Speciale » Basha
Sabile Basha: Ngjashmëritë dhe kundërshtitë mes protestave në Serbi dhe Demonstratave në Kosovë - 1968, 1981, 1989...
E marte, 18.02.2025, 07:00 PM
HISTORIA QË PËRSËRITET: NGJASHMËRITË DHE KUNDËRSHTITË MES PROTESTAVE NË SERBI DHE DEMONSTRATAVE NË KOSOVË- 1968, 1981, 1989...
Nga
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
Ditëve
të fundit, sikur një stuhi e papritur ka pllakosur Serbinë, e mediat - si pasqyra
të zhurmshme të kohës -pasqyrojnë këtë trazim që po përfshin çdo cep të vendit.
Nuk është një rrëfim i zakonshëm, as një lajm i radhës që humbet në harresën e
kronikave të ditës; është një jehonë e fuqishme që shpërthen nga sheshet,
rrugët, universitetet dhe zemrat e njerëzve që nuk durojnë më.
Demonstratat
studentore dhe popullore janë shndërruar në valë të pandalshme që tronditin
themelet e regjimit kriminal të Aleksandar Vuçiqit. Një brez i ri, i etur për
ndryshim, ka dalë në rrugë, duke ngritur zërin kundër një sistemi që prej
vitesh ka mbjellë frikë dhe padrejtësi. Nuk janë vetëm studentët, por është
edhe populli, i lodhur nga mashtrimet, i mbytur nga premtimet boshe dhe i
zhgënjyer nga një shtet që i ka kthyer shpinën.
Nëpër
rrugët e Beogradit dhe qyteteve tjera, shihet një energji që nuk mund të shuhet
me gaz lotsjellës apo kërcënime. Është zëri i atyre që kërkojnë dritë në
errësirën e një regjimi që prej kohësh ka shndërruar Serbinë në një arenë të
kontrollit të hekurt. Duket sikur historia po zgjohet sërish, duke përsëritur
një skenë të njohur—aty ku popujt, kur e ndjejnë kufirin e durimit të thyer,
ngrihen në këmbë dhe nuk lejojnë që tirania t’i mbajë peng.
Ndërkombëtarët
shikojnë me habi, disa me mbështetje të heshtur, e disa me frikën se kjo stuhi
mund të tejkalojë kufijtë e Serbisë. Në këtë vorbull të revoltës, pyetja që
mbetet pezull është se a do të jetë kjo vala që përmbyll një epokë dhe hap një
faqe të re për Serbinë, apo do të mbetet vetëm një klithmë e dëshpëruar në
errësirën e një dimri politik?
Por
një gjë është e sigurt: rrugët nuk janë më të heshtura, sheshet nuk janë më
bosh dhe populli nuk është më i frikësuar. Historia është në lëvizje.
Historia e protestave studentore në Serbi nuk është as
e para, as e fundit, dhe nuk do të jetë e fundit as për shumë kohë. Revolta
studentore është si një zjarr që ndizet dhe rigjenerohet nga shpresa, nga
dëshira për drejtësi dhe nga nevoja për ndryshim. Ajo është një thirrje që
përsëritet përmes kohëve, një jehonë që nuk shuhet as me dhunë, as me frikë.
Por historia nuk fillon sot. Në ish-Jugosllavi, në
rrugët dhe universitetet e asaj bote të trazuar, studentët shqiptarë ishin ndër
të parët që ngritën zërin kundër padrejtësive. Ishte një zë i brishtë në
fillim, por që u bë jehonë, duke tronditur themelet e një shteti që nuk njihte
të drejtat e tyre. Ata nuk protestonin për një çështje kalimtare, as për një
padrejtësi të rastësishme; ata protestonin për vetë qenien e tyre, për
identitetin, për të drejtën për arsim, për dinjitetin që u mohohej.
Dhe kështu, protestë pas proteste, ngjarje pas
ngjarjeje, zëri i tyre u shndërrua në një thirrje të madhe, që nuk mund të
shtypej as me kërbaç, as me dhunën e egër të policisë serbe. Gjaku u derdh,
britmat u shuan në rrugë, por nuk u shua flaka e shpirtit të tyre. Sepse ky
ishte një zjarr që nuk mund të shuhej me forcë – ishte një zjarr i drejtësisë,
i të vërtetës, i lirisë.
Studentët shqiptarë nuk u pajtuan kurrë me politikën
serbe, nuk e ulën kokën përballë urdhrave të dhunshme, nuk e pranuan
padrejtësinë si fat të shkruar. Ata ishin përherë në ballë të luftës për të
drejtat e tyre, duke e kthyer protestën në simbol të rezistencës.
Dhe sot, ndërsa Serbinë e përfshijnë protestat e reja,
ndërsa studentët dalin në rrugë për të kërkuar një të nesërme ndryshe, hija e
historisë duket se kalon mbi të njëjtat rrugë. Ata që dikur i shtypnin të
tjerët, tani po përballen me valën e revoltës në vendin e tyre. Historia ka
mënyrën e saj për të dhënë mësime – disa i mësojnë, të tjerët përsërisin të
njëjtat gabime. Por një gjë mbetet e pandryshuar: e drejta nuk mund të shuhet,
sado të ashpra të jenë goditjet kundër saj. Dhe zëri i studentëve – qoftë ai i
dikurshëm, qoftë ai i sotëm – nuk mund të mbetet i heshtur.
Studentët
shqiptarë nuk organizojnë më protesta, sepse ëndrra e tyre shekullore u
realizua. Rrugët që dikur gumëzhinin nga klithmat e revoltës, tani janë të
mbushura me hapin e lirë të brezave të rinj që ecin drejt së ardhmes së tyre.
Ata që dikur ngrinin parulla dhe sfidonin dhunën për të drejtat e tyre, sot
ndërtojnë vendin që dikur e shihnin vetëm si një ëndërr të largët. Zjarri i
tyre nuk u shua, por u shndërrua në dritën e lirisë.
Por
ndërsa në trojet shqiptare protestat janë shndërruar në kujtime të një kohe të
kaluar, në Serbi flakët e pakënaqësisë nuk po ndalen. Historia e revoltës atje
është ende e pambaruar, një kapitull që ende shkruhet me dritën dhe hijet e së
vërtetës. Ata, ndoshta vonë, por më mirë vonë se kurrë, kanë nisur ta ndjejnë
peshën e politikës së hidhur të pushtetit kriminal. Prej vitesh, një dorë e
hekurt ka shkruar për ta një rrëfim të mbushur me gënjeshtra dhe mashtrime, por
tani ata po kërkojnë ta rishkruajnë historinë me duart e tyre.
Në
sheshe e rrugë, zemërimi i grumbulluar prej kohësh shpërthen si një vullkan.
Është një klithmë e vonuar, por e fuqishme, një britmë që sfidon frikën dhe
apatinë e një shoqërie që për shumë kohë kishte heshtur. Ata tani e shohin
qartë atë që më parë u ishte fshehur – prangat e padukshme të një regjimi që i
ka mbajtur peng në hijet e së shkuarës. Dhe kur njerëzit e ndjejnë peshën e
padrejtësisë, ata nuk mund të qëndrojnë më të heshtur.
Në
Serbi, protestat janë tani simfoni e mllefit, një thirrje e vonuar për liri dhe
drejtësi. Ndoshta nuk është e njëjta luftë që shqiptarët bënë dikur, por fryma
e saj mbetet e njëjtë – një betejë kundër padrejtësisë, kundër tiranisë, kundër
një pushteti që e ushqen veten me frikën dhe nënshtrimin e popullit të tij.
Historia përsëritet, por këtë herë, është në duart e tyre për ta ndryshuar.
Një stuhi studentore ka pllakosur Serbinë, duke e
shndërruar universitetin në një arenë të revoltës kundër padrejtësive. Rrugët
dhe kampuset nuk janë më vetëm hapësira akademike, por janë kthyer në simbole
të një populli të lodhur nga mashtrimet, të zhgënjyer nga një pushtet që nuk e
dëgjon zërin e tij. Në Serbi, zemërimi i studentëve nuk është një klithmë e
shuar në boshllëk – është një zë që kumbon, që sfidon dhe që refuzon të heshtë.
Politikat destruktive të Aleksandar Vuçiqit kanë
ndërtuar një realitet të hidhur, një realitet ku padrejtësia shndërrohet në
ligj dhe shpresa në një mall të rrallë. Por studentët nuk mund ta pranojnë këtë
errësirë që u imponohet. Ata e dinë se dijet nuk mund të zhvillohen në terr, se
universiteti nuk mund të jetë një strehë për nënshtrim. Prandaj, si një dallgë
e fuqishme, pakënaqësia e tyre po mbulon qytetet, duke i bllokuar fakultetet në
një akt sfide dhe rezistence.
Sipas të dhënave të fundit nga agjencitë ndërkombëtare
të lajmeve, më shumë se 40 fakultete në universitetet e Beogradit, Novi Sadit,
Nishit dhe Kragujevcit janë tashmë të bllokuara. Kjo nuk është vetëm një shifër
– është një tregues i një revolucioni që po zë rrënjë, i një lëvizjeje që nuk
do të ndalet me premtime boshe. Në heshtjen e korridoreve të fakulteteve të
zbrazura, në sheshet e mbushura me studentë që protestojnë, historia po
shkruhet me çdo hap të tyre, me çdo thirrje të fuqishme për drejtësi.
Në këto momente, universiteti nuk është vetëm një vend
mësimi – është një skenë ku liria po kërkon rrugën e saj, ku një brez i ri po i
bën ballë frikës dhe nënshtrimit. Në këtë sfidë, nuk ka më kthim prapa. Pyetja
e vetme që mbetet pezull është: a do ta dëgjojë pushteti këtë zë, apo do të
zgjedhë të luftojë me të njëjtën dhunë që historia tashmë e ka dënuar? Një gjë
është e sigurt – studentët kanë vendosur të mos heshtin. Dhe kur studentët
ngrihen, ndryshimi bëhet i pashmangshëm.
"Studentët
nuk heshtin më" – një thirrje që përshkon rrugët e Serbisë si një klithmë
e papërmbajtshme, një moto që ka marrë formën e një betimi kolektiv. Nuk është
më një slogan i thjeshtë, por një premtim, një shpirt i zgjuar që nuk pranon të
kthehet në gjumë. Këta studentë nuk janë thjesht nxënës të një sistemi arsimor,
por janë bërë protagonistë të një historie që kërkon drejtësi, të një revolte
që nuk do të shuhet derisa të ndriçohen hijet e padrejtësisë.
Dhe
me të drejtë, ata kërkojnë përgjegjësi. Nuk mund të ketë heshtje aty ku ka
dhunë, nuk mund të ketë harresë aty ku ka plagë të hapura. Ata që dikur
marshonin me libra në duar, tani marshojnë me kërkesën për drejtësi, për të
sjellë përpara ligjit ata që guxuan të përdorin forcën kundër atyre që kërkonin
vetëm një të ardhme më të mirë. Studentët nuk harrojnë, as profesorët nuk
harrojnë – kujtimi i protestave të mëparshme, ku dhuna u përdor si mjet
frikësimi, është ende i freskët në mendjen e tyre.
Kërkesa
e tyre është e qartë: ata që sulmuan studentët dhe profesorët, ata që u
përpoqën të shtypin fjalën e lirë me brutalitet, duhet të mbajnë përgjegjësi.
Sepse heshtja do të thoshte dorëzim, dhe dorëzimi do të ishte vdekje për çdo
shpresë për një shoqëri më të drejtë. Kjo nuk është më një protestë e
zakonshme, është një betejë morale për të mos lejuar që historia të përsëritet
në cikle të pafundme të dhunës dhe harresës.
Në
Serbi, studentët kanë vendosur të mos heshtin më. Ata nuk duan të jenë brezi që
u përkul përpara padrejtësisë, por brezi që i dha fund asaj. Dhe kjo thirrje,
që sot kumbon nga sheshet dhe universitetet, është jehona e një ndryshimi që
tashmë ka nisur të marrë formë.
Sa
herë që i shoh ato pamje të protestave në Beograd dhe anekënd Serbisë, më
pushton një ndjenjë e çuditshme, sikur historia po më thërret nga e kaluara.
Është një dejavu e viteve të largëta, e vitit 1981 kur Prishtina gumëzhinte nga
zëri i studentëve shqiptarë që kërkonin lirinë e mohuar, e vitit 1989 kur
errësira e një regjimi shtypës po mbyllte çdo dritare shprese, e madje edhe më
herët, në vitin 1968, kur zjarri i revoltës shpërtheu për të kërkuar drejtësi
në një shtet që e mohonte të drejtën më elementare – të qenit vetvetja.
Edhe
atëherë, ashtu si tani në Serbi, bllokoheshin fakultetet, profesorët
bashkoheshin me studentët, shpresat ushqeheshin nga besimi se një ditë do të
vinte drejtësia. Por për studentët shqiptarë, ajo ishte një kohë tjetër, një
kohë më e egër, më e pamëshirshme. Dhuna që ushtrohej ndaj tyre nuk ishte as e
fshehtë, as e sporadike – ajo ishte një makinë e organizuar shtetërore, një
përndjekje sistematike që nuk njihte kufij as moralë e as ligjorë. Regjimi nuk
kursente as kërbaçin, as burgun, dhe ajo që ishte më e tmerrshmja – çdo dhunë
që ushtrohej mbi ta përkrahej hapur nga i gjithë spektri politik jugosllav.
Në
Prishtinë, demonstratat nuk ishin thjesht për një çështje sociale apo
ekonomike; ato ishin një betejë për ekzistencë, një klithmë për të drejtën për
të qenë, për të jetuar, për të mësuar në gjuhën amtare, për të mos u trajtuar
si qytetarë të dorës së dytë, për të qenë Republikë. Dhe në atë betejë, nuk
pati mëshirë. Nuk pati as mbështetje ndërkombëtare, as fjalë të buta
diplomatike. Vetëm gaz lotsjellës, arrestime dhe një shtypje e pamëshirshme që
synonte të shuante një brez të tërë.
Por
historia ka një mënyrë të çuditshme për të bërë drejtësi. Ata që dikur sundonin
me dhunë dhe përçmim, tani e gjejnë veten të ngujuar në të njëjtat rrugë që
dikur i mbushnin me polici dhe kërcënime. Ata që dikur vendosnin kush duhej të
heshtte, sot e gjejnë veten përballë një vale të pakënaqësisë që nuk mund ta
ndalin më.
Dhe
kështu, unë shoh pamjet e Beogradit sot dhe nuk mund të mos mendoj për
Prishtinën e djeshme. Dallimet janë të mëdha, por thelbi mbetet i njëjtë:
studentët, kur ndihen të shtypur, kur u mohohet e ardhmja, kur shohin se e
drejta është bërë një vegël e pushtetarëve, nuk mund të rrinë të heshtur. Ata
dalin në rrugë. Ata bllokojnë fakultetet. Ata e kërkojnë të drejtën e tyre me
çdo mjet që kanë.
Dhe
kjo, pavarësisht kohës apo vendit, është një ligjësi që historia e ka dëshmuar
herë pas here – brezat e rinj nuk pranojnë të jetojnë me prangat e brezave të
vjetër. Ata janë zëri që nuk mund të shuhet, jehona që nuk mund të ndalet,
flaka që, sado të përpiqesh ta mbulosh, do të gjejë gjithmonë një rrugë për të
djegur padrejtësinë.
Ishte
një natë e qetë, dhe në sfondin e errët të heshtjes, një zë kumbonte nga
radioja “Evropa e Lirë”. Ishte zëri i një studenti – një djaloshi të ri nga
Beogradi, Stevan Zdravkoviq, student i vitit të fundit në Fakultetin e
Shkencave Politike. Fjala e tij nuk ishte thjesht një mendim, por një thirrje e
dalë nga thellësia e ndërgjegjes, një reflektim që bartte peshën e një brezi të
tërë.
“Nëse
humbas një afat provimesh, nëse më duhet të sakrifikoj një semestër, nuk është
asgjë krahasuar me një jetë të humbur.”
Sa
e thjeshtë tingëllon, dhe sa thellë godet! Në ato pak fjalë që mbante zëri i
tij, fshihej një e vërtetë e madhe, një vetëdije që përtej shifrave të
fakulteteve të bllokuara dhe protestave të bujshme, jeta kishte peshën më të
madhe. Nuk ka semestër, nuk ka diplomë, nuk ka karrierë që vlen më shumë se e
drejta për të jetuar si njeri i lirë.
Në
atë natë, fjala e tij më tingëlloi si një përplasje e historisë me të tashmen,
si një jehonë që dikur kishim dëgjuar edhe në Prishtinë, në vitet kur studentët
shqiptarë flijonin vitet e tyre akademike për një të drejtë më të madhe – për
ekzistencën, për dinjitetin, për vetë qenien e tyre. Atëherë, liria e mendimit
dhe lëvizjes ishte një ëndërr që paguhej me sakrificën e rinisë, një betejë e
heshtur në bibliotekat e braktisura dhe në klasa që mbeteshin të zbrazëta.
Dhe
ja ku historia përsëritet. Një student i ri serb, një zë i pastër mes errësirës
politike, që refuzon të nënshtrohet, që e di se disa luftëra janë më të mëdha
se ambiciet personale, se ka kauza që nuk mund të maten me notat e një provimi
apo me kreditë e një semestri të humbur. Një jetë e humbur, një shpresë e
vrarë, një brez i gjunjëzuar – këto janë humbjet e vërteta, këto janë plagët që
nuk shërohen me kohën.
Fjalët
e tij, të thjeshta por të pashlyeshme, janë një dritë në një realitet të errët.
Ato janë një shenjë se në Serbi po rritet një brez që nuk pranon të heshtë, një
brez që e di se nuk mund të ketë të ardhme aty ku nuk ka drejtësi. Dhe kur
studentët e një vendi e kuptojnë këtë, atëherë asgjë nuk mund t’i ndalë – as
frika, as kërcënimet, as premtimet boshe. Sepse historia ka treguar se
ndryshimi nis gjithmonë nga ata që nuk kanë më frikë ta thonë të vërtetën.
Sa
e njohur më tingëllon kjo deklaratë! Sa shumë më kthen pas në kohë, në vitet
kur studentët shqiptarë të Kosovës, me zemrën plot guxim dhe shpirtin të ndezur
nga ëndrra e lirisë, thoshin me bindje: "Më
mirë të demonstrojmë sot dhe të vdesim për atdheun, por që nesër Kosova të jetë
njëherë e përgjithmonë e lirë."
I
njëjti zjarr, i njëjti betim, e njëjta vetëdije e pashmangshme se ka çaste në
histori kur jeta personale bëhet e vogël përballë së drejtës së madhe. Ka
momente kur frika venitet dhe vetëm një e vërtetë mbetet – se pa sakrificë nuk
ka liri, se pa zë nuk ka drejtësi, se pa rebelim nuk ka shpresë.
Ashtu
si dikur në Prishtinë, kur rrugët mbusheshin me studentë që sfidonin dhunën e
një shteti që i mohonte, tani edhe në Beograd po ngrihet një brez që nuk pranon
të heshtë. Është ironike si historia kthehet, si dhimbja kalon nga një popull
te tjetri, si zëri i studentëve, pavarësisht gjuhës apo kombësisë, mbetet një
fuqi që sfidon regjimet dhe riformëson epokat.
Por
ka një dallim të madh. Në vitin 1981, studentët shqiptarë nuk protestonin për
reforma, për zgjedhje të ndershme apo për një pushtet më të drejtë. Ata
protestonin për ekzistencën, për të drejtën për të jetuar si shqiptarë në tokën
e tyre, për të folur gjuhën e tyre, për të ndërtuar të ardhmen e tyre pa
prangat e një shteti që nuk i pranonte. Dhe për këtë, ata paguan çmimin më të
lartë – jo vetëm me semestra të humbur, por me jetët e tyre, me burgjet, me
torturat, me vite të tëra në errësirë.
Sot,
ndërsa një student serb shpreh të njëjtën logjikë, historia duket sikur po
rikthen një reflektim të vonuar. Ata që dikur heshtnin për vuajtjet e tjetrit,
sot ndihen të goditur nga e njëjta padrejtësi. Ata që dikur përkrahën dhunën
ndaj studentëve shqiptarë, sot janë viktimat e një sistemi që i konsumon të
gjithë. Dhe kështu, rrethi i historisë mbyllet – për t'u hapur ndoshta me një
vetëdije të re, se asnjë regjim nuk është i përjetshëm, dhe asnjë padrejtësi nuk
mund të mbetet pa u sfiduar.
Në
fund, e vërteta mbetet e njëjtë. Ka kohë kur heshtja është vdekje dhe kur fjala
bëhet shpëtim. Ka çaste kur jeta personale zbehet para idealit, dhe kur një
brez duhet të ngrihet që brezat e ardhshëm të mos jetojnë në robëri. Këtë e
mësuan studentët shqiptarë atëherë. Këtë po e kuptojnë studentët serbë tani.
Pyetja që mbetet është: a do të mësojë
historia më në fund se liria nuk mund të mohohet askund, askujt?
Historia
përsëritet, ndonëse personazhet ndryshojnë. Në çdo epokë, në çdo regjim që
ndjen se toka po i lëkundet nën këmbë, pushtetarët përdorin të njëjtat fjalë,
të njëjtën retorikë, të njëjtën gjuhë të frikës dhe përçmimit për të njollosur
ata që guxojnë të ngrihen kundër tyre.
Sot,
në Serbi, presidenti Aleksandar Vuçiq dhe funksionarët e tij të lartë shohin në
studentët një kërcënim. Ata nuk i shohin si zërin e një brezi të lodhur nga
mashtrimet, por si "mercenarë të huaj", "dhunues",
"rrugaçë". Ata që kërkojnë të drejtën e tyre për një shoqëri më të
ndershme akuzohen se duan "të rrëzojnë pushtetin". Çfarë ironie!
Sikur pushteti të ishte një dhuratë qiellore, e paprekshme, e amshuar! Sikur
çdo zë kundërshtues të ishte një tradhti, një prapaskenë e errët dhe jo thjesht
një thirrje për liri e dinjitet.
Por
këto fjalë nuk janë të reja. Ato na i thanë edhe neve dikur. Neve na quanin
“armiq të popullit”, “shkatërrues të vëllazërim-bashkimit”,
“kontrarevolucionarë”, “armiq të shtetit e të socializmit”. Çdo emër që mund të
shërbente për të justifikuar shtypjen, çdo term që mund të mbillte frikë dhe
përçarje, përdorej pa kursim. Ata që kërkonin të drejta, që donin arsim në
gjuhën e tyre, që kërkonin barazi, shpalleshin armiq të vetë ajrit që thithnin.
Dhe
si atëherë, edhe sot, këto fjalë nuk janë gjë tjetër veçse një mburojë e një
regjimi që ndien fundin e tij të afërt. Janë britma të një pushteti që e di se
ka humbur zemrat e popullit të vet, që e di se studentët janë gjëmimi i së
ardhmes, se zëri i tyre nuk mund të mbulohet me etiketime të rreme.
Sepse
historia ka treguar gjithmonë një të vërtetë të pashmangshme: kur një pushtet
fillon të akuzojë të rinjtë për rebelim, kur i quan ata "të huaj",
"tradhtarë", "rrugaçë", atëherë ai pushtet është tashmë i
kalbur nga brenda. Dhe kur brezi i ri nuk ka më frikë nga fjalët, atëherë nuk
ka asgjë që mund ta ndalë ndryshimin që po vjen.
Fjalët
e udhëheqësve politikë jugosllavë nuk ishin gjë tjetër veçse një përpjekje e
kotë për të shuar një zjarr që vetëm sa ndizej më fort. Ata mendonin se duke
etiketuar, duke përbuzur, duke shpallur "armiq" ata që guxonin të
kërkonin të drejtat e tyre, do të mbillnin frikë, do të shuanin shpirtin e
revoltës. Por nuk e kuptuan se fjalët e tyre nuk ishin gjë tjetër veçse benzinë
mbi flakët e një brezi që nuk pranoi të nënshtrohej.
Sa
më shumë që ata i quanin "kontrarevolucionarë", aq më shumë studentët
tanë ndiheshin revolucionarë të së drejtës. Sa më shumë që i shpallnin
"armiq të shtetit", aq më të vendosur bëheshin për ta ndërtuar një
shtet që do t’i pranonte si të barabartë. Sa më shumë që përpiqeshin t’i
frikësonin me kërcënime, aq më shumë trimëria u bë pjesë e frymës së tyre.
Reagimet
e pushtetarëve nuk i demoralizonin, por i revoltonin. Nuk i dobësonin, por i
bënin më të fuqishëm. Sepse fjalët e padrejtësisë nuk mund të heshtin kurrë të
vërtetën. Ato mund ta vonojnë, mund ta shtyjnë për një kohë, por nuk mund ta
shuajnë. Dhe ashtu siç historia dëshmoi, studentët shqiptarë të Kosovës e
mbajtën zjarrin ndezur, derisa ai u bë dritë e pashuar e lirisë së tyre.
Vërtet,
studentët shqiptarë bënë një punë heroike, duke sfiduar një shtet që për ta nuk
ishte as atdhe, as mbrojtës, por një pushtues i pamëshirshëm. Ata dolën
përballë një regjimi që i shihte si të huaj në tokën e tyre, që donte t’i
shkurtonte ëndrrat, t’u shkelte identitetin, t’u mohonte të drejtën për të qenë
vetvetja. E megjithatë, nuk u përkulën. Nuk u dorëzuan. Nuk heshtën.
Ishin
të rinj në moshë, por të pjekur në mendje. Ata e dinin se betejat më të mëdha
nuk fitohen me armë, por me guxim, me këmbëngulje, me fjalë të vërteta që nuk
mund të shtypen. Ata nuk kërkonin asgjë më shumë sesa atë që me të drejtë u
takonte – që Kosova të shpallej republikë, të kishte të njëjtin status si
republikat e tjera jugosllave, të mos ishte më një krahinë e shtypur, një zë i
heshtur në një federatë që e trajtonte si një trup të huaj.
Kërkesat
e tyre ishin të shumta, por në secilën prej tyre ata kishin të drejtë. Kërkonin
barazi, kërkonin arsim në gjuhën amtare, kërkonin të drejtën për të punuar pa
qenë të diskriminuar, kërkonin liri për të jetuar në vendin e tyre pa ndjenjën
e përhershme të frikës. Dhe më e rëndësishmja – kërkonin një të ardhme ku
Kosova të mos ishte më në hije, por një komb që qëndronte i lirë, i fortë dhe i
pavarur.
Në
atë kohë, këto kërkesa dukeshin si një ëndërr e largët. Por studentët nuk luftonin
vetëm për veten e tyre. Ata luftonin për brezat që do të vinin, për ata që ende
nuk kishin lindur, por që një ditë do të jetonin në një Kosovë të lirë. Dhe
historia dëshmoi se ata kishin të drejtë, se lufta e tyre nuk ishte e kotë, se
sakrifica e tyre nuk u harrua.
Sepse
ka momente në histori kur disa njerëz zgjedhin të mos jenë thjesht dëshmitarë
të kohës, por arkitektë të saj. Studentët shqiptarë të asaj kohe ishin
pikërisht kjo – ndërtues të një të ardhmeje që sot është realitet. Ata nuk
pritën që dikush tjetër t’ua sillte lirinë. Ata e kërkuan, e sfiduan, e
ndërtuan me forcën e shpirtit dhe guximit të tyre. Dhe për këtë, historia do
t’i mbajë gjithmonë në kujtesën e saj, si ata që i dolën përballë shtypjes dhe
fituan të drejtën për të qenë vetvetja.
Dhe çfarë ndodhi pastaj? Pas flakëve të revoltës, pas
klithmave të studentëve që mbushën rrugët dhe sheshet, erdhi nata e gjatë e
dhunës dhe shtypjes. Demonstratat nuk u shuan me fjalë e as me dialog – u shuan
me zjarr, me plumba, me grushtin e hekurt të një regjimi që nuk njihte as
mëshirë, as drejtësi. Rrugët që dikur ishin të mbushura me brohoritje për liri,
u mbuluan me gjurmët e përgjakura të rinisë që nuk kishte kërkuar asgjë më
shumë se atë që me të drejtë i takonte.
Ata që kishin guxuar të sfidonin tiraninë, u përballën
me hakmarrjen e saj të pamëshirshme. U arrestuan një nga një, si gjethet që
bien në vjeshtë, të shkëputur nga degët e shpresës së tyre. U dënuan në procese
gjyqësore të sajuara, ku drejtësia ishte një maskë e shëmtuar e shtypjes. U dërguan
në burgje të errëta, ku çdo mur mbante dëshminë e dhimbjes, ku çdo qeli ishte
një varr për ëndrrat e tyre të thyera.
Disa nuk dolën më kurrë prej andej. Disa u zhdukën pa
gjurmë, si të mos kishin ekzistuar kurrë. Të tjerët u vranë në heshtje, nëpër
rrugë të errëta, në burgje të fshehta, pa një varr, pa një emër, pa një të
drejtë të fundit për të thënë lamtumirë. Dhe mbi të gjitha, askush nuk u mbajt
përgjegjës. Askush nuk dha llogari. Askush nuk u ndal për të pyetur: pse?
Tiranët festuan mbi rrënojat e revoltës, të bindur se
kishin fituar. Por ata nuk e kuptuan një të vërtetë të thjeshtë – liria nuk
vritet me plumba, shpresa nuk shuhet me pranga, dhe e vërteta nuk mund të
mbetet e varrosur përgjithmonë. Sepse ata që u vranë, ata që u dënuan, ata që u
zhdukën, nuk ishin thjesht viktima – ishin fara të një lirie që një ditë do të
mbinte. Dhe ashtu ndodhi.
Sot, ata nuk janë vetëm emra në faqet e një historie
të përgjakur. Ata janë zëri që ende kumbon në kujtesën e një kombi, jehona e
një guximi që nuk mund të shuhet. Ata u mundën në betejën e tyre të parë, por
fituan në luftën e madhe të historisë. Dhe sot, Kosova është e lirë – jo sepse
pushteti i atëhershëm u tregua mëshirues, por sepse studentët e atyre ditëve
nuk e lanë të shuhej zjarri që kishin ndezur.
E vërteta ka një ligjësi të saj: mund të vonohet, mund
të shtypet për një kohë, por nuk mund të zhduket. Dhe ajo që ndodhi atëherë
është kujtesa e një kohe kur errësira e pushtetit mendoi se mund të shuante një
popull, por në të vërtetë, vetëm sa e bëri atë më të vendosur, më të
pathyeshëm, më të lirë.
Populli thotë: “Atë që e
qesh, do e veshë” – një urtësi e thjeshtë, por e pamëshirshme në
mënyrën se si historia e bën të vërtetë. Sepse sot, kur sheshet e Serbisë
gumëzhijnë nga protestat, kur studentët bllokojnë fakultetet dhe ngrenë zërin
kundër padrejtësisë, pyetja ngrihet vetvetiu: çfarë do
të thotë Vuçiqi për ta?
A thua do t’i quajë "armiq të popullit",
ashtu si dikur quante ata që guxonin të sfidonin shtetin? Por si mund t’i quajë
armiq, kur ata janë vetë bijtë dhe bijat e Serbisë, rritur nën hijen e flamurit
që dikur e mendonin të shenjtë? A do t’i shpallë tradhtarë, sikur të ishin të
huaj në vendin e tyre?
Historia po e vesh Serbinë me rrobat që dikur ia qepte
të tjerëve. Dikur, kur studentët shqiptarë kërkonin të drejtat e tyre, ata
stigmatizoheshin si "armiq të vëllazërim-bashkimit",
"kontrarevolucionarë", "shkatërrues të shtetit". Ishin të
huajt e shpallur në tokën e tyre, njerëzit e shtypur që regjimi i përbuzte dhe
i godiste me egërsi. Atëherë, të paktë ishin ata që ndienin dhembje për ta, të
paktë ata që guxonin të pyesnin veten nëse vërtet padrejtësia qëndronte tek ata
që kërkonin të drejtat e tyre, apo tek ata që i shtypnin.
Dhe ja sot, ky rreth i fatit është mbyllur. Tani
studentët serbë janë ata që dalin në rrugë, ata që shteti i sheh me dyshim, ata
që pushteti i etiketon si "rrezik", ata që dëgjohen me frikë nga
udhëheqësit. Por si mund ta akuzojë Vuçiqi këtë brez, kur ata janë vetë fryt i
politikave të tij, pasqyrimi i një shoqërie që nuk duron më të jetojë nën
mashtrim? Si mund ta shpallë armik të popullit vetë popullin e tij?
Apo ndoshta tani, në heshtjen e natës, në vetminë e
një mendjeje të trazuar, e kupton edhe ai se fjalët që dikur shqiptonte me
arrogancë, tani janë bërë një teh i kthyer kundër vetë pushtetit të tij? Sepse
historia është e pamëshirshme. Ajo nuk fal as harresën, as iluzionin se mund të
kontrollosh të ardhmen duke shtypur të tashmen. Dhe sot, ajo që Serbia dikur e
qeshi, sot po e vesh – demonstratat, revoltën, britmat e një populli që nuk e
pranon më shtypjen.
Pra, le të pyesim: A është
pushteti i gatshëm ta përballojë pasqyrën e historisë? A do të guxojë të shohë
veten në sytë e atyre që protestojnë? Apo do të vazhdojë të ecë në rrugën e
verbërisë, duke harruar se asnjë regjim nuk ka fituar betejën kundër popullit
të tij?
Aleksandar
Vuçiqi duhet ta dijë—dhe nëse nuk e di ende, do ta mësojë shpejt—se bijtë e
popullit të tij nuk mund të mashtrohen pafundësisht. Se fjalët boshe nuk mund
të ushqejnë një brez të uritur për të vërtetën. Se premtimet e thyera nuk mund
të ndërtojnë një të ardhme mbi rrënojat e zhgënjimit. Se maskat e politikës nuk
mund të mbulojnë përgjithmonë fytyrën e një realiteti që po bëhet gjithnjë e më
i ashpër.
Populli
i tij është lodhur. Është ngopur me gënjeshtra që riciklohen nga një dekadë në
tjetrën, me mashtrime që e kanë futur Serbinë në një rreth vicioz ku e kaluara
dhe e tashmja shkrihen në një makth të përhershëm. Është ngopur me një pushtet
që e mban të mbërthyer në të shkuarën, që kërkon armiq të jashtëm për të
justifikuar dështimet e brendshme, që përdor nacionalizmin si një perde tymi
për të fshehur varfërinë, korrupsionin, mungesën e shpresës.
Çdo
ditë që kalon, Serbia e Vuçiqi zhyten më thellë në batakun e padrejtësive—jo
vetëm brenda kufijve të saj, por edhe në arenën ndërkombëtare, ku po e humb çdo
ditë e më shumë respektin dhe besimin. Udhëheqja e tij ka ndërtuar një mjedis
ku frika sundon mbi të drejtën, ku heshtja shpërblehet dhe guximi ndëshkohet.
Por sa mund të zgjasë një sistem i tillë, kur ata që duhet ta trashëgojnë
vendin nuk duan më të jetojnë nën hijen e tij?
Të
rinjtë serbë po e kuptojnë, ashtu siç e kanë kuptuar të rinjtë në çdo regjim që
ka përçmuar popullin e vet, se liria nuk dhurohet—ajo fitohet. Se nuk ka
ndryshim pa sakrificë, se nuk ka drejtësi pa luftë. Dhe kur një brez arrin në
këtë vetëdije, asnjë lider nuk mund ta ndalë valën që pason. As propaganda, as
kërcënimet, as përpjekjet për ta portretizuar revolten si një komplot i jashtëm
nuk mund të ndalojnë ndryshimin kur ai bëhet i pashmangshëm.
Vuçiqi
mund të përpiqet të shtypë protestat, të injorojë zërin e studentëve, të
etiketojë kundërshtarët e tij si "tradhtarë" apo
"mercenarë". Por në fund, e vërteta është një mal që nuk mund të
shembet me fjalë. Dhe kjo e vërtetë është e thjeshtë: Serbia po zgjohet. Dhe kur një popull zgjohet, nuk ka pushtet që mund
ta vërë përsëri në gjumë.
Serbia po dridhej nga brenda, si një ndërtesë e vjetër
që gërryhet nga themelet, e tronditur jo nga forca e jashtme, por nga vetë
pesha e gabimeve të saj. Rinia e saj nuk dëshiron më të jetojë në hijen e
konflikteve të pafundme, nuk dëshiron më të jetë një brez i humbur në një
histori që përsërit veten me dhimbje dhe zhgënjim. Ata nuk duan të jenë vetëm
spektatorë të një skene politike të mbushur me tensione, luftëra të kota dhe
armiqësi të përhershme me fqinjët. Ata duan të marrin frymë lirshëm, të jetojnë
si të gjithë të rinjtë e këtij planeti—me ëndrra, me shpresa, me një të ardhme
që nuk është e minuar nga politikat e së shkuarës.
Por Serbia, ashtu si një zog i plagosur nga betejat e
saj të vjetra, ende lëviz në të njëjtën rrethore të errët—varfëri, skamje,
mosmarrëveshje të brendshme dhe izolim ndërkombëtar. Një vend që dikur
ëndërronte madhështinë, tani endet i vetmuar në një botë që ecën përpara, duke
u përpjekur ta mbajë të kaluarën të gjallë në një kohë kur e ardhmja kërkon një
tjetër rrugë.
Por rinia nuk mund të mbetet peng i këtij cikli. Ajo e
di se asnjë komb nuk mund të mbijetojë vetëm me kujtime të së shkuarës. Asnjë e
ardhme nuk mund të ndërtohet mbi mure të ngritura kundër fqinjëve. Ata kërkojnë
një jetë të hapur, një botë pa kufij armiqësie, një shoqëri që i lejon të ecin
përpara pa frikën se historia do t’i tërheqë sërish pas. Dhe ky zgjim, ky
refuzim për të jetuar në një vend të përhershëm tensioni, është ajo që po dridh
Serbinë nga brenda.
Sepse kur një brez nuk pranon më të mbetet i burgosur
i së shkuarës, kur ai kërkon të jetojë pa barrën e luftërave të dikurshme,
atëherë e ardhmja bëhet një betejë e pashmangshme. Serbia nuk mund të qëndrojë
përgjithmonë në këtë udhëkryq. Ose do të zgjedhë të dëgjojë rininë e saj dhe të
hapë një faqe të re, ose do të mbetet e vetmuar, e ngecur në të kaluarën që ajo
vetë refuzon ta lërë pas.
Mjaft është mjaft. Ka një kufi për gjithçka, edhe për durimin e një populli. Serbia ka ardhur
në një pikë ku më nuk mund të fshihet pas iluzioneve, pas premtimeve boshe dhe
pas propagandës së vjetër që e ka mbajtur të zhytur në errësirë për dekada. E
vërteta nuk mund të mbetet e fshehur pafundësisht, dhe në fund, nuk janë
armiqtë e jashtëm ata që do t’ia thonë në sy – janë vetë njerëzit e saj, ata që
jetojnë çdo ditë në realitetin e një shteti që ka falimentuar si një vend i
drejtësisë, i mirëqenies dhe i të ardhmes.
Sepse shteti nuk është thjesht një flamur, një qeveri
apo një fjalim i zbukuruar me premtime të mëdha. Një shtet është shpresa që u
jep njerëzve të tij, rrugët që hap përpara brezave të rinj, siguria që garanton
për qytetarët e tij dhe marrëdhëniet që ndërton me të tjerët. Dhe Serbia e
sotme nuk është asgjë nga këto. Ajo ka falimentuar si një vend i së drejtës,
sepse drejtësia nuk matet me ligje të shkruara në letra të thata, por me
mënyrën se si trajtohen njerëzit e saj. Ajo ka falimentuar si një vend i së
mirës, sepse një shtet që mbijeton mbi frikën, gënjeshtrën dhe manipulimin, nuk
mund të jetë as i drejtë, as i mirë, as për popullin e vet, e as për të tjerët.
Dhe këtë nuk mund ta mohojë askush më gjatë. Për shumë
kohë, propaganda ka tentuar të mbulojë realitetin, por fjalët nuk mund të
ndryshojnë atë që njerëzit e ndiejnë çdo ditë në jetën e tyre – varfërinë,
izolimin, mungesën e shpresës. Dhe tani, kur protestat po e shkundin themelet e
këtij shteti, kur rinia po thërret për ndryshim, kur njerëzit po e kuptojnë se
nuk mund të jetojnë më nën hijen e një iluzioni të rremë, është koha që e
vërteta të thuhet me zë të lartë.
Vuçiqi dhe ata që e rrethojnë mund të vazhdojnë të
mashtrojnë veten, të fajësojnë të tjerët, të kërkojnë armiq imagjinarë. Por nuk
ka më kuptim. Kur një popull arrin të thotë "mjaft
është mjaft", atëherë askush nuk mund ta ndalë më. Dhe ajo që
mbetet për të parë është nëse ata që janë në pushtet do të dëgjojnë zërin e
këtij populli, apo do të vazhdojnë ta shtypin, duke mos kuptuar se çdo
përpjekje për ta mbajtur gjallë një regjim të kalbur vetëm sa e afron më shumë
rënien e tij të pashmangshme.
Historia është si një lumë që herë rrjedh qetë, e herë
shpërthen si ujëvarë. Ajo i bart ngjarjet e së shkuarës, duke i përplasur në
bregun e së tashmes, duke na kujtuar se asgjë nuk zhduket plotësisht, se
gjithçka është një cikël që herë përmbyset, e herë përsëritet në një formë të
re. Dhe kështu, sot, ndërsa Serbia po përjeton protestat e saj masive, nuk mund
të mos shohim ngjashmëritë dhe kontrastet e forta me demonstratat e dikurshme
të shqiptarëve të Kosovës.
Ngjashmëria e parë dhe më e madhe është vetë thelbi i
revoltës. Në të dy rastet, janë studentët ata që ndezin zjarrin e protestës.
Ata janë gjithmonë të parët që ndiejnë peshën e padrejtësisë, të parët që
refuzojnë ta pranojnë atë si fat të pashmangshëm. Në Kosovë, studentët ngritën
zërin për barazi dhe të drejta themelore, ndërsa sot në Serbi, studentët
kërkojnë fundin e një regjimi të korruptuar, i cili e ka mbytur vendin në
gënjeshtra dhe në errësirën e një politike të kalbur.
Të dyja demonstratat dhe protestat lindën nga nevoja
për të thyer zinxhirët – në Kosovë, zinxhirët e një shtypjeje kombëtare, në
Serbi, zinxhirët e një regjimi që i ka tradhtuar qytetarët e tij. Në të dyja
rastet, shteti reagoi me arrogancë, me përbuzje, me etiketim dhe përpjekje për
t’i diskredituar protestuesit. Në Prishtinë, studentët shqiptarë u quajtën
“armiq të popullit”, “kontrarevolucionarë”, “shkatërrues të
vëllazërim-bashkimit”. Në Beograd, studentët sot etiketohen si “mercenarë të
huaj”, “rrugaçë” dhe “puçistë”. Fjalët ndryshojnë, por strategjia mbetet e
njëjtë – çdo regjim që ndihet i kërcënuar, përpiqet ta delegjitimojë zërin e
atyre që e sfidojnë.
Por mes ngjashmërive, qëndrojnë dhe kontrastet e
pashmangshme. Në Kosovë, demonstratat nuk ishin vetëm një revoltë ndaj
padrejtësisë së brendshme, por një betejë për ekzistencë. Studentët shqiptarë
nuk kërkonin një pushtet më të mirë brenda një sistemi të padrejtë, ata
kërkonin të drejtën për të jetuar si të barabartë, kërkonin ta nxirrnin Kosovën
nga kthetrat e një shteti që e trajtonte si një koloni. Ata kërkonin republikën
e tyre, kërkonin që Kosova të mos ishte më një hije nën hijen e Jugosllavisë.
Në Serbi, protestat nuk synojnë ndarjen nga shteti, por ndryshimin e tij,
rënien e një regjimi që ka manipuluar dhe varfëruar popullin e vet.
Në Prishtinë, reagimi i shtetit jugosllav ishte
brutal, i pamëshirshëm. Dhuna ishte mjeti kryesor për ta shtypur zërin e
protestuesve. Studentët shqiptarë u vranë, u burgosën, u përndoqën për vite me
radhë. Në Serbi, edhe pse dhuna shtetërore është prezente, ajo nuk ka arritur
ende atë egërsi çnjerëzore me të cilën regjimi jugosllav përndoqi shqiptarët.
Megjithatë, frika mbetet, dhe historia ka treguar se regjimet që e ndiejnë
rënien, janë të gatshme të bëjnë gjithçka për ta vonuar atë.
Dallimi më i madh i këtyre dy lëvizjeve është ai qendror:
në fund të fundit, shqiptarët e Kosovës kërkonin liri nga një shtet që nuk i
pranonte si të tijtë, ndërsa serbët sot kërkojnë një Serbi ndryshe, një shtet
më të mirë për veten e tyre. Shqiptarët luftonin për të dalë nga një burg që
nuk e kishin zgjedhur, serbët sot protestojnë për ta riparuar shtëpinë e tyre
të dëmtuar nga brenda.
Historia e revoltave studentore, qofshin në Prishtinë
apo në Beograd, na mëson një të vërtetë të thjeshtë por të fuqishme: kur një
popull lodhet nga padrejtësia, ai nuk hesht. Dhe nëse zëri i tij shtypet
përkohësisht, ai gjithmonë gjen një mënyrë për t’u ringritur. Në fund, nuk
është çështje fati, as çështje kohe – është një ligjësi universale. Dhe Serbia
sot është vetëm një dëshmi e radhës e kësaj ligjësie të historisë.
15 shkurt 2025
Prishtinë