Armela Hysi: Lufta e Kosovës dhe Nënat Bijë-vrarë shpërndajnë emocione në zemër të Athinës

Lufta e Kosovës dhe Nënat Bijë-vrarë shpërndajnë emocione në zemër të Athinës

Teatri për Luftën e Kosovës “Gratë e Luftës” bënë bujë në Athinë

Nga Armela Hysi

Në flasim për teatrin, të gjithë të pranishmit - e “urtësuar” me këtë term si zhanër të artit (të lashtë sa vetë njerëzimi) - nënkuptojmë një përbërje komponentësh që kërkon tri elementë bazë për t’u aplikuar:

- Kumti – Mesazhi, pra Skenari, (ose më saktë subjekti, për derisa kemi parë tanimë edhe shfaqe ku nuk ekziston një tekst me fjalë (sa herë kemi thënë se fjalët përbëjnë vetëm 7% të komunikimit njerëzor, përgjatë një dialogu - siç padyshim është përherë, e në çdo formë arti). Ndonëse duhet thënë se ekziston në këtë rast kufizim i lehtë i mundësive të kuptimit të plotë të “kumtit” nga shikuesit, por edhe të vetë vëllimit të spektatorëve.

- Aktori – Përçuesi i kumtit, pra ajo hallkë e ndërmjetme ndërmjet kumtit dhe marrësit të tij.

- Spektatori – Objektivi ku dërgohet historia, kumti i përgatitur, mesazhi pra – që sipas përcaktimit thelbësor filozofik është dhe arsyeja përse ekziston teatri.

Fatlumë jemi të themi se me gjithë përvojat shekullore të njerëzimit në këtë zhanër, ja që kemi ende prej kombinimeve që na befasojnë akoma edhe në këtë treshe bazike dhe kjo vërtetë mund të quhet një fitore e madhe dhe e rëndësishme në ditët e sotme. Përgjithësisht për teatrin, mirësisht për teatrin shqiptar, veçanërisht atij jashtë rrethinave shqiptare, e përsaktësisht në Greqi, ku kohët e fundit kemi një vërshim të veprave shqiptare nga Shqipëria e Kosova, jo vetëm në gjuhën shqipe a angleze, por tanimë përherë e më tepër produksione zyrtare e me sqimë për t’u pasur zili, në gjuhën greke. Pra për spektatorin vendas që largohet nga sallat e magjisë me një copëz më të kultivuar shqiptarie brenda tij, pak më tepër mirëkuptim, simpati, empatizëm për popullin tonë, kulturën, historinë, dhe vëmendje. Të gjithë element pozitivë për të shijuar dashurinë e përkrahjen që na përket. Një fitore e paimagjinueshme e të dy popujve që gdhendin ndjenjat e miqësisë së tyre përherë e me më tepër dritësim.

Pjesa teatrale e radhës, që bëri të përmbushen sërish me mallëngjim artistik e historik shikuesit e vëmendshëm të kryeqytetit helen është e përgatitur me shumë dashuri e estetikë të lartë tanimë jo nga një bashkëkombës, por nga skenaristja e regjisorja greke me ndjeshmëri esenciale, Jota Kunduraki e cila përshtati si skenar teatral librin e shkrimtarit dhe studiuesit Ag Apolloni “Një fije shprese, një fije shkrepëse”.

Jota Kunduraki është aktore, skenariste e regjisore e njohur greke. Një përçapje në stacionet e krijimtarisë së saj dëfton se është një artiste e ndjeshme në të tilla tema siç dhe vepra e saj më e re “Gratë e luftës” ku është bazuar në një histori sa të vërtetë aq edhe krejt pranë në rajonin gjeografik të gadishullit tonë, por edhe atë kohor, përderisa bëhet fjalë për luftën siç e mbajmë kaq mirë mend ta përjetonim të gjithë dhe pasojat e saj janë plagët e mëdha ende të pambyllura të Evropës, që vazhdon fatkeqësisht të rrjedhë gjak. Me anë të thirrjes së nënave, ndjeshmërinë që ajo vuri në çdo rresht të skenarit, në çdo frazë të përzgjedhur e të ardhur nga shqipja e Apollonit në gjuhën e Koeforeve, Ifigjeniës, Antigonit a Niobes, Jota Kunduraki diti të tejdukshmëroi distancat, mendësitë dhe muret personale ku shpesh hyjmë të përhumbur e të afrojë një grua kosovare me moshataret e saj në botën moderne. Gra që lindin e rriten në shoqëri me zakonet e doket analoge, që ëndërrojnë për princin fisnik, dashurojnë, krijojnë familje, që bëhen nëna dhe pak më pas, një symbyllje më pas - ndoshta dhe gjyshe, apo e ëndërrojnë vagëllueshëm çasteve të dashurisë familjare. Të gjitha këto, që veç një faqe e zarit të ndryshkur që kullon gjakëtirë të fatit, të rrotullohet e të bjerë tmerrshëm mbi cohën e nderur të historisë e befas jeta të ngjajë me një këlthitje llahtare. Nëna që nuk i pyeti njeri nëse duan luftën, as i sqaroi njeri në duan të ushqejnë me gjakun dhe mishin e mitrës së tyre frontet e çnjerëzuar të planetit. Duke bërë të dëgjohet Nëna e Hekurt Ferdonije Qerkezi, ky mit i gjallë mes nesh - që nderoi madje duke qenë prezentë në ditën e premierës së “Gratë e Luftës” në Teatrin Eler, ndonëse artistja Kunduraki kishte realizuar edhe më parë takime të dhembshura me personazhen e saj reale, duke udhëtuar për në Kosovë, gjatë fillimit të këtij viti, teksa përgatiste skenarin dhe regjinë e këtij teatri - si dhe duke i dhënë sërish jetë nënë Pashkës, heroinës tjetër reale, personazh i kësaj drame, të cilën dëshpërimi asfisues i mori dëshirën instinktive të çdo gjallese për të mbetur gjallë, Jota Kunduraki krijon vibrimin e oshëtimës e gulçit të përvuajtjes gjoks-tharë të nënave kundër luftës. Kudo e në çfardolloj trajte, në të gjithë botën.

Dy personazhet kryesore të Kundurakit, të lozur mjeshtërisht nga Marsela Lena e Katerina Haska, dhe roli simbolik i krijuar pothuajse si një objekt i sfondit, i vënë në jetë nga aktori Oresti Ziogkas, - e gjitha një kastë profesionale që s’mund të ishte gjithashtu veçse një penelatë krenarie më vete, për shikuesit shqiptarë, ishin dhe shtyllat e fuqishme të kësaj strukture të rëndë prej historie dhe dhimbjeje.

Të gjendur në mes të dy kulturave, dy mendësive, dy gjuhëve, e përherë një historie të përbashkët që na përket totalisht dhe vllazërisht, protagonistet Marsela Lena dhe Katerina Haska, (po ashtu edhe aktori Oresti Ziogkas), sjellin në skenë dy karaktere me tragjedi të njëjtë, dy mëma kosovare me zhuritje shpirtërore të njëjtë, ndërkohë që mund të themi se me reagim të ndryshme personale, ndaj tragjedisë së pamëshirëshme dhe pritjes së gjatë të një amulltie akoma më shkatërruese.

Kështu pra njëra nga nënat e nderuara premton të qëndrojë gjerë në fund, e përtej tij, për të thirrur kundër luftërave deri sa të ketë frymë, dhe jo thjeshtë të pres të pamundurën por të bëhet vetë mundësia e pamundur hyjnore e gjallnimit të bijve të saj, në çdo çast të kësaj jete, duke i mbajtur gjallë me mishin, dhe gjakun, dhe trupin, dhe shpirtin, dhe frymën, dhe fjalën, dhe veprën, dhe kohën e saj – me të gjitha, ato thërrmijat hyjnore, pra, që kemi në këto dimensione, për t'u identifikuar si qenie humane, duke i sjellë si balancë të çnjerëzores që përjetoi, për të dëftuar tashmë tek ne të gjithë dhe brezat që vijnë, se si e ka trajtën e vërtetë një mbinjeri.

Ndërkohë që tjetra vendos të shuhet një herë e mirë, së bashku me kujtimet e bijve të saj, të mohojë ekzistencën e tyre dhe përgjithësisht këtë jetë, si revolta më e madhe që mund të bëjë njeriu mbi vetë jetë-vdekjen duke mohuar t’i jap rol, rëndësi, ndjesi, pushtet. Duke e mohuar të jetë. Dhe kjo në një nga sekuencat me gjetjet më të bukura regjisoriale që kam parë ndonjë herë të luhet në skenë. Qoftë si një përndritje figurative, qoftë si realizim tekniko-artistik, qoftë aktrimi i vetë Katerina Haskës, me artin e saj të epërm, e cila mishëron nënë Pashkën dhe e përcjellë aq bukur të vërtetën e shformuar e të shpërfytyruar të ndjenjave njerëzore të personazhes, prej çnjerëzores që shpërndan gjendja e luftës tek njerëzit.

Ndonëse në kufijtë e minimalistikës, esenca e kostumeve dhe skenografisë realizojnë detaje domethënëse të cilat ngrenë dozën e përçimit të veprës. Sjellin larmi figurash, që i shton koloritin peshës së fjalës, vë në dukje edhe më tepër gjuhën e trupit të performancës së secilit dhe përforcon rolet e aktorëve, krijon mundësi komunikimi të shumtrajtë e shumplantë me shikuesin. Peshën kryesore në këtë harmoni të çartur, të sjellë me mjeshtëri për të krijuar dromca sekuencash prej momenteve, kohë-hapësirës dhe përjetimin e historisë, që përfshijnë tërë varietetin e spektrit emocional të jetës së lumtur e të begatë që provon befas skëterrën e luftës, e mban prozhektori me videot ose efektet emocionale. Të gjitha me gjetje shumë të zgjuara dhe efikase krijojnë një bashkëpunim të rrallë të narrativit të ngjarjes në skenë me atë në ekranin e improvizuar nga gjithçka që përfshihet në skenë, duke u dhënë bashkëveprim reciprok, që së bashku me kombinimin e ndriçimit skenik i bëjnë spektatorët të ndjejnë, të trishtohen, të revoltohen, por çuditërisht dhe të qeshin, dhe të kuptojnë, dhe të shijojnë romancën, dhe të afrohen e të njehsohen me këto figura, krejt të panjohura për shumicën, deri në momentin që u ulën në ndenjësen e kadifenjtë, të teatrit (me sigurinë e një njeriu të thjeshtë, banor të një vendi në paqe dhe njëkohësisht delikatshmërinë e saj subjektive - vetëm disa kilometra larg ndodhive, që përshkruhen, vetëm disa kilometra larg luftërave aktuale në rreze veprimi). Larmishmëria e ndjenjave, bënë që këto personazhe të ndihen më thellë, më intimisht nga publiku, të shijohet loja e aktorëve dhe përgjithshmëria e nuancave në realizimin e plotë.

Teksti i Ag Apollonit dhe skenari i Jota Kundurakit e sjellë nga loja e aktorëve, bëjnë që skenë pas skene spektatori të zbulojë se ka gjithmonë e më tepër ngjashmëri me personazhet, sesa mund ta kishte menduar ndonjëherë. Vrojton se identiteti i tyre është ajo çfarë identifikojnë çdo ditë në vazhdën e jetës, tek vetja e tyre vetë. Marrëdhëniet e dashurisë që kanë personazhet me jetën që frymojnë, me shoqërinë ku kontribuojnë, me familjen ku biologjikisht përkitën e atë që krijuan dhe u dedikuan me tërë misionin e tyre, është po ashtu e përditshmja e tyre, familja e tyre, perceptimi i tyre. Dhe ja që koha mbi këtë “pikë të kaltër varur gjithësisë së pa fund” nuk qenka kaq e ndryshme, as kaq e pa-“rol-të”, në bekimin e të gjithë shoqërisë njerëzore, por vetëm duke u shëruar kudo, një organizëm mund të shijojë ndjenjat hyjnore të bekimit.

Duke paraqitur jetën e personazheve, aktorët Marsela Lena, Katerina Haska e Oresti Ziogkas, me tërë elokuencën e nevojshme të shprehur dritësisht, e ndërthurur në mënyrë optimale, gjithë ato stacione të nevojshëm të jetës së tyre, atë mallëngjim kolektiv të një gjuhe të përbashkët, për fëmijët, familjet, jetën, politikën, përshkrimin fizik, natyror e social, për të bërë të kuptohet sa e vyer është jeta e tyre, dhe përmasat e humbjes në vazhdim. Aktorët nuk ndalojnë së dhuruari grimca të pasqyruar nga jeta e secilit ne, nga përshtypjet e secilit ne, dëshirat dhe ëndrrat e secilit me një natyrshmëri subjektive, por dhe koncentrat aktiv të lojës së tyre virtuoze. Personazhi më i gjallë në skenë, nënë Ferdonia, mishëruar në rol prej aktores së vlerësuar me çmime nderi Marsela Lena, që shpalos me mjeshtëri faqe të ndryshme të të njëjtit trup gjeometrik ngjyer sa me dhimbje aq edhe me jetë, nënkuptojnë jo një personazh që vuan pikëllimin dhe dëshpërimin e humbjes, as një publik të sfiduar nga lufta dhe rrethanat, por përkundrazi, se si njeriu arrin të bëhet mit.

Ky teatër, një nga disa projekte të tjera mbi Kosovën, në Greqi, tërë këto vitet e fundit dhe jehona që bënë tek kritika e publiku i Athinës, tek opinioni i gjerë, e dëshmojnë më së miri përafërsinë e dukshme që ka nisur të vihet re tek të dy popujt. Vendasit shprehen se sa pak paskan ditur përgjithësisht për Kosovën e për më tepër për luftën, sesa ndryshe ndihen tani dhe më të vëllazëruar. Dhe arti që bashkon na tregon sesi në mitet e reja shqipëtare nga Kosova, që i shtohen Evropës e Botës, Niobe ri-shkrihet nga guri, në njeri, për t’u bërë zë dhe ndërgjegje kolektive. Për t’i thirrur botës atë që demonstrojnë fuqishëm të tre personazhet e “Gra të Luftës” dhe tërë ata që u morën me këtë produksion  cilësor, mbështetur nga Zyra Për Interesat e Kosovës e personalisht të drejtuesit të saj, zotit Fitim Gllareva, siç thuhet dhe në kurorëzimin e pjesës teatrale: se të gjallët e paepur, e të ikurit e pafajshëm do vazhdojnë të flasin!

Armela Hysi

Athinë

Qershor 2025