Sabile Basha: Mustafë Sh. Shyti – Dritë e pashuar në altarin e lirisë

MUSTAFË SH. SHYTI – DRITË E PASHUAR NË ALTARIN E LIRISË

(Bedri Tahiri, FLAKADANI I LIRISË: Monografi për mësuesin, poetin dhe dëshmorin Mustafë Shyti, Armagedoni, Prishtinë, 2025)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Jehonën, mikeshën time të çmuar, e mbart në zemër me një afeksion të veçantë – një afeksion që buron jo vetëm nga miqësia, por nga ajo lidhje e padukshme që ngjizet mes shpirtrave që e kuptojnë njëri-tjetrin edhe përtej fjalëve. Kur mora ftesën për të marrë pjesë në promovimin e librit për babin e saj, Mustafë Shytin, ndjeva një ngacmim të thellë në brendinë time, si një dorë e heshtur që tërheq telat më të hollë të shpirtit. Një dhembje e pazëshme u ngjit përmes gjoksit, si një melodi e trishtë që s’kishte nevojë për fjalë, por vetëm për ndjesi.

I çuditshëm është ky univers i emocioneve – ndonjëherë kam përshtypjen se askush tjetër s’mund ta kuptojë më mirë se unë dhembjen për një prind të humbur. Është një lloj dhimbjeje që nuk e mëson dot nga jashtë, por që e rrit brenda vetes si një pemë e heshtur, me rrënjë në kujtime dhe degë në mall. Ndoshta sepse rrëfimet tona personale, udhëtimet tona shpirtërore, kanë një ngjashmëri të çuditshme – një paralelizëm të heshtur në historitë e baballarëve tanë. Si të ishin shkruar me të njëjtën dorë, nga e njëjta kohë, nga i njëjti mallëngjim.

Dhe në atë çast, nuk isha thjesht një mike që pranon një ftesë. Isha një zemër që rreh për një tjetër zemër, një kujtim që i përkulet një kujtimi tjetër, një dhimbje që ndriçon në pasqyrën e një dhimbjeje të afërt. Në heshtjen e asaj ftese, dëgjova jehonën e baballarëve tanë që flasin përmes librave, përmes nesh – të gjallë në dashurinë tonë, të pavdekshëm në kujtimin tonë.

Dhe ja, sot u nisa drejt promovimit… një udhëtim që nuk ishte thjesht fizik, por edhe një udhëtim i brendshëm, i heshtur, drejt një emocioni të thellë e të papërcaktuar. Hapat e mi, megjithëse të vendosur, bartnin brenda vetes një drojë të pazakonshme — një ndjesi që nuk buronte nga ceremonia në vetvete, por nga takimi me vetë Jehonën. Nuk është gjithmonë e lehtë të përballesh me një shpirt që pasqyron dhimbjen tënde, që risjell kujtime që i ke strehuar thellë, me një përkujdesje të heshtur për t’i mos trazuar.

Nganjëherë, lotët kanë një jetë të vetën — dalin pa trokitur, pa paralajmërim, siç vjen një stuhi në mes të një dite të qetë. Ata lindin nga thellësia e një ndjenje që fjalët nuk mund

ta përkufizojnë, nga ajo plagë e heshtur që e mbajmë me dinjitet, por që gjithsesi pulson në çdo kujtim, në çdo përqafim, në çdo fjali që përmend fjalën "baba".

Por këtë herë, mblodha veten si një degë që nuk dorëzohet përballë erës. E përmbajta shpërthimin e shpirtit dhe e mbështolla me një buzëqeshje të ngrohtë. E përgëzova Jehonën me gjithë zemër, jo vetëm për librin për babin e saj, por për përkushtimin që kishte derdhur në çdo detaj, për organizimin që reflektonte një dashuri të thellë për figurën e të atit, për një ndjeshmëri që vetëm një zemër bije mund ta thurë me aq mjeshtëri.

Ishte një promovim i ndjeshëm, i bukur në thelbin e tij, por edhe një pasqyrë e ndjenjave që na lidhin si njerëz — dhimbja, dashuria, kujtimi… dhe mbi të gjitha, guximi për t’i kthyer ato në fjalë që prekin zemrat e të tjerëve.

Procesi i promovimit nuk ishte thjesht një ngjarje formale, një ceremoni e njohur që ndjek një rrjedhë të zakonshme të fjalimeve e përshëndetjeve, por u shndërrua në një çast që i ngjante më shumë një riti shpirtëror, një përulje ndaj fjalës së shkruar dhe ndaj kujtesës që ajo mban brenda vetes. Aty, fjalët nuk ishin thjesht tinguj që shpërndaheshin në sallë — ato u bënë zë i një ndjenje të thellë, jehonë e një të kaluare që kërkon të mos mbetet në harresë.

Në këtë peizazh të ngrohtë fjalësh dhe ndjesish, doli me një qetësi dinjitoze botuesi Berat Dakaj — jo si orator i zhurmshëm, por si një mjeshtër i heshtur që di t’i japë librit peshën që meriton, pa e rënduar me fjalë të tepërta. Me një finesë që vetëm dashuria për librin dhe për historinë mund ta mëkojë, ai i dha promovimit një ndjesi solemne, thuajse prekëse, si një dorë që prek faqet e një kujtese të gjatë, të dhimbshme e të bukur njëkohësisht.

Nuk foli shumë, por çdo fjalë e tij ra si një gur i rëndë në ujërat e mendimit të dëgjuesve. Në ato pak fjalë, ai vuri në qendër figurën e Mustafë Shytit — një emër që ende nuk është njohur siç duhet, një atdhetar që historia nuk do e lë në hije, por që libri kërkon ta sjellë më në dritë, e ta vendosë në piedestalin që meriton.

Ishte një ftesë për reflektim, një thirrje e heshtur për të ndalur dhe për të pyetur veten: si është e mundur që një njeri me kaq vlerë, me aq dashuri për atdheun, të mos jetë njohur siç duhet nga brezat që erdhën pas tij? Dhe pikërisht aty, në atë ndalesë të shkurtër por të thellë, promovimi fitoi kuptim — si një akt drejtësie për një shpirt të madh dhe si një dëshmi se libri ende ka fuqinë të zbulojë të pathënat dhe të rikthejë njohjen më të mirë të atdhetarit.

Pastaj, siç e kërkon rendi dhe tradita e një përurimi ku libri bëhet qendër graviteti e mendjes dhe ndjesisë, fjala iu dha recensentit të librit — studiuesit të historisë, Miftar Kurtit. Me një qetësi të pjekur dhe me autoritetin që buron jo vetëm nga dija, por edhe nga përkushtimi i tij shumëvjeçar ndaj të vërtetës historike, ai mori fjalën jo si një analist teknik, por si një dëshmitar i jetës, një rrëfimtar që i jep zë kujtimeve dhe pasazheve të heshtura të kohës.

Në fjalën e tij, nuk kishte vetëm analizë — kishte mall dhe nderim, kishte ndjesi të rrënjosura thellë, që ngjallnin respekt për figurën që libri e sjell në dritë. Ai nuk foli thjesht për faqe, kapituj e struktura — por për jetën që pulson brenda rreshtave, për biografinë që nuk është vetëm një renditje faktesh, por një udhëtim shpirtëror përmes dekadash të pluhurosura nga harresa.

Duke ndarë edhe takimet e tij personale me patriotin Mustafë Shyti, ai nuk rrëfente vetëm çaste — ai ringjallte prani, sillte pranë të pranishmëve një njeri që kishte ndikuar me fjalën, qëndrimin dhe qëndresën e tij. Aty ku fjalët e zakonshme do të mund të zbeheshin, zëri i Miftar Kurtit bëhej si një urë ndërmjet lexuesit dhe jetës së patriotit — një urë që kalon përmes kujtimit dhe e shpie dëgjuesin drejt një njohjeje më të thellë, më intime dhe më njerëzore me figurën që libri dëshiron ta ringjallë në ndërgjegjen kolektive.

Fjalimi i tij qe si një mozaik i ndërtuar me kujtime dhe studim, me ndjenja dhe fakte, ku çdo gur zinte vendin e vet për të formuar një portret të ndritshëm të një burri që kishte jetuar me dinjitet e kishte frymëzuar me atdhedashuri. Dhe kështu, lexuesi nuk njihej vetëm me një libër — por me një shpirt, me një kohë, me një vlerë që nuk duhet të harrohet.

Dhe në mbyllje të kësaj ngjarjeje të mbushur me fjalë e ndjenja, siç i ka hije çdo përurimi ku fjala bëhet homazh për jetën dhe kujtesën, vjen çasti që mban brenda vetes peshën më të thellë — fjala e vetë autorit. Sepse, në fund të fundit, gjithçka nisi nga pena e tij, nga përkushtimi i tij për ta nxjerrë në dritë figurën e ndritur të një mësuesi, poeti dhe dëshmori. Libri i sapobotuar, me titullin simbolik dhe përflakës "FLAKADANI I LIRISË – Monografi për mësuesin, poetin dhe dëshmorin Mustafë Shytin", botuar nga shtëpia botuese ARMAGEDONI, më 2025, është një dëshmi jo vetëm për një jetë të jetuar me ndjenjën e lirisë, por edhe për një rrugëtim të gjatë të autorit nëpër gjurmët e kësaj jete.

Dhe fjala e tij qe një mrekulli e qetë, një rrjedhë fjalësh që nuk ngriti zë, por preku zemra. Ai foli me një qetësi që buron nga thellësia e përjetimit, me një gjuhë të pastër dhe të ngrohtë, që sikur dilte drejtpërdrejt nga zemra dhe ngjitej në zemrat e dëgjuesve. Ishte një udhëtim rrëfimtar përmes shtigjeve të kërkimit, një rrëfim mbi netët e gjata të leximit, mbi hulumtimet nëpër arkiva, mbi takimet me njerëz që ruanin copëza kujtese, mbi përpjekjet për të lidhur fijet e së kaluarës me penën e së tashmes.

Në atë rrëfim të qetë por të thellë, u ndien peripecitë që kishte kaluar autori, pengesat që i kishin dalë përpara, dilemat që i kishte bartur në shpirt, dhe sfidat që i kishte kapërcyer me një këmbëngulje që vetëm dashuria për të vërtetën mund ta ushqejë. Por ai nuk u ndal në vështirësitë — përkundrazi, si një njeri që e njeh vlerën e përbashkësisë dhe të mirënjohjes, ai mbylli fjalën e tij me falënderime të sinqerta për të gjithë ata që në një mënyrë apo tjetër i kishin qëndruar pranë, që kishin kontribuar me dije, me fjalë, me zemër, në rrugën e gjatë të shkrimit të kësaj monografie.

Ishte një fund, por edhe një fillim — sepse libri tashmë ishte lëshuar në udhëtimin e tij, për të ndriçuar mendjet, për të trazuar ndërgjegjen, për të sjellë pranë brezave të sotëm një figurë që digjet në faqet e historisë si një flakadani i lirisë, që nuk shuhet kurrë.

Por ndër të gjitha fjalët që u thanë atë ditë, ndër të gjitha zërat që rridhnin mes solemnitetit dhe ndjenjës, pati një moment që preku një thellësi tjetër, një vibrim të veçantë që ndoshta më shumë se çdo gjë tjetër e bëri të dridhej shpirti i pranishëm. Ishte fjala e vëllait të dëshmorit — një zë që nuk vinte vetëm si pjesë e ceremonisë, por si jehonë e gjakut, si dhimbje që flet, si kujtim që s’mund të shuhet.

Ai foli në emër të familjes, por fjalët e tij tejkaluan kufijtë e përfaqësimit familjar — ato u bënë fjalë të zemrës njerëzore, të nderit dhe të krenarisë. Nuk foli gjatë, por secila fjali e tij ishte e mprehtë si thika që hap plagët e kujtesës, dhe e ngrohtë si një dorë që ledhaton shpirtrat e ndjeshëm. Ishin fjalë që lëviznin si valë në heshtjen e sallës, që nuk kishin nevojë për dekorime retorike, sepse kishin peshën e së vërtetës dhe mallin e mungesës.

Në ato pak çaste, ai falënderoi me një ndjeshmëri të thellë të gjithë të pranishmit — jo thjesht për praninë fizike, por për vëmendjen shpirtërore, për respektin ndaj kujtimit të një biri të rënë për lirinë. Ishte një falënderim që ngjante më shumë me një përqafim të heshtur — një shenjë mirënjohjeje që lindte nga plagë të paqepura, por që prapë gjente forcë të nderojë.

Dhe ndërsa ai zbriste nga foltorja, në ajër mbetën ende drithërimat e asaj fjale — të thjeshtë, por të paharrueshme — që dëshmoi se përtej fjalës së shkruar, përtej analizës dhe studimit, ekziston edhe fjala që lind nga zemra dhe mbetet në zemër.

Ndërsa folësit ndërroheshin njëri pas tjetrit në foltore, secili duke shtuar një fije tjetër në këtë thurje të kujtesës dhe nderimit, sytë e mi, pa dashur, rrëshqisnin herë pas here nga podiumi drejt një figure që qëndronte hijerëndë në një cep të sallës — mikesha ime, Jehona, bija e dëshmorit. Nuk kishte nevojë të fliste. Qëndrimi i saj, qëndresa e saj e qetë dhe burrërore, ishte vetë një fjalim i heshtur që depërtonte thellë në mendjen dhe zemrën time.

E pashë ashtu, më këmbë, pa lëkundje, me sytë e saj të ngulur në çdo fjalë që shqiptohej në nderim të të atit — një qëndrim që nuk kërkonte vëmendje, por që rrezatonte një dinjitet të rrallë. Ajo nuk ishte thjesht një dëgjuese. Ajo ishte pjesë e secilës fjalë, e secilës ndjenjë, e secilës pëshpëritje që ngrihej mbi këtë atmosferë përkujtimore. Ajo e mishëronte atë për të cilin po flitej — një vazhdimësi gjaku, kujtese, krenarie.

Mendja më ndaloi për një çast në atë figurë të heshtur, dhe vetvetiu pyesja veten: si po i përjeton ajo gjithë këto fjalë miradije? Si ndihen në shpirtin e saj këto fjali që përmbajnë vlerësim, mall, nderim për babanë e saj — atë që ajo nuk mundi ta njohë gjatë, por që jeton përmes fjalëve të të tjerëve, përmes kujtimeve të atyre që patën fatin ta njohin dhe ta ndjejnë madhështinë e tij?

Jehona, fisnikja ime e heshtur, nuk u ligështua nga emocioni, por u bë gur i qëndrueshëm në atë mozaik nderimi. Qëndresa e saj ishte homazh më i fuqishëm se çdo fjalë — një prani që mbushte hapësirën me dinjitet të trashëguar, me krenari që nuk ka nevojë të shpallet me zë të lartë, por që lexohet në qetësinë e syve dhe në mënyrën si qëndron përballë kujtimit të një figure që ka lënë gjurmë në historinë e një populli.

Në ato çaste, ndërsa e shikoja nga larg, ndihesha sikur isha në lëkurën e saj. E ndjeja peshën e emocioneve që ajo mbante brenda vetes, atë përzierje të brishtë mes dhimbjes dhe krenarisë, mes mungesës që djeg e nderimit që ngroh shpirtin. Nuk ishte e lehtë të qëndroje ashtu, e palëkundur, përballë kujtimit të një babai që tashmë është bërë simbol, figurë kombëtare, por mbi të gjitha, mbetet plagë intime e zemrës.

E megjithatë, Jehona, si gjithmonë, qëndronte me një qetësi që nuk buron nga mungesa e ndjeshmërisë, por nga forca e brendshme që vetëm shpirtrat fisnikë e njohin. Ishte burrërore në qëndrimin e saj, krenare në heshtjen e saj, dhe dinjitoze në secilën lëvizje. Ajo nuk kishte nevojë për fjalë të mëdha — vetë prania e saj ishte një fjalim i pathënë, një dëshmi se trashëgimia e gjakut të pastër mund të jetojë jo vetëm në libra, por në qëndrime, në shikime, në përballje të heshtura me dhimbjen.

Ajo ishte, pa dyshim, përfaqësimi më i bukur dhe më i fuqishëm i gruas shqiptare — jo thjesht si trashëgimtare e një historie të përgjakur, por si bartëse e dinjitetit dhe krenarisë që rrjedh përmes brezave. Në të shihje qëndresën e nënave tona, urtësinë e motrave tona, dhe krenarinë e grave që kanë qenë gjithmonë shtylla të heshtura të kombit, por që në çaste të tilla shkëlqejnë me gjithë madhështinë e tyre.

Të lumtë, Jehona! Mikja ime e devotshme, je një emblemë e nderit, një dritë që nuk shpërthen me zhurmë, por që ndriçon rrugët e kujtesës me një butësi të thellë e fisnike. Në ty flet historia, në ty pulson shpirti i një atdheu që nuk e harron asnjëherë të bijtë e vet — dhe që përmes bijave të tilla, vazhdon të ngrihet me dinjitet dhe krenari.

Krejt në fund, si një gjest i bukur përmbyllës, të gjithë të pranishmëve iu dhurua nga një libër — një dhuratë që nuk ishte thjesht send, por një copë kujtese, një gur në themelet e ndërgjegjes sonë kolektive. Ishte një simbolikë fisnike, një akt që mbante brenda vetes një domethënie të thellë: libri nuk është vetëm për të lexuar, por për të kujtuar, për të zgjuar ndërgjegjen, për të lidhur brezat përmes fjalës së shkruar me të kaluarën që s’duhet të harrohet kurrë.

Dhurimi i librit, sidomos kur ai është një homazh për heronjtë tanë, është një thirrje e heshtur që të mos lejojmë që kujtimet të pluhurosen në harresë. Është një ftesë që çdo faqe e lexuar të bëhet dritë për mendjet e reja, një rrugë për të kuptuar se kjo liri që sot e jetojmë, nuk erdhi si një dhuratë e rastit, por si fryt i një sakrifice të shenjtë, si lulëzim mbi gjakun e derdhur të dëshmorëve tanë.

Këto libra janë më shumë se rrëfime — janë gurë kujtese në altarin e lirisë. Dhe është detyrë e brezave që vijnë t’i lexojnë, t’i ndjejnë, t’i bartin me vete si një testament të gjallë. Sepse vetëm atëherë kur brezat e rinj e kuptojnë se asgjë nuk është falur lehtë, por është fituar me dhimbje dhe me gjak, liria merr kuptim të plotë. Ajo nuk është një privilegj i vetëkuptueshëm, por një borxh që duhet ruajtur me vetëdije dhe respekt.

Prandaj, ai akt i thjeshtë i dhurimit të një libri, në të vërtetë ishte një rit i heshtur i kujtesës, një dëshmi se fjala e shkruar mund të bëhet urë mes kohërash, dhe se përmes saj, emrat e dëshmorëve nuk do të zbehen kurrë. Ata do të jetojnë në faqet e librave, në mendjet që lexojnë dhe në zemrat që e kuptojnë vërtet çfarë do të thotë liri.

Sapo u ktheva në shtëpi, me një mall të pashpjegueshëm në duar mbaja librin që ende mbante aromën e përurimit, si një gjethe që sapo është këputur nga pema e kujtesës. Nuk prita as të ndërroja rrobat e ditës, as të shpërqendrohesha me zhurmat e zakonshme të përditshmërisë — ishte një thirrje e brendshme, një etje që më shtynte të nis leximin menjëherë, siç niset dikush drejt një burimi uji pas një rrugëtimi të gjatë nëpër etje shpirtërore.

Faqet e para rrëshqitën shpejt në duart e mia, dhe më pas çdo rresht, çdo fjali, më thithte si një magnet i padukshëm. Ishte një lexime që ndodhte “me një frymë” — jo sepse ishte i lehtë, por sepse ishte i thellë, rrjedhshëm i ndërtuar dhe plot jetë në çdo fjalë. Çdo paragraf më dukej si një gur i çmuar në një mozaik të skalitur me përkujdesje dhe pasion. Dhe në thellësi të këtij përjetimi, më shoqëronte bindja se kjo magji e rrëfimit nuk ishte rastësi.

I njihja veprat e autorit që e kishte shkruar — dora e Bedri Tahirit, një autor që nuk shkruan vetëm me mendje, por me shpirt, që nuk ndërton fjali, por rrëfen me gjak të zemrës. E dija që ai nuk mund të sillte asgjë më pak se përsosmëri, sepse ai ka bërë nga fjala një altar të përkushtimit, nga rrëfimi një akt dashurie ndaj historisë, ndaj kujtimit, ndaj atyre figurave që nuk duhen harruar.

Prandaj nuk u befasova nga thellësia, nga qartësia, nga bukuria që dilte nga çdo faqe. Leximi nuk ishte thjesht një proces — ishte një përjetim, një udhëtim shpirtëror përmes gjurmëve të së kaluarës, të sjella me mjeshtri nga një autor që di të ndriçojë kujtesën me dritën e fjalës së vërtetë.

Në dorën e mjeshtrit të fjalës, Bedri Tahirit, ky libër nuk është thjesht një vepër e radhës — është një akt përkushtimi, një vepër e shpirtit e derdhur me kujdes nëpër faqet që bartin peshën e një emri të madh: atdhetarit Mustaf Sh. Shyti. Ishte një punë e madhe, një mundim i vyer që nuk i shërben vetëm kujtimit të një njeriu të shquar, por bëhet pasuri për të gjithë kombin — një dhuratë për ndërgjegjen kombëtare, një dritë e re që ndriçon rrugët e kujtesës sonë kolektive.

Me një strukturë të menduar me maturi, autori nuk  mjaftohet vetëm me një rrëfimi të zakonshëm. Përveç Hyrjes, ai e ka konceptuar librin në gjashtë pjesë, secila me peshën e saj, me thellësinë e vet, me kujdesin që vetëm një penë e përkushtuar mund ta bartë. Ky organizim nuk është vetëm rend formal — është një ndarje e menduar që ndihmon lexuesin të udhëtojë nëpër shtigjet e jetës së një figure që nuk i përket vetëm së kaluarës, por vazhdon të jetojë në vetë qenien tonë si popull.

E drejtë të thuhet: nuk është e lehtë të shkruash për një personalitet si Mustafë Shyti. Është thuajse e pamundur të mbërthesh në fjalë madhështinë e një njeriu që e deshi lirinë më shumë se jetën, që flijoi gjithçka për idealin më të shenjtë — lirinë e Kosovës. Çfarëdo të thuash, sado të përpiqesh, sado të kërkosh fjalën më të bukur, mendimin më të ndjerë, ndjesinë më të thellë — gjithmonë do të duket se ke thënë pak, se gjithmonë ka edhe diçka më shumë që ende rri e pathënë, që endet në horizontin e mendimit si një ndjenjë që nuk arrin të marrë formë të plotë.

Sepse ka figura që i tejkalojnë fjalët, ka emra që janë më të mëdhenj se çdo fjali, ka jetë që nuk mund të përmblidhen as në një libër, as në një monografi, por vetëm në përuljen dhe mirënjohjen që brezat duhet ta ndjejnë përjetë.

Dhe pikërisht aty qëndron madhështia e veprës së Bedri Tahirit — jo vetëm në fjalët që ka shkruar, por në përpjekjen për të kapur peshën e një figure që do të mbetet përherë flakadan në altarin e lirisë sonë.

Rrjedha e librit nis me një kapitull që ngërthen në vetvete jo vetëm një rrëfim biografik, por një udhëtim të thellë përmes kohës, tokës dhe shpirtit të një njeriu që nuk ishte thjesht individ, por simbol i një ideali. “Jeta dhe vepra e Mustafë Sh. Shytit” është jo vetëm një titull hyrës, por një derë që hapet drejt një rruge të gjatë, të mbarsur me sakrificë, përkushtim dhe dashuri të pafund ndaj atdheut.

Ky udhëtim fillon aty ku çdo rrënjë gjen tokën e vet — në fshatin Ashlan, vendlindja e tij, një copëz dheu që nuk është thjesht një emër gjeografik, por një vatër që ka ushqyer me frymë shqiptare shumë breza. Ashlani nuk paraqitet vetëm si pikënisje fizike, por si djep shpirtëror, si vendi ku ndërthuren natyra dhe historia, ku gjaku i tokës rreh në damarët e identitetit.

Nga kjo vatër e vogël, por me shpirt të madh, rrëfimi shtrihet tutje — duke ndjekur trungun e lashtë atdhetar, rrënjët e një familjeje që brez pas brezi ka ushqyer idealin e lirisë, që ka mbajtur gjallë flakën e qëndresës dhe amanetin e shqiptarisë. Në këtë kapitull të parë, lexuesi nuk përballet vetëm me datat e jetës, por me gjurmët e një trashëgimie të thellë që Mustafë Shyti e mori si barrë dhe e shndërroi në mision.

Jeta e tij nuk paraqitet vetëm si një vazhdë ngjarjesh, por si një poemë e heshtur sakrifice, si një fije drite që përshkon errësirat e kohëve të vështira. Dhe libri, që nga kjo pikënisje, nis të ndërtojë një mozaik të madh ku çdo gur, çdo kujtim, çdo rrëfim, është një pjesëz e portretit të një njeriu që jetoi jo për vete, por për të tjerët, për popullin, për atdheun.

Ky fillim nuk është vetëm hyrje në jetë, por hyrje në thelbin e qëndresës sonë kombëtare — një ftesë për ta njohur më thellë një njeri që rrjedh nga rrënjët e një trungu të fortë, dhe që vetë u bë degë e krenarisë shqiptare.

Një tjetër gur i rëndësishëm në mozaikun e këtij kapitulli është titulli që ngërthen në vetvete dramën, qëndresën dhe guximin e një kohe të përflakur — “Në luftë me çetnikët”. Kjo pjesë nuk është vetëm një rrëfim historik, por një pasqyrë e qartë e një realiteti të ashpër, ku jeta nuk kishte më përditshmëri të qetë, por vetëm sfida, përplasje dhe përballje me të keqen.

Aty nuk flitet thjesht për armë dhe beteja. Flitet për qëndresën e shpirtit, për trimërinë që lind në kushte ekstreme, për burrërinë që nuk matet me forcën e krahut, por me peshën e idealit që mban në zemër. Lufta me çetnikët nuk ishte vetëm një ballafaqim i drejtpërdrejtë fizik, por një përleshje e përditshme midis dritës dhe errësirës, midis një populli që donte të jetonte i lirë dhe dhunës që kërkonte ta nënshtrojë.

Mustafë Sh. Shyti nuk ishte thjesht një pjesëmarrës në këtë luftë — ai ishte pishtari që ndriçonte rrugën e rezistencës, një zë që nuk heshti as kur armiku rrethonte çdo shpresë, një figurë që me trimërinë e tij mishëroi guximin e një populli që refuzonte të nënshtrohej.

Kjo pjesë e librit e vesh rrëfimin me një dramë të fuqishme, por edhe me një ndjenjë të thellë nderimi për të gjithë ata që u ngritën, luftuan dhe ranë — jo për lavdi personale, por për të mbrojtur nderin, tokën, identitetin. Dhe mbi të gjitha, për të mbrojtur të ardhmen e një populli që duhej të jetonte me kokën lart.

Lexuesi ndalet këtu jo vetëm për të kuptuar ngjarjet, por për të ndjerë pulsin e asaj kohe, për të dëgjuar britmën e maleve, për të përfytyruar betejat që nuk janë thjesht në faqe libri, por që jetojnë ende në gjakun dhe kujtesën e brezave.

Ky kapitull është një kujtesë e fortë se liria nuk është trashëguar lehtë, se ajo është larë me gjak, me mundim, me plagë që ende nuk janë shëruar. Dhe përmes këtij rrëfimi, autori Bedri Tahiri nuk sjell vetëm historinë e një njeriu — ai risjell në jetë historinë e një qëndrese kolektive, e cila meriton të kujtohet me përulje dhe respekt të përhershëm.

Pas rrëfimeve të përflakura të luftës, pas jehonës së përplasjeve dhe peshës së sakrificës, libri kalon butësisht në një kapitull që mbart një ndjeshmëri të thellë dhe një simbolikë të veçantë — “Djaloshi që trashëgoi emrin e gjyshit”. Është një ndalesë e ëmbël, por njëkohësisht e thellë, në këtë udhëtim të rrëfyer me ndjenjë, ku historia ngjizet me jetën, dhe trashëgimia nuk është vetëm gjak, por edhe emër, kujtim, vazhdimësi.

Ky djalosh i ri, që mban emrin e të parit, nuk është thjesht një përkthim i një brezi në tjetrin — ai është urë ndërmjet kohërave, mishërim i një trashëgimie që nuk shuhet, por përsëritet, lulëzon, rritet dhe merr frymë në forma të reja. Emri i gjyshit nuk është vetëm tingull, nuk është vetëm një thirrje në regjistër — ai është një thirrje e shpirtit, një amanet i heshtur që kërkon të mbahet gjallë në jetë dhe vepër.

Në këtë pjesë të rrëfimit, lexuesi ndalet për të reflektuar mbi kuptimin e thellë të trashëgimisë — jo si një detyrim, por si një dhuratë. Të trashëgosh emrin e një njeriu që ka jetuar me nder, që ka sakrifikuar për lirinë, është më shumë se një privilegj: është një përgjegjësi fisnike, një ftesë për të ecur me dinjitet në hapat e atij që të ka paraprirë.

Autori sjell me delikatesë këtë lidhje mes brezave — një lidhje që nuk matet me vite, por me vlera. Dhe në këtë djalosh, ai sheh vazhdimin e një zjarri që nuk shuhet, por që bartet nga një dorë në tjetrën, nga një zemër në tjetrën, duke e mbajtur gjallë atë flakadanë qëndrese që ka ndriçuar historinë tonë.

Është një përkujtim i butë, por i fuqishëm: se atdhetarët nuk jetojnë vetëm në përmendore, por në emrat që ringjallen, në shikimet që ngjajnë me të parët, në hapat që vazhdojnë rrugën e nisur. Dhe ky djalosh, që mban emrin e gjyshit, është dëshmi e gjallë se liria nuk mbaron me një brez — ajo vazhdon të mbillet në gjirin e të rinjve që e trashëgojnë, e ruajnë dhe e nderojnë me krenari.

Në mozaikun e jetës së Mustafë Sh. Shytit, një nga pjesët më të ndritshme, më të guximshme dhe më përfaqësuese të shpirtit të tij kryengritës është ajo që autori e ka titulluar me shumë ndjeshmëri e simbolikë: “Normalisti kryengritës”. Kjo nuk është vetëm një metaforë — është një përkufizim që ngërthen në vete kontrastin e bukur dhe të fuqishëm mes dijes dhe rezistencës, mes bankës së shkollës dhe barrikadave të mendimit të lirë, mes mësuesit dhe luftëtarit të fjalës.

Në këtë pjesë, autori na zbërthen me ndjeshmëri dhe saktësi një faqe të veçantë të jetës së Mustafës — kohën kur ai, ende në moshën e formimit, në gjurmët e dijes dhe në rrugët e ndërgjegjësimit, bëhet pjesë e ilegalitetit atdhetar, duke u rreshtuar në radhët e Lëvizjes Nacionalçlirimtare të Kosovës dhe të Viseve Shqiptare në Jugosllavi (LNÇKVShJ). Ai nuk ishte thjesht një emër në një listë aktivistësh — ai ishte një zë që ngjitej përmes errësirës, një shpirt që nuk pranoi të heshtte përballë padrejtësisë, një dritë që lëvizte nën hije, por me besim të plotë në dritën e lirisë që do të vinte.

I përkushtuar dhe me bindje të thella, Mustafë Shyti angazhohej në treshen ilegale së bashku me Ismet Saraçin dhe Xhafer Durmishin — një treshe që nuk bashkonte vetëm emra, por zemra që rrihnin për të njëjtin ideal, për të njëjtën ëndërr të madhe: çlirimin e shqiptarëve nga zgjedha jugosllave. Ata ishin ushtarë të heshtur të fjalës dhe veprimit, të shpërndarjes së vetëdijes dhe të kultivimit të rezistencës në rrënjë të popullit.

Por ajo që e bënte Mustafën të veçantë, ajo që e ngrinte përtej strukturave organizative, ishte mënyra e tij e veprimit — dialogu i qetë, biseda e mençur, komunikimi i ngrohtë me nxënësit e tij. Ai nuk shpërndante vetëm trakte, ai shpërndante mendim të lirë, vetëdije kombëtare, frymë që ngjallte pyetje dhe zgjonte ndërgjegje. Me fjalë të buta dhe zemër të zjarrtë, ai mbillte në shpirtin e të rinjve farën e atij mendimi të rrezikshëm për regjimin, por të shenjtë për popullin — se shqiptari duhet të jetojë i lirë në tokën e vet.

Në këtë pjesë, lexuesi sheh jo vetëm një veprimtar të guximshëm, por një mësues që bënte mësim edhe në errësirë, një njeri që e përdorte fjalën si armë të vetme për të përballuar një sistem të tërë shtypës. Dhe kjo e bën Mustafën jo vetëm “normalist” në kuptimin shkollor të fjalës, por kryengritës të mendimit, mësues të rezistencës dhe kalorës të heshtur të lirisë.

Me përkushtimin e një pende që nuk shkruan vetëm me bojë, por me shpirt të thellë dhe ndjenjë të rrënjosur në rrëfimin e së vërtetës, autori vazhdon rrugëtimin e tij përmes faqeve të librit, duke e thelluar edhe më tej portretin kompleks dhe të ndritshëm të Mustafë Sh. Shytit. Në pjesët që pasojnë — “Arsimtari i ‘Papërshtatshëm’”, “Pajtimtar gjaqesh e ngatërresash”, dhe “La ditarin, rroku pushkën” — ai na sjell para syve një njeri që ishte shumë më tepër sesa një figurë historike; ai ishte një hero i heshtur i jetës së përditshme, një shpirt i madh që jetonte dhe vepronte përtej kufijve të zakonshmërisë.

Në pjesën “Arsimtari i ‘Papërshtatshëm’”, zbulojmë një realitet tronditës dhe një ironi të hidhur: si është e mundur që dija, ndërgjegjja dhe vetëdija kombëtare të cilësohen si të rrezikshme? Por pikërisht kështu ndodhi me Mustafën, i cili për mendimin e lirë, për bisedat ndriçuese me nxënësit, për qëndrimin e tij dinjitoz përballë pushtetit, u shpall i papërshtatshëm për sistemin, ndonëse ishte më i përshtatshmi për popullin. Ai nuk ishte një mësues që përçonte vetëm mësime shkollore — ai ishte një udhërrëfyes shpirtëror, një flakadan që ndizte vetëdijen e brezave të rinj në një kohë ku errësira përpiqej ta mbyste dritën.

Në pjesën tjetër, “Pajtimtar gjaqesh e ngatërresash”, shfaqet një tjetër dimension i thellë i shpirtit të tij njerëzor — ai i ndërtuesit të paqes, i urtarit që ndërmjetësonte jo me fjalë boshe, por me autoritet moral e me zemër të madhe. Ai e dinte se një komb që përçahet nga brenda nuk mund të ngrihet i fortë përballë armikut. Prandaj ai nuk luftoi vetëm me armë e mendim, por edhe me zemër, për të afruar të ndarët, për të shuar hakmarrjet, për të shtruar rrugën e bashkimit në zemrat e njerëzve. Dhe ky rol i tij, ndonëse shpesh i heshtur dhe i padukshëm në faqet e historisë zyrtare, është një akt i lartë atdhetarie dhe maturie kombëtare.

E së fundi, vjen kapitulli që i jep këtij rrëfimi peshën e fundit, peshën e gjakut dhe të flijimit — “La ditarin, rroku pushkën”. Kjo është çasti i madh i kthesës, kur njeriu i dijes, i fjalës dhe i mendimit, e kupton se ka ardhur koha që edhe fjala duhet ta veshë petkun e armës. Ai nuk braktisi idealin e dijes, por e ngriti në një nivel më të lartë — në vetëmbrojtje të atdheut. Ai nuk e ndërroi misionin — thjesht e zgjeroi. Nga mësuesi i klasës u bë ushtar i lirisë, nga pajtimtari i fjalës u shndërrua në dëshmor i pushkës.

Në të gjitha këto pjesë, autori e përshkruan Mustafën si një hero të plotë — me mendje të ndritur, me zemër të madhe dhe me krahë të gatshëm për flijim. Një figurë që nuk mund të mbetet e mbyllur në kornizat e një monografie, por që ngrihet si një simbol i përjetshëm i dinjitetit shqiptar. Një jetë që nuk lexohet vetëm, por ndjehet, frymëzon dhe ngjiz ndërgjegje të reja.

Ndër të gjitha faqet e këtij libri, ndër të gjitha ndalesat e rrëfimit që ndërthurin dritë e dhembje, më e dhimbshmja dhe njëkohësisht më e lavdishmja është pjesa “Varrimi, rivarrimi dhe përjetësimi” — një kapitull që rrëfen fundin tokësor të një jete të shenjtëruar dhe fillimin e amshimit të saj në ndërgjegjen kombëtare. Këtu fjala ndalet për të heshtur, për të përkulur kokën para një sakrifice që nuk vdes me trupin, por që ngrihet mbi kohën si një testament i pavdekshëm.

Autori, me një ndjeshmëri të thellë dhe një përkushtim të rrallë, na sjell me hollësi të gjalla çastet e fundit të jetës së atdhetarit të devotshëm, Mustafë Sh. Shyti — çastet kur heroizmi takon përjetësinë, kur lufta për liri merr formën e përgjakur të flijimit. Ishte një ditë që mbeti e shënuar me gjëmë në historinë e një populli dhe në zemrat e bashkëluftëtarëve — 22 shtatori i vitit 1998, kur beteja mes luftëtarëve të UÇK-së dhe forcave armike u zhvillua në kufijtë e njeriut, fyt për fyt, shpirt për shpirt.

Në atë përplasje të egër dhe heroike, Mustafë Shyti, si gjithmonë në vijën e parë, nuk kurseu as jetën. Aty mori plumbin vdekjeprurës, por jo për t’u zhdukur, për të heshtur — përkundrazi, ai ra për t’u ringjallur si simbol, si flamur, si kujtim i përjetshëm i një qëndrese të paepur.

Por historia nuk mbaron me rënien. Me një respekt të thellë dhe një mall që nuk shterohet, më 26 shtator të vitit 2000, bashkëluftëtarët, familjarët dhe mbarë qytetaret e rivarrosin trupin e tij në tokën që e kishte lindur — në Ashlanin e dashur, atje ku nisën hapat e parë, ku u formuan ëndrrat, ku u ndez flakadani i idealit që ai do ta bartte deri në frymën e fundit. Në varrezat e dëshmorëve, ai gjeti jo vetëm pushimin e trupit, por banesën e përhershme të kujtesës kombëtare.

Dhe kështu, rrëfimi për Mustafë Shytin merr formën e një rrugëtimi që nuk mbyllet me vdekjen, por rifillon me përjetësimin. Ai nuk është më vetëm një emër në gur memoriali, por frymë që rreh në zemrat e atyre që jetojnë me ideal, me dinjitet, me kujtesë të pastër për ata që flijuan gjithçka për lirinë tonë. Emri i tij është tashmë pjesë e pandashme e historisë, një jehonë që nuk shuhet, një dritë që vazhdon të ndriçojë gjeneratat e reja me mësimin e qëndresës, të sakrificës dhe të dashurisë për atdheun.

Në udhëtimin e këtij libri, ndërsa fjalët rrjedhin me peshën e kujtesës dhe ndjenjës, vijnë njëra pas tjetrës edhe faqe të heshtura por elokuente — faqet ku fotografia bëhet dëshmi, ku imazhi flet më shumë se fjalët, ku koha ndalet për një çast për të ruajtur një gjurmë, një shikim, një çast të përjetësuar.

Fotografitë që shoqërojnë këtë vepër nuk janë thjesht ilustrime — ato janë urë mes së kaluarës dhe së tashmes, pasqyra të një jete të mbushur me dinjitet, me përkushtim, me gjurmë që nuk shlyhen lehtë. Në secilën prej tyre ndjehet prania e një shpirti që ka jetuar me ndjenjën e përhershme të shërbimit ndaj atdheut. Ato janë si dritare të vogla nga ku lexuesi mund të sodisë fytyrën e njeriut që ky libër e përjetëson, të ndjejë atmosferën e kohës, të preket nga gjurmët e një jete të shndërruar në simbol.

Krahas këtyre imazheve që flasin me heshtjen e tyre, vijojnë në libër edhe shumë mirënjohje dhe nderime, të cilat nuk janë vetëm dëshmi formale, por vlerësime që dalin nga zemra e një populli mirënjohës. Mes tyre, spikasin falënderimet dhe çmimet e dhëna nga Komuna e Vushtrrisë, si dhe mirënjohja e veçantë e vetë Kryeministrit të Kosovës, Hashim Thaçi — një nder që ngrihet mbi protokollin dhe merr peshë të thellë kur lidhet me një jetë të flijuar për liri.

Këto faqe janë si një kurorë e artë mbi veprën e jetës së Mustafë Sh. Shytit — një dëshmi se figura e tij nuk është harruar, por ka hyrë në kujtesën institucionale dhe popullore si një emër që duhet të mbahet gjallë, të përmendet me nderim dhe të merret si shembull për brezat që rriten në frymën e lirë që ai dhe të tjerët si ai e fituan me gjak.

Në këtë mënyrë, fotografitë dhe mirënjohjet bëhen gurë të tjerë në mozaikun e përjetësimit — jo vetëm si kujtim për një jetë të shkuar, por si frymëzim për një të ardhme që duhet të ecë mbi themelet e qëndresës dhe të sakrificës. Ato flasin qartë: se nderimi i një dëshmori është detyrë e përhershme, se kujtimi i tij është një formë e gjallë e lirisë që e gëzojmë sot.

Pas pjesës së parë, ku lexuesi udhëton nëpër jetën, veprën dhe flijimin e një njeriu të jashtëzakonshëm, libri hap një tjetër horizont ndjeshmërie — një hapësirë ku fjala nuk thotë vetëm, por këndon; ku ndjenja nuk përshkruhet vetëm, por shpërthen si melodi shpirti. Pjesa e dytë e librit, e titulluar “Bota poetike e Mustafë Shytit”, është një dritare tjetër, një portë që çon drejt shpirtit të thellë të këtij atdhetari që dinte jo vetëm të luftonte për lirinë, por edhe ta shprehte atë me vargje të ngrohta e të ndiera.

Këtu, Mustafë Shyti na shfaqet jo më me pushkë në dorë, por me penën në zemër — poeti që i këndoi lirisë, atdheut dhe dashurisë për tokën ku u lind e u rrit, me një përmallim që vlonte si prush i heshtur nëpër vargjet e tij. Poezitë e tij nuk janë vetëm krijime letrare, por përrenj ndjenjash të thella, të derdhura nëpër faqe si rrjedhë zemre që kërkon të preket, të ndjehet, të kuptohet me shpirt.

Në çdo varg të tij ndjehet dashuria e pamasë për vendin, për rrënjët, për gjuhën, për historinë, për tokën që e rriti dhe e mëkoi me ndjenjën e përkatësisë. Atdheu në poezinë e Mustafës nuk është vetëm hapësirë gjeografike, por është zemër që rreh, është frymë që pulson, është nënë, është varr, është ëndërr dhe plagë. Ai nuk e përfytyron lirinë si një nocion abstrakt — ai e ndjen, e jeton dhe e lartëson me fjalë të buta, por të ngarkuara me madhështi dhe taban.

Në këto poezi, lexuesi nuk gjen vetëm rimë dhe metaforë — gjen shpirtin e një njeriu që fliste me gjakun e dhembjes dhe ngazëllimit kombëtar, që shihte te fjala një mënyrë tjetër të rezistencës, një mënyrë tjetër për të ndërtuar urat mes brezave, për të mbjellë ndjenjën e dashurisë ndaj tokës së vet në shpirtin e lexuesit.

Krijimtaria poetike e Mustafë Shytit është breg i dytë i të njëjtit lumë të qëndresës, një tjetër formë e luftës, më e butë në tingull, por po aq e fortë në mesazh. Aty ku pushka pushon, nis fjala e vargut — si një jehonë që nuk vdes kurrë, si një tingull që shkon përtej dhimbjes dhe bëhet himn i dashurisë së pastër për lirinë.

Në një kapitull që vjen si një mozaik i ndjenjës dhe kujtesës së gjallë, libri përmbyllet me një pjesë që të prek thellë në zemër: “Kujtime, Mendime dhe Vargje për dëshmorin Mustafë Shyti”. Këtu, fjala nuk rrjedh më vetëm nga pena e autorit, por zgjerohet në shumë zëra që bashkohen si një kor shpirtëror nderimi, ku secili flet nga një cep i veçantë i jetës, nga një këndvështrim i thellë e personal, duke ndërtuar me fjalët e tyre një portret të përbashkët, të ndritshëm dhe të paharruar të një atdhetari që jeton në kujtesën e të gjithëve.

Më shumë se tridhjetë miq, kolegë, familjarë dhe bashkëluftëtarë japin dëshminë e tyre — jo si dëshmi të thata arkivore, por si copëza zemre, kujtime të mbështjella me ndjenjë, mendime të ngjizura në dhimbje dhe krenari, në mall dhe në respekt të përjetshëm. Çdonjëri, me sinqeritetin e një përjetimi të vërtetë, sjell para lexuesit një faqe tjetër të Mustafë Shytit — atdhetarin e palodhur, shokun besnik, kolegun e ndershëm, bashkëshortin e dhembshur, babain e përkushtuar, vëllain fisnik.

Në këto rrëfime nuk shohim vetëm nderim — shohim dashuri që nuk shuhet, kujtime që nuk zbehen, fjalë që vijnë si lotë të heshtur mbi faqet e një historie që flet vetë. Secili zë shton një gur në mozaikun e përjetësisë së tij, e secila fjali është si një petale mbi varrin e një njeriu që nuk vdiq kurrë në zemrat e njerëzve që e njohën dhe e deshën.

Kjo pjesë është si një amshim kolektiv i kujtesës, një dëshmi që figura e Mustafës nuk u përket vetëm faqeve të historisë, por jeton në mendimet, ndjenjat dhe zemrat e atyre që ndanë rrugëtimin e jetës me të. Lexuesi këtu nuk mëson vetëm për të — ai e ndjen Mustafën, e sheh në sytë e të tjerëve, e dëgjon në zërat e bashkëkohësve, e ndjek në kujtimet që ndizen si yje në qiellin e rrëfimit.

Në këtë simfoni fjalësh dhe emocionesh, shpaloset njeriu i plotë — atdhetari dhe njeriu i zemrës, luftëtari dhe poeti, mësuesi dhe babai, idealisti dhe i përkushtuari. E kjo është ndoshta forma më e bukur e përjetësisë — kur një njeri nuk jeton më vetëm në libra, por në kujtimet e të tjerëve, në fjalët që pëshpëriten me mall dhe krenari, në ndjenjat që mbijetojnë përtej kohës dhe vdekjes.

Në mozaikun emocional të pjesës së fundit të librit, aty ku fjalët nuk janë vetëm rrëfime, por frymëmarrje të shpirtit të afërt, autori ka përfshirë një pjesë të veçantë që e ka pagëzuar me një titull prekës e domethënës: “Rikujtime dhe plotësime”. Këtu nuk flasin studiuesit, as historianët, por zemrat që kanë rrahur më pranë Mustafës, ata që e kanë njohur jo vetëm si atdhetar dhe dëshmor, por si vëlla, si burrë, si baba, si njeri i përditshmërisë.

Në këtë pjesë janë shkruar fjalë që burojnë nga dhimbja, nga kujtesa intime dhe nga dashuria që nuk shteron asnjëherë. Motra, vëllezërit, e mbi të gjitha bashkëshortja e tij, zonja Elhame Shyti, ndajnë kujtime që nuk janë vetëm rrëfime të së shkuarës, por plotësime të jetës së një burri që u përjetësua në idealin e lirisë. Çdo fjalë e tyre është si një gur i çmuar i vendosur me kujdes në themelin e përjetësisë së tij.

Në mënyrë të veçantë, në rreshtat e kësaj pjese ndriçon figura e zonjës Elhame, bashkëshorte dhe shoqe jete, trime e heshtur e përkushtuar në hije, e cila ishte jo vetëm pranë tij në vitet e jetës, por edhe pas rënies së tij, mbeti si shtyllë e pathyeshme e familjes, si bartëse e atij amaneti të shenjtë që burri i saj i kishte lënë: se “atdheu është gjaku ynë që nuk falet”.

Pata fatin ta takoj këtë zonjë fisnike në promovimin e librit. Aty ku fjalët e të tjerëve lavdëronin, qëndrimi i saj fliste më shumë se çdo fjalë — një qëndrim i qetë, i dinjitetshëm, me atë madhështi të heshtur që vetëm gratë me rrënjë të thella atdhetarie dinë ta mbajnë. Në sytë e saj lexohej historia, në buzëqeshjen e saj hijerëndë ndjehej një jetë e tërë përballje e përkushtimi, ndërsa në heshtjen e saj — një dhimbje e madhe, e përzier me një krenari të pashoqe.

Pas rënies së bashkëshortit, ajo nuk u mbyll në dhembje, por u bë shëmbëlltyrë e vazhdimit të idealit — duke rritur fëmijët e saj në frymën e atdhedashurisë, në nderin e emrit që mbartnin, dhe në dritën e kujtimit që nuk zbehet kurrë. Ishte ajo që e ruajti shpirtin e Mustafës në çdo vështrim të fëmijëve të saj, në çdo fjalë që u mëkoi, në çdo hap që i drejtoi me kujdes drejt udhës së ndritur të idealit prindëror.

Sepse zonja Elhame, ashtu si burri i saj, buronte nga një trung atdhetar, nga një familje me rrënjë të thella në dashurinë për tokën, për lirinë, për flamurin. E nuk kishte si të ndodhte ndryshe: kur dardha bie, bie nën dardhë, siç thotë urtësia popullore — dhe Mustafë Shyti nuk ishte vetëm i tillë nga natyra, por edhe nga bashkimi i fatit me një grua që ishte mishërimi i së njëjtës vlerë, i të njëjtës përkushtim.

Në këtë kapitull, libri merr frymën më të butë dhe më të thellë njëherësh, sepse është vetë familja që flet — jo për t’u dukur, por për të plotësuar portretin e njeriut që nuk ishte vetëm dëshmor i kombit, por edhe dashuri e përditshme, jetë e ndarë në detaje, ëndërr e jetuar mes njerëzve të tij.

Ndër të gjitha fjalët që u thanë me përkushtim e mall në nderim të figurës së Mustafë Shytit, do të ndalesha vetëm pak, me një ndjeshmëri të veçantë, tek rrëfimi i mikes sime të dashur, Jehona Shyti — bijës së dëshmorit, që nuk flet vetëm me fjalë, por me zemër, me shpirt dhe me rrënjët më të thella të kujtesës familjare.

Në mes të kujtimeve të saj të ndjera, ajo thotë me një thjeshtësi që prek thellë:
“Babi – njeri me zemër të madhe e me shpirt të fortë.” Një fjali e shkurtër, por që përmbledh gjithçka. Një fjali që është një botë më vete, sepse kur një bijë flet për të atin me këtë ndjeshmëri, ajo nuk përshkruan thjesht një figurë prindërore, por një model jete, një pishtar frymëzimi, një burim që nuk shteron kurrë.

Jehona, me një ndjeshmëri të rrallë, rikujton kohën e fëmijërisë së saj — kohë e lumtur, e rrethuar me dashurinë e prindërve, me ngrohtësinë e vëllezërve dhe motrave. Ajo e sjell këtë kujtim jo si një rrëfim nostalgjik, por si dëshmi të një jete të thjeshtë e të bukur, në të cilën rritej dashuria për atdheun njësoj si dashuria për shtëpinë. Dhe pikërisht nga vetë babai i saj, ajo mësoi mësimin më të madh: si të duash atdheun me gjithë shpirt, dhe nëse vjen dita, si të vdesësh për të me dinjitet e pa drojë.

Kjo është trashëgimia më e vyer që një prind mund t’i lërë një fëmije — jo pasuri, jo lavdi, por frymë, ideale dhe dritë që ndriçon edhe rrugët më të errëta të jetës. Jehona e di këtë dhe e mban si amanet në zemrën e saj. Ajo e ndjen praninë e babait jo vetëm në kujtime, por në mënyrën se si jeton, mendon, vepron.

Me gjithë qenien e saj, ajo pohon se dje, sot, dhe gjithmonë, do të jetë krenare për atë baba që ishte mësues i fjalës, poet i shpirtit dhe luftëtar i lirisë. Një figurë që nuk mbaron me kohën, por rritet me të, dhe që është gdhendur në të gjitha shtresat e ndërgjegjes së saj.

“Për çdo ditë që kalon,” — shton ajo — “përpiqem të jetoj me frymën e babit, me atë që ai na nguliti në zemër.” Dhe me këtë fjali, Jehona mbyll rrëfimin, por hap një dritare të përjetësisë. Sepse, kur një bijë jeton me frymën e babait të saj, atëherë ai nuk është vetëm një kujtim — ai është një prani e përhershme, një jetë që vazhdon përmes jetës së saj.

Dhe kur faqet e librit mbyllen, kur zërat e fjalimeve shuhen në heshtjen që mbetet pas një promovimi solemn, lind natyrshëm një pyetje që nuk mund të anashkalohet, një pyetje që tingëllon si një jehonë e ndërgjegjes së përbashkët: A mjafton vallë vetëm kaq për një atdhetar?
A mjaftojnë vetëm disa rreshta të bukur nëpër libra, disa fjali të ndiera në podiume, disa çaste nderimi të rastësishëm që vijnë e ikin nëpër kalendarë përvjetorësh?

A mjafton vallë t’i kujtojmë vetëm nëpër promovime, në ceremoni të rralla që ndizen për një çast dhe pastaj treten në harresën e përditshmërisë sonë? A mjafton që kujtimi për ta të mbetet vetëm brenda mureve të familjes, të ushqehet e ruhet vetëm nga njerëzit më të afërt, ndërsa shoqëria përreth kalon tutje, e zënë me ngutjet e ditës?

Jo. Jo, nuk mjafton. Sepse atdhetarët nuk kanë sakrifikuar për të mbetur vetëm një emër në letër, një kujtim privat, një fotografi në një cep të dhomës familjare. Ata kanë dhënë jetën për të gjithë ne — për atdheun, për brezat që vinë, për një liri që nuk ka pronar, por që është e të gjithëve. E prandaj, kujtesa për ta duhet të jetë po ashtu kolektive, publike, përherë e gjallë dhe e përgjegjshme.

Unë mendoj se ende ka shumë për të dëshiruar, shumë për të bërë, shumë për të reflektuar si shoqëri. Sepse një komb që nderon të kaluarën e tij vetëm me ceremoni simbolike, por nuk e ruan me përkushtim në vetëdijen e përditshme, rrezikon të humbasë thelbin e qëndrueshmërisë së vet.

Ne kemi nevojë për kujtesë të gjallë, për sistem të qëndrueshëm nderimi, për përfshirje të brezave të rinj në rrëfimet e së shkuarës, që historia të mos mbetet një kapitull i harruar, por një burim frymëzimi për të tashmen dhe të ardhmen.

Po, libri është një fillim i mirë, një dritë që ndriçon, por dritat duhen ushqyer vazhdimisht që të mos shuhen. Sepse heronjtë tanë nuk jetojnë vetëm në përkujtim, ata kërkojnë të jetojnë në ndërgjegjen tonë, në sistemin tonë arsimor, në kulturën tonë të përbashkët, në çdo hap të qytetarisë që dimë të ndërtojmë mbi gjakun e tyre.

Dhe derisa kjo të ndodhë, do të mbetet gjithmonë ajo thirrje e heshtur që na e përsërit ndërgjegjja: ka ende shumë për të dëshiruar, shumë për të bërë, shumë për të kujtuar — sepse ata nuk dhanë pak… ata dhanë gjithçka.

Lavdi emrit të pavdekshëm të atdhetarit Mustafë M. Shyti!

Ky emër nuk është thjesht një tingull që shqiptohet me respekt — është një jehonë që vjen nga thellësia e historisë sonë, një dritë që ndriçon kujtesën kolektive të një populli që ka jetuar gjatë në përballje me padrejtësinë, por që ka pasur gjithnjë burra si ai që e kanë mbajtur të gjallë frymën e lirisë.

Mustafë Shyti nuk ishte thjesht një njeri mes të tjerëve — ai ishte një flamur i gjallë i atdhedashurisë, një fjalë e kthyer në vepër, një ëndërr e kthyer në sakrificë, një jetë që e vendosi veten mbi barrikadat e idealit dhe nuk u tërhoq për asnjë çast përballë rrezikut, përballë armikut, përballë vdekjes.

Lavdia që i përmendim nuk është një stoli e zbrazët e fjalëve — është mirënjohja e përjetshme që duhet të mbetet e skalitur në shpirtin e çdo brezi që sot frymon në liri falë njerëzve si ai. Ai jetoi për atdheun, luftoi për lirinë, dha gjithçka për kombin — dhe për këtë, historia i është në borxh të përhershëm.

Lavdi Mustafë Shytit do të thotë: të mos harrojmë se liria nuk është dhuratë, por trashëgimi e mbushur me gjak e dhembje. Do të thotë: të kujtojmë me përkulje burrat që flijuan jetën për të na dhënë një të ardhme. Do të thotë: të jetojmë me dinjitetin që ai na mësoi, me guximin që ai e mishëroi, me idealin që ai e mbrojti deri në fund.

Emri i tij është kambanë që na zgjon nga harresa, është pishtar që ndriçon udhën e kombit, është amanet që nuk duhet të shuhet në heshtjen e kohës. Dhe sa herë ta shqiptojmë, le ta bëjmë me zemër plot: Lavdi përjetë Mustafë M. Shytit — figurës që nuk vdes, sepse jeton në ndërgjegjen e një kombi që di të nderojë bijtë e tij më të mirë.