ironike-parodike* të botës bashkëkohore. Romani i parë i tij është “Satantango” (1985). Pasojnë romani “Melankolia e rezistencës” (1989) dhe përmbledhje me 21 tregime të shkurtra “Bota shkon”. Regjisori hungarez Bela Tar (Bela Tarr, 21 korrik 1955- ), disa vepra të tij, përfshi edhe romanet e sipërthëna, i ka shndërruar në filma artistikë.

Është një prej shkrimtarëve bashkëkohorë hungarezë më të njohur dhe më të përkthyer. Inspirim ka gjetur në veprat e Franc Kafkës, të kitaristit, këngëtarit dhe kompozitorit amerikan Xhimi Hedriks (James Marshall "Jimi" Hendrix, 1942-1970) dhe në qytetin japonez Kjoto.

Shënim: Parodi – greqisht: parodeo – këndoj në mënyrë të shtrembëruar; tallem; 1. imitim tallës dhe hokatar i një vepre letrare duke ruajtur formën dhe tonin e jashtëm të saj; travesti-a: vepër letrare në të cilën përmbajtjes serioze i jepet formë tallëse;

*   *   *

Me t’i kryer studimet universitare, Krasnahorkai deklarohet si autor i pavarur. Në vitin 1985, romani i tij i parë "Satantango" korr sukses. Autori sakaq del në plan të parë të jetës letrare hungareze. Është një roman distopik i vendosur në atdheun e tij, në Hungari. Konsiderohet vepër më e njohur e tij.

Në vitin 1989 boton romanin “Melankolia e rezistencës”, i cili në vitin 1993 vlerësohet me çmimin gjerman “Bestenliste”, si vepër letrare më e mirë e vitit. Në qendër të këtij romani të mjegullt dhe fantazmë është një qytezë e Panonisë, në dukje e vetmuar dhe e përgjumur, në fakt thellësisht e tronditur dhe në pritje të diçkaje që po vjen – diçkaje që është e padukshme, por që është e pashmangshme. Ardhja e një trupe cirku udhëtuese me "balenën gjigante më të madhe në botë" paralajmërohet si një atraksion sensacional, por sakaq rezulton të jetë një guaskë e zbrazët, metaforë mashtrimi dhe skenë për ekspozimin e frikës njerëzore, kaosit dhe  instinkteve të ndrydhura. Pas kësaj fasade vepron Princi – një figurë enigmatike që simbolizon një forcë shkatërruese të padukshme, por gjithëpërfshirëse që e çon qytetin në gjendje anarkie dhe shthurjeje morale.

Krasznahorkai shkruan me fjali të gjata, hipnotike pa ritëm dhe shenja pikësimi klasike, gjë që akoma më shumë e thekson atmosferën e tensionimit të vazhdueshëm, mendimet e trazuara dhe mungesën e shpresës.

Për herë të parë del jashtë Hungarisë komuniste në vitin 1987. Një vit qëndron në Berlinin perëndimor si shfrytëzues i bursës DAAD. Që nga shkatërrimi  i bllokut Sovjetik, ka jetuar në lokacione të ndryshme. Në vitin 1990, për herë të parë mundi të kalonte një periudhë të rëndësishme në Azinë lindore. Për ta shkruar veprën “Të burgosurit e Urgës” dhe udhëtimin  jofiktiv “Shkatërrim dhe trishtim nën qiell” u mbështet në përvojat e veta në Mongoli dhe Kinë. Në këtë udhëtim jofiktiv, bashkëbiseduesit i drejtohen narratorit me “zotëri Laslo”. Me hidhërim e kupton se iluzionet e tij për ekzistimin e njëkohshëm të “dy Kinave” dalëngadalë po shuhen. Në kinë është kthyer disa herë.

Derisa e përfundonte romanin “Lufta dhe lufta”, udhëtoi nëpër Evropë. Për ta përfunduar romanin, i ndihmoi shumë poeti dhe shkrimtari amerikan Alen Ginzberg*. Krasnahorkai një kohë ka qëndruar në banesën e Ginzbergut në Nju-Jork.

Shënim: Alen Ginsberg (Irwin Allen Ginsberg, 1926–1997), në vitin 1940, si student në Universitetin e Kolumbisë u lidh  me shkrimtarët Lucien Carr*, William S. Burroughs* dhe Jack Kerouac (Zhak Keruak)* dhe vuri bazën e Brezit Beat (The Beat Generation) *.

Lucien Carr (1925-2005) ka qenë anëtar kyç i rrethit të Nju-Jorkut të Brezit të Beat. Në vitet 1940 u dënua për vrasje nga pakujdesia.

William Seward Burroughs II (1914-1997) është shkrimtar dhe artist vizual amerikan.  Konsiderohet figurë kryesore e Brezit Beat, autor i madh postmodern.

Zhan-Lui Lebri Keruak (Jean-Louis Lebris de Kérouac, 1922-1969) i njohur si Jack Kerouac, poet dhe shkrimtar amerikan, me prejardhje franceze-kanadeze. U rrit në një shtëpi frëngjisht-folëse në Lowell, Massachusetts. Bashkë me William S. Burroughs dhe Allen Ginsberg, kanë qenë pionierë të Brezit Beat (Bit).

*   *   *

Gjatë viteve 1996, 2000. dhe 2005 Krasnahorkai i kaloi gjashtë muaj në Kjoto. Kontakti i tij me estetikën dhe me teorinë e letërsisë të Lindjes së Largët rezultoi me ndryshime të rëndësishme në stilin e tij të të shkruarit dhe me tema të sistemuara. Shpesh kthehej në Gjermani dhe në Hungari, por jetonte edhe nëpër vende të tjera, duke përfshirë Shtetet e Bashkuara, Spanjën, Greqinë dhe Japoninë të cilat e frymëzonin për romanin e tij “Seiobo ka qenë poshtë”(Seiobo járt odalent) që u vlerësua me Çmimin për librin më të mirë të përkthyer në vitin 2014.

Në një intervistë e kanë pyetur përse prej “temave të vendlindjes” ka kaluar Lindje të Largët, Krasnahorkai është përgjigjur: “Mos vallë keni pritur që tërë jetën të shkruaj për pijanecët e humbur dhe të dështuar që zvarriten nëpër baltën hungareze?”

Mjeshtër i apokalipsit – Duke filluar prej vitit 1985, regjisori me renome dhe mik i autorit Bela Tar (Bela Tarr, 21.07.1955- ) xhiroi filma kryesisht të bazuar në veprat e Krasnahorkait, duke përfshirë romanin “Satantango” dhe “Harmonitë e Verkmajsterit” (Werckmeister harmóniák). Laslo Krasnahorkai ka thënë se filmi “Kali i Torinos” i vitit 2011 do të jetë bashkëpunimi i tyre i fundit.

Krasnahorkai u vlerësua lartë prej kritikëve ndërkombëtarë. Prozatorja dhe eseistja amerikane Suzan Sontag* (Susan Sontag, Nju-Jork, 1933 -          ) e përshkroi si “mjeshtër hungarez bashkëkohor të apokalipsit që frymëzon krahasimin me Gogolin* dhe me Melvilin*”.

Shënim: Susan Lee Sontag (New York City, 1933 - New York City, 2004) - shkrimtare dhe kritike amerikane. Më së shumti shkroi ese. Ka botuar edhe romane. Në vitin 1964 botoi veprën e saj të parë madhore, esenë "Shënime mbi 'kampin”. Është varrosur në Montparnasse Cemetery, Paris. Është vlerësuar me çmimin Peace of the German Book Trade etj.

Nikollaj Vasileviç Gogol (Soroçinci, 1809 – Moskë, 1852) tregimtar dhe komediograf rus;

Herman Melvil (Herman Melville; Nju-Jork, 1819 – Nju-Jork, 1891) romancier, tregimtar dhe poet amerikan.

*   *   *

Në vitin 2015 Krasnahorkai u vlerësua me Çmimin Ndërkombëtar Buker. Ishte i pari autor hungarez që vlerësohej me këtë çmim.

Shënim: Çmimi Ndërkombëtar Buker (The International Booker Prize)është çmim letrar që jepet për veprën më të mirë të shkrimtarit të huaj të përkthyer në anglisht dhe të botuar në Britani të Madhe. Është plotësim i Çmimit Buker dhe ka filluar të ndahet prej vitit 2005.

*   *   *

Pas një qëndrimi disavjeçar në Berlin, ku gjashtë muaj ishte profesor mysafir i S. Fisherit në Universitetin e Lirë në Berlin, Krasnahorkai qëndron “si eremit në kodrat Sentlaslo” në Hungari. Pas shkurorëzimit nga gruaja e vet e parë Anikó Pelyhe, me të cilën ishte martuar në vitin 1990, në vitin 1997 u martua për së dyti. Grua e dytë e tij ishte Dóra Kopcsányi. Ajo ishte sinolog* dhe dizajnuese grafike. Kanë tre fëmijë: Katu, Agnes dhe Emu.

Shënim: Sinolog – kinezolog, studiues i vlerave kineze. Sinologjia është një fushë akademike ndërdisiplinore që merret me studimin e historisë, kulturës, gjuhës dhe letërsisë kineze.