Speciale » Basha
Sabile Basha & Tefik Basha: Kosova është përjetësia jonë
E premte, 07.02.2025, 07:00 PM
KOSOVA ËSHTË PËRJETËSIA JONË
Nga
Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha &
Prof. Dr. Tefik Basha
Sot,
megjithëse kalendari dëshmonte shkurtin e ftohtë, dita e kapërceu stinën dhe u
shpalos si një pranverë e vonuar, e fshehur mes ditëve dimërore. Dielli i butë
ledhatonte tokën me një ngrohtësi të pavendosur, ndërsa ajri mbante aromën e
një drite që përkëdhelte degët e zhveshura, sikur t’i zgjonte nga një ëndërr e
gjatë dimërore. Ishte një ditë që sfidonte ligjet e natyrës, një udhëtim i
pashkruar mes dy stinëve, ku shkurti mbante në gji frymën e pranverës së
ardhshme.
Pasi
kisha një punë për të kryer në qytet, vendosa të mos i dorëzohesha ngutjes së
makinave apo shpejtësisë së kohës. Zgjodha të ecja, ta ndieja rrugën nën këmbë,
ta lija veten të zhytur në ritmin e ngadaltë të hapave. Ishte një ditë shkurti
që, me ngrohtësinë e saj të pazakontë, sikur kishte harruar që i përkiste
dimrit.
Teksa
eca, sytë më rrëshqisnin mbi jetën e zakonshme të qytetit, mbi njerëzit që,
ndoshta pa e kuptuar, ishin edhe ata të pushtuar nga kjo ditë që i ngjante një
pranvere të vonuar. Disa shpejtonin, të humbur në përditshmërinë e tyre, të
tjerë ndaleshin, të hutuar nga dielli i papritur që shkëlqente mbi fasadat e
ndërtesave. Fëmijët, të çliruar nga pesha e palltove dimërore, vraponin me një
gëzim të pashpjegueshëm, ndërsa të moshuarit, ulur nëpër stolat e parqeve,
dukej sikur ndanin mes tyre kujtime nga pranverat e dikurshme.
Ishte
një ditë që thërriste për t’u jetuar me qetësi, për t’u përjetuar në detaje.
Çdo hap më dukej sikur më afronte me një ndjesi të harruar – atë të pranisë së
pastër, të të qenit pjesë e një bote që, për një çast, dukej më e butë, më e
ngrohtë, më e afërt.
Duke
qenë se shtëpia ime ndodhet në Arbëri, rruga deri te Biblioteka Kombëtare nuk
është e shkurtër, por ndonjëherë vetë udhëtimi bëhet po aq domethënës sa edhe
destinacioni. Nuk më shqetësonte distanca, përkundrazi, e mirëprita si një
mundësi për të ecur mes peizazhit të qytetit, për të ndjerë ritmin e jetës që
pulsonte në çdo cep.
Ishte
një nga ato ditë kur koha nuk të shtyn, por të jep hapësirë për të parë më
qartë, për të vëzhguar çdo detaj që zakonisht mbetet në hije nga ngutja e
përditshme. Ndërtesat e heshtura dukej sikur mbanin histori të pathëna, rrugët,
të lagura nga hapat e panumërt të njerëzve, i ngjanin fletëve të një libri të
hapur që rrëfente përditshmërinë e një qyteti të gjallë.
Teksa
afrohesha drejt Bibliotekës Kombëtare, ajo u shfaq para meje si një tempull i
dijes, një monument i qëndrueshëm përballë rrjedhës së kohës. Çdo hap më
afronte me të, por në të njëjtën kohë më bënte të reflektoja mbi kuptimin e
rrugëtimit – jo thjesht atë fizik, por edhe atë shpirtëror e intelektual, që
çdo njeri bën kur shkon drejt dijes, drejt njohjes, drejt kuptimit më të thellë
të botës dhe vetvetes.
Në
do vite të largëta, një pjesë e mirë e kohës na shkonte duke u ngjitur
shkallëve të Arbërisë, të cilat, me kalimin e viteve, janë shndërruar jo vetëm
në një rrugë kalimi, por edhe në një vendtakim të heshtur mes njeriut dhe
qytetit. Këto shkallë, që dikur përdoreshin thjesht për nevojë, tani janë bërë
një atraksion për banorët e Prishtinës, një rrugë që nuk të fton vetëm të
lëvizësh, por edhe të reflektosh.
Sot
kisha kohë të ndalesha, të ecja pa ngut, të përshkoja çdo hap me vëmendje dhe
të lija mendimet të derdheshin në hapësirën e lirë të mendimit. Ishte ndryshe
nga ditët e ngarkuara të punës, kur këto shkallë i kaloja përditë me një ritëm
të shpejtë, por gjithsesi me një ndjenjë të veçantë kënaqësie. Atëherë, ndoshta
pa e kuptuar, isha bërë një me hapësirën që më rrethonte, një me këto shkallë
që e lidhin Arbërinë me qytetin, një me qytetin që mbante mbi supe historinë
dhe trazimet e veta.
Ngjitja
e tyre sot nuk ishte thjesht fizike, por një udhëtim brenda vetes. Me çdo hap
më dukej sikur ngjitesha drejt një kujtese të largët, një përvoje të gdhendur
në përditshmërinë time. Shkallët nuk ishin më thjesht gurë nën këmbët e mia,
por një urë e padukshme mes së shkuarës dhe së tashmes, mes punës së dikurshme
dhe qetësisë së sotme, mes ritmit të vrullshëm të jetës dhe çasteve të rralla
kur mund të ndalesh dhe thjesht të jesh.
E
sot... sot kohët kanë ndryshuar, e bashkë me to edhe njerëzit. Ritmi i jetës
është bërë më i shpejtë, fytyrat më të rralla, ndalesat më të shkurtuara. Para
viteve ‘90 dhe fillimeve të mijëvjeçarit të ri, rrugët ishin ndryshe – jo vetëm
fizikisht, por edhe në ndjenjën që përcillnin. Duke ecur nëpër to, kurrë nuk
isha vetëm. Gjithmonë kishte një fytyrë të njohur, një mike të kahershme, një
shoqe rruge apo një komshike, me të cilën ndalesha për të shkëmbyer dy-tri
fjalë mirësjelljeje, një përshëndetje të ngrohtë, një kujtim të shpejtë që
mbështillte vitet në pak çaste bisede.
Ishte
një kohë kur ndalesa nuk konsiderohej humbje kohe, por një pjesë natyrale e
jetës, një çast i vogël i përditshmërisë që mbante brenda një lloj ngrohtësie
të papërsëritshme. Rrugët nuk ishin vetëm kalime prej një pike në tjetrën, por
hapësira ku shpalosej jeta me gjithë gjallërinë e saj – aty, mes fjalëve të
zakonshme, rrahjeve të duarve në përshëndetje dhe buzëqeshjeve që përcillnin
një njohje të hershme, një lidhje të pashprehur që koha ende nuk e kishte
zbehur.
Por
sot, gjithçka duket ndryshe. Njerëzit ecin më shpejt, të mbyllur në mendimet e
tyre, të zënë me botën e heshtur të telefonave, me ngutjen që sikur i shtyn
përpara pa mundur të ndalen. Fytyrat e dikurshme janë shpërndarë, disa janë
larguar, të tjerët kanë ndërruar ritmin e jetës, e disa, ndoshta, nuk ndalen më
sepse edhe ndalesa duket e huaj.
E
unë, duke ecur sot në të njëjtat rrugë, ndiej peshën e një ndryshimi të
heshtur. Rrugët ende mbajnë hijet e atyre takimeve të dikurshme, por era e
kohës ka fshirë shumë nga çka dikur ishte aq e natyrshme. Megjithatë, në
kujtesën time ato biseda të shkurtra, ato përshëndetje spontane dhe ndalesat e
dikurshme mbeten si copëza të një kohe që nuk mund të rikthehen, por që
gjithmonë do të ketë vend në kujtesë, ashtu si germat e gdhendura mbi gurin e
një rruge të vjetër.
Në
rrugët e përditshme të qytetit, shpesh më dilnin përpara fytyrat e njohura të
fëmijërisë së fëmijëve të mi e shokëve të tyre—të rritur tashmë, të formuar nga
koha, por ende të mbështjellë me atë ndjenjë njohjeje që nuk zbehet kurrë.
Secili prej tyre, në kalim e sipër, na përshëndetë me mirësjellje, një gjest i
thjeshtë, por i mbushur me një ngrohtësi që më kujtonte vitet kur ata ishin
ende fëmijë, kur rrugët e lagjes kumbonin nga zërat e tyre të gëzueshëm.
Ishte
një përshëndetje e lehtë, një buzëqeshje e shpejtë, ndonjëherë një lëvizje koke
që mbante brenda saj mirënjohjen e një kujtese të përbashkët. E megjithëse
secili vazhdonte rrugën e vet, unë ndihesha sikur për pak çaste e kisha prekur
atë periudhë të shkuar kur shtëpia ime ishte e mbushur me hapat e tyre të
shkujdesur, kur zërat e tyre përziheshin me atë të fëmijëve të mi në biseda,
lojëra dhe ëndrra për të ardhmen.
Koha
kishte kaluar, por ajo lidhje e pashprehur mes një brezi që u rrit para syve
tanë dhe pranisë sonë ende mbetej, e heshtur, por e qëndrueshme. Dhe në atë
përshëndetje të thjeshtë kishte një mesazh të padukshëm: respektin e një
kujtese të ndarë, nderimin e një pjese të jetës që dikur kishte qenë e përbashkët
dhe që sot mbetej e ruajtur në heshtjen e atyre përshëndetjeve të shpejta, por
të sinqerta.
E
sot… O Zot, ku janë tretur të gjithë këta njerëz, ata miq e të njohur që dikur
mbushnin rrugët me praninë e tyre? Ku janë fëmijët e lagjes, ata që dikur ishin
zemra e kësaj hapësire, frymëmarrja e saj e gjallë? Dikur, kur vinte ora e
nisjes për në shkollë, shkallët gjëmonin nën hapat e tyre të vegjël, ndërsa
lagjja oshtinte nga zërat e tyre të gëzuar, një simfoni spontane e fëmijërisë
së pastër.
Ishte
një jetë që ndodhte përtej mureve të shtëpive, një ritëm i përditshëm që e
mbante gjallë shpirtin e lagjes. Nuk kishte nevojë për orë apo alarme – ritmi i
fëmijëve, gumëzhima e tyre e pandërprerë, ishte vetë ora e qytetit. Çdo mëngjes
ishte një paradë e pafundme çantash të varura shpatullave të njoma,
buzëqeshjesh të lodhura nga gjumi por të ndezura nga gëzimi i ditës së re.
Fëmijët vraponin, thërrisnin njëri-tjetrin, e edhe në mes të ngutjes, gjenin
kohë për një lojë të vogël, një bisedë të shpejtë, një të qeshur të sinqertë.
Por
sot, një heshtje e çuditshme mbështjell shkallët, rrugicat, pragjet ku dikur
ndaleshin për të ndarë biskota apo për të pritur njëri-tjetrin. Asnjë gumëzhimë
nuk shpërthen në mëngjes, asnjë zë i hareshëm nuk përplaset në muret e lagjes.
Sikur një dorë e padukshme të ketë fshirë zhurmën e jetës dhe ta ketë
zëvendësuar me një qetësi të huaj, të ftohtë.
A
janë larguar? Apo thjesht janë të mbyllur në një botë tjetër, të mbërthyer pas
ekraneve, të zëvendësuar nga heshtja e një kohe që ka ndryshuar rrënjësisht?
Dhe unë qëndroj në këtë lagje, në këtë hapësirë që dikur ishte e mbushur me
jetë, duke dëgjuar me veshët e kujtesës një zhurmë që nuk ekziston më, por që
vazhdon të kumbonte brenda meje, si një jehonë e një kohe që nuk kthehet më.
E
sot… sikur koha të kishte ngrirë në një heshtje të panjohur. Ecja rrugëve ku
dikur çdo hap përzihej me një përshëndetje, një zë të njohur, një buzëqeshje të
shpejtë, por sot, kaluan minuta të tëra dhe nuk hasa askënd. As fëmijët, që
dikur me vrapin e tyre të çiltër e gjallëronin çdo cep të lagjes, as mikeshat,
që më parë më dilnin papritur përpara me një fjalë të ngrohtë, as komshiket e
mia të dashura, të cilat gjithmonë kishin një fjalë të mençur apo një urim të
mirë për të ndarë.
Një
mëngjes nuk niste pa një përshëndetje, një pasdite nuk kalonte pa një bisedë të
rastësishme, një mbrëmje nuk mbyllej pa një gjurmë të jetës që vlonte rreth e
rrotull. Ishte një ritëm që nuk kishte nevojë të programohej, një rrjedhë e
natyrshme e përditshmërisë ku njeriu ishte gjithmonë mes njerëzve.
Por
sot… vetëm hapat e mi përcjellin heshtjen e rrugës. Dyert janë të mbyllura,
ballkonet të heshtura, rrugicat të zbrazëta. Nuk di nëse është faji i kohës, i
ritmit të ndryshuar të jetës, apo i një shoqërie që po tërhiqet gjithnjë e më
shumë brenda mureve të veta. E megjithatë, brenda meje, zëri i kujtimeve
vazhdon të flasë—një zë që më kujton se dikur këto rrugë nuk ishin kaq të
huaja, se dikur çdo kthesë kishte një fytyrë të njohur, se dikur bota ishte më
e afërt, më e ngrohtë, më e gjallë.
E
di që në orën 16:00 një autobus i vogël ndalon në lagje dhe zbret disa fëmijë,
duke i kthyer në shtëpitë e tyre pas një dite të gjatë në shkollë. Por ata janë
pak, shumë pak. Dikur, rrugët gumëzhinin nga zërat e fëmijëve që ktheheshin me
çanta të varura mbi supe, duke ndarë me njëri-tjetrin historitë e ditës, duke
vrapuar, duke qeshur, duke mbushur lagjen me një jetë që dukej e pashtershme.
Tani, edhe ky autobus i vogël duket si një simbol i zbehur i asaj që dikur
ishte një realitet i gjallë.
A
planifikohen familjet tek ne vallë? A është bërë fëmijëria diçka e rrallë, një
luks që nuk përjetohet më me të njëjtën natyrshmëri? Dikur, një shtëpi pa zërin
e fëmijëve ishte një shtëpi e pashpirt, një vend ku gëzimi dukej i mangët.
Familjet ishin të mëdha, të zhurmshme, të mbushura me jetë. Kishte një bukuri
të veçantë në këtë bollëk njerëzor, në këtë pasuri të dashurisë dhe të
shoqërisë që përhapej natyrshëm mes brezave.
Por
tani, kjo nuk po ndodh më. Shtëpitë janë më të qeta, më të organizuara, më të
heshtura. Dhomat nuk mbushen më me zërat e motrave dhe vëllezërve që luajnë
bashkë, oborret nuk tronditen më nga hapat e panumërt të fëmijëve që vrapojnë.
Një ndjenjë e padukshme zbrazëtie endet mes nesh, një boshllëk që nuk mund të
mbushet me teknologji apo rehatinë e një jete më të qetë. Sepse, në fund të
fundit, çfarë është një lagje, një qytet, një shoqëri pa fëmijët e saj? Një
peizazh i bukur, por pa tingull, pa frymë, pa shpirt.
Tani
fëmijët janë aq pak, saqë secili prind i çon në shkollë me veturë ose përmes
sistemit të organizuar të transportit. Nuk ka më turma të hareshme fëmijësh që
ecin dorë për dore drejt shkollës, nuk ka më radhë të gjata çantash të
mbështetura pas shpinash të njoma, nuk ka më ato bisedat e fëmijërisë që i
japin jetë çdo mëngjesi.
Nuk
është çudi që shumë paralele në shkollat fillore po mbyllen. Dhomat e klasave,
që dikur gumëzhinin nga zërat e nxënësve, tani mbeten të heshtura. Bankat,
dikur të mbushura me kureshtje dhe ëndrra të vogla, tashmë qëndrojnë bosh, të
mbuluara nga një pluhur i heshtur. E bashkë me to, edhe shumë mësues po mbeten
pa vende pune, pa mundësinë për të ndarë dijen, pa gëzimin për të formuar
brezat e rinj.
Por
sa e dobishme është kjo për ne si komb? Çfarë do të thotë një e ardhme me
gjithnjë e më pak fëmijë, me gjithnjë e më pak nxënës që mbushin shkollat tona,
me gjithnjë e më pak duar të vogla që shkruajnë mbi fletët e bardha të së
ardhmes? Një komb pa fëmijë është një pemë që po e humb rrënjën, një këngë që
po shuhet pak nga pak, një pranverë që nuk vjen më me forcën e dikurshme.
Sepse
fëmijët nuk janë thjesht numra në statistika, ata janë vetë gjaku i një kombi,
gjallëria e një shoqërie, e ardhmja që sot po bëhet më e brishtë. Dhe nëse një
ditë, shkollat do të jenë më shumë kujtime sesa hapësira të mbushura me jetë,
çfarë do të na mbetet për të trashëguar? Një qytet i heshtur, një komb që
përkund veten në kujtime, por nuk guxon të ëndërrojë për të nesërmen?
Mijëra
herë e kam pyetur veten: ku janë? Ku janë tretur? Pse nuk duken më? Rrugët që
dikur gumëzhinin nga prania e tyre tani mbeten të heshtura, të zbrazëta, sikur
koha t’i ketë përpirë njerëzit bashkë me kujtimet e tyre. Sytë i drejtoj rreth
e rrotull, kërkoj fytyra të njohura, pres një zë, që dikur ishte pjesë e
pandashme e këtij mozaiku të përditshëm. Por nuk ka përgjigje.
Heshtja
është e ftohtë, një heshtje që nuk mësohesh kurrë ta pranosh. E ku shkuan të
gjithë? A i rrëmbeu ritmi i shpejtë i jetës, i hodhi diku nëpër rrjedhat e
kohës, apo thjesht i mbylli në një botë të padukshme, ku më nuk ka nevojë për
ndalesa të rastësishme, për biseda të shkurtra, për ato çaste të vogla që dikur
krijonin ndjenjën e përkatësisë?
Sa
e dhimbshme, sa e ftohtë, sa i trishtë është një qytet pa shumë fëmijë që e
mbushnin me jetë, pa fytyrat e njoma që dikur e bënin më të ngrohtë, më të
afërt, më të gjallë. Rrugët janë të njëjtat, ndërtesat qëndrojnë aty ku kanë
qenë gjithmonë, por diçka mungon—shpirti i tij, ai ritëm i padukshëm që
krijohet vetëm nga prania e atyre që e jetojnë, që e frymojnë, që e duan.
Një
qytet me pak fëmijë është si një trup me pak zemër, si një rrugë me pak hapa,
si një mëngjes me pak agim.
Dikur,
qyteti kishte një ritëm të vetin, një gjuhë të pathënë mes hapave, zërave,
përshëndetjeve të shkëmbyera nga dritaret e hapura dhe dyert që nuk e njihnin
mbylljen. Sot, ai ritëm është i ngadaltë, i zbehur, sikur koha të ketë marrë me
vete jo vetëm njerëzit, por edhe kujtimet e tyre. Dhe unë, duke ecur në këtë
qytet që dikur ndriçonte nga jeta, ndiej peshën e heshtjes mbi supe, një
heshtje që flet më shumë se çdo zhurmë, një boshllëk që nuk mbushet as me
kujtime, as me shpresa, por vetëm me mall.
Pasi
ecja ngadalë, duke e lënë pas heshtjen e rrugëve të njohura, dola më në fund në
rrugën kryesore – te Qafa. Aty, gjithçka dukej ndryshe, sikur qyteti të kishte
ndërruar fytyrë, të ishte mbushur me njerëz të panjohur që lëviznin me një
ritëm tjetër, të huaj për kujtimet e mia.
Kafiteritë
ishin të mbushura plot, si gjithmonë, zhurma e tyre përzihej me aromën e kafesë
dhe me nxitimin e një qyteti që nuk ndalet kurrë. Por mes atyre tavolinave të
stërmbushura, nuk pashë asnjë fytyrë të njohur, asnjë fëmijë në ndonjë karrocë
apo që e mbante nënën përdore. Asnjë mike, asnjë fqinje, asnjë njeri që të më
kujtonte lagjen time, rrugët ku kam shëtitur, jetën që dikur dukej e
pandryshueshme. Ishte një ndjenjë e çuditshme—të jesh në mes të turmës, por të
ndihesh si një i huaj në qytetin tënd.
Pastaj,
hapat e mi më çuan në sheshin Zahir Pajaziti, në zemrën e qytetit, aty ku
gjithmonë kishte jetë, lëvizje, zëra që përziheshin në ajër si një simfoni e
gjallë e Prishtinës. Për një moment, më ngjau sikur i tërë qyteti kishte dalë
në rrugë. Njerëzit rridhnin si një lumë i pafund, duke mbushur çdo cep të
sheshit, por mes tyre nuk njoha askënd. Ishin të huaj për mua, sikur unë të
kisha udhëtuar larg për vite të tëra dhe të isha kthyer në një vend të
panjohur.
Dikur,
në të njëjtat rrugë, disa nga kolegët e mi dilnin çdo ditë, duke i dhënë një
qark sheshit, duke biseduar, duke ndarë mendime e kujtime. Kishte një ritëm të
natyrshëm në këto ecje të tyre, një zakon që krijonte ndjenjën e përkatësisë.
Por sot, askush nga ta nuk ishte aty. Asnjë fytyrë e njohur, asnjë përshëndetje
që të mbante lidhur me të kaluarën. M’u duk sikur dikush ma kishte vjedhur
qytetin, ma kishte ndryshuar, më kishte marrë njerëzit e tij dhe i kishte
zëvendësuar me silueta të panjohura, me fytyra që nuk më thoshin asgjë, me hapa
që nuk linin gjurmë në kujtesën time.
Rrallë
ndonjë përshëndetje e ndrojtur më drejtohej nga ndonjë kalimtar. Instinktivisht
ia ktheja, një “mirëdita” që dilte nga buzët e mia pa ndjenja, sepse përballë
kisha një fytyrë që nuk arrija ta vendosja askund në rrjetin e kujtimeve të
mia. Ishte një ndjesi e çuditshme—të përshëndesësh dikë, por të mos dish as
kush është, as nga vjen, as çfarë lidhje të padukshme mund të kesh me të.
Dhe
ashtu, duke vazhduar ecjen nëpër këtë qytet që dikur ishte i imi, ndjeva një
lloj vetmie të çuditshme, jo atë vetminë e mungesës së njerëzve, por atë
vetminë që lind nga mungesa e lidhjeve, nga mungesa e kujtimeve që ndërthuren
në çdo cep, nga ndjenja se po ecja në një qytet të njëjtë, por tërësisht të
huaj.
E
di… E di që disa janë larguar në një botë tjetër, atje ku nuk ka kthim, ku
kujtimet ruhen vetëm në zemrat e atyre që i deshën. E di që disa kanë marrë
rrugën e mërgimit, të shtyrë nga ëndrrat, nga nevoja, nga një e ardhme që nuk
mund ta gjenin më këtu. E di që lufta ka lënë pas një zbrazëti të dhimbshme,
një plagë që nuk shihet me sy, por ndihet në çdo rrugë të qytetit.
Por
ama sot… sot qyteti im më dukej i tmerrshëm. Jo nga ndërtesat e larta, jo nga
rrugët e asfaltuara, jo nga turmat e njerëzve që vërshonin sheshet. Ai më
tmerronte në heshtjen e tij të padukshme, në boshllëkun që nuk mund të shihej,
por që ndihej thellë në shpirt. Ishte qyteti im, por nuk e ndieja më si të
tillë. Ishte një skenë e njohur, por aktorët e saj mungonin.
Muret
mbetën, rrugët ende çonin në të njëjtat drejtime, por ajo që dikur i jepte
frymë këtij vendi—ata njerëz që e bënin të gjallë—ishin zhdukur. Më dukej sikur
ecja mes hijesh, mes kujtimesh që s’kishin më trup, mes rrugëve që dikur kishin
gumëzhitur nga jeta dhe tani qëndronin të heshtura, të ftohta, të huaja.
A
mund të quhet ende qytet një vend pa ata që e kanë ndërtuar, pa ata që e kanë
dashur, pa ata që e kanë jetuar? A mund të jetë ende shtëpi një vend ku askush
nuk të njeh, ku zërat e dikurshëm janë shuar dhe vendin e tyre e kanë marrë
fytyra të tjera, kalimtarë që nuk të thonë asgjë? Sot, Prishtina ime nuk ishte
më ajo që kisha njohur, ajo që më kishte mbështjellë dikur me ngrohtësinë e
saj. Sot, ajo më shfaqej e zhveshur nga shpirti i saj, e ngrirë në kohë, një
qytet që ndoshta ende qëndronte në hartë, por që për mua po tretej në harresë.
Nuk
e njoha atë pamje. Ishte si një reflektim i mjegullt në një pasqyrë të
pluhurosur, një peizazh i njohur, por i huaj në të njëjtën kohë. Rrugët ishin
aty, ndërtesat ende qëndronin në vendet e tyre, por diçka thelbësore kishte
ndryshuar—diçka që nuk mund të matesh me sy, por vetëm të ndjeje me zemër.
Qyteti
im, ai që dikur më njihte dhe më priste me krahë hapur, kishte filluar të më
harrojë. Sikur të kishte humbur kujtimin e hapave të mi, të zërit tim, të
viteve që kisha jetuar mes tij. Ishte një ndjenjë e çuditshme, thuajse nuk isha
më pjesë e tij, por një kalimtare mes rrugëve që dikur më përkisnin.
Dikur,
qyteti dhe unë ishim një. Njihnim njëri-tjetrin në detaje—çdo kthesë, çdo gur
trotuari, çdo shesh kishte një histori që lidhej me mua, me njerëzit që njihja,
me kujtimet që aty ishin gdhendur. Por tani, ai dukej sikur kishte marrë një
jetë të re, një fytyrë tjetër, një ritëm që nuk më përfshinte më. Dhe më shumë
se fakti që unë nuk e njihja më qytetin tim, më dhembte mendimi se ndoshta edhe
ai kishte filluar të mos më njihte mua.
A
duhet t’i gjykojmë njerëzit që janë larguar? A duhet ta gjykojmë qytetin që ka
mbetur pa shumë banorë të tij? Jo. Nuk janë ata që duhen fajësuar. Nuk mund të
akuzosh ata që e kërkuan fatin gjetkë, as qytetin që hesht në mungesën e tyre.
Jo, unë do të gjykoja çdo gjë që e shtyu këtë largim të njerëzve të mi, çdo
shkak që bëri që një qytet të zbrazet nga shumë shpirta i tij, çdo arsye që
detyroi duart të lëshonin pragjet e shtëpive dhe këmbët të largoheshin nga
rrugët që dikur i njihnin përmendësh.
Një
qytet është i yni vetëm kur ne jemi në të. Muret, sheshet, rrugët,
ndërtesat—ato nuk kanë kuptim pa ne, pa ata që i japin jetë, pa zërat që
përplasen në fasadat e larta dhe përhapen në ajrin e mëngjeseve të qytetit.
Vendi është i yni vetëm kur në djepat tanë rriten fëmijët tanë, kur buzëqeshjet
e tyre kumbojnë në dhomat e shtëpive tona, kur shkallët e lagjeve oshtijnë nga
hapat e tyre të gëzuar.
Një
vend pa njerëzit e tij është vetëm një hije, një kornizë boshe e një kujtese që
venitet. Një qytet që nuk ka më fëmijë, që nuk mbart më ëndrra, që nuk rrit më
breza të rinj, nuk është më qytet—është një skenë e ngrirë, e mbushur me
fantazmat e dikurshme.
Dhe
më vjen keq. Jo për ata që u larguan, por për gjithçka që i largoi. Për
gjithçka që na mori mundësinë ta ruajmë qytetin tonë ashtu siç duhej të ishte—i
gjallë, i mbushur me jetë, i yni në çdo frymëmarrje, në çdo buzëqeshje, në çdo
hap të vogël fëmijëror që i jep kuptim të ardhmes sonë.
Ju
kujtohet? Sigurisht, ju kujtohet kur edhe vetë Vasa Çubrilloviqi, ideologu i
errët i elaborateve famëkeqe për shfarosjen e shqiptarëve, në fund të jetës së
tij, mes dëshpërimit dhe dorëzimit të heshtur, pranoi humbjen? “Në Kosovë më
mundi nëna shqiptare,” – kishte thënë ai, si një pohim i heshtur i dështimit të
një projekti të errët, një dëshmi e gjallë e fuqisë së një kombi që nuk mund të
shuhej as nga dhuna, as nga përndjekja, as nga planet e errëta të shfarosjes.
E
dini çfarë është kjo? Nuk është thjesht një fjali e një burri që në fund e
kuptoi pafuqinë e strategjive të tij. Kjo është një epope e pathënë, një himn i
një qëndrese që nuk u shkrua në libra, por që u mbajt në djepat e nënave, në
zemrat e burrave, në shpirtrat e fëmijëve që erdhën në jetë pavarësisht
gjithçkaje. Kjo është dëshmia e një populli që u mendua se mund të zhbëhej, por
që çdo herë rilindte nga dheu i vet, nga rrënjët e tij të pashkulshme, nga
dashuria e nënave shqiptare për jetën, për vazhdimësinë, për ekzistencën.
Sepse
çfarë është një komb pa fëmijët e tij? Çfarë është një vend nëse jo zërat e
fëmijëve që mbushin rrugët, shkollat, oborret me të qeshura dhe ëndrra? Çfarë
është një e ardhme nëse jo duart e vogla që kapin dorën e një nëne dhe ecin drejt
së nesërmes? Pikërisht këtu qëndron fuqia e asaj fjalie të thjeshtë, por të
rëndë si vetë historia. Kosova nuk u mund as nga armët, as nga politikat e as
nga planet që u hartuan në errësirë, sepse aty ku ka jetë, aty ku ka nënën
shqiptare, ka të ardhme, ka një popull që nuk shuhet.
Sot,
kur qytetet heshtin dhe kur gjithnjë e më pak fëmijë mbushin rrugët, a duhet të
shqetësohemi? A duhet të pyesim veten se çfarë po ndodh me këtë fuqi të
dikurshme që triumfoi mbi çdo përpjekje për ta zhdukur? Sepse një qytet pa
fëmijët e tij është një qytet që e ka humbur betejën me kohën. Një vend ku
djepat nuk lëkunden më, ku nënat nuk i këndojnë më ninullat fëmijëve të tyre,
është një vend që rrezikon të mbetet vetëm një kujtim në histori.
Ndaj,
kujtoni fjalët e Vasa Çubrilloviqit. Kujtoni fuqinë që kishte nëna shqiptare.
Kujtoni se fitorja nuk është në strategjitë politike apo në fitoret e
përkohshme të historisë. Fitorja është aty ku ka jetë, aty ku ka brez të ri,
aty ku ka një nënë që, pavarësisht gjithçkaje, vazhdon ta mbajë në duar të
ardhmen e një kombi.
Në
anën time, prej nga vij, ka një thënie të urtë që përcillet nga brezi në brez,
një e vërtetë e pashkruar, por e rrënjosur thellë në shpirtin e njerëzve: “Për
fëmijën dhe për shtëpinë, Zoti gjithmonë ka një fond të veçantë.” Një fjali e
thjeshtë, por që mbart një peshë të madhe, një filozofi të tërë mbi jetën, mbi
vazhdimësinë dhe mbi bekimin që qëndron mbi çdo vatër familjare ku rriten
fëmijët.
Kjo
thënie nuk është vetëm një shpresë, por një kujtesë se jeta gjithmonë gjen
rrugën e saj, se fëmija është bekim, dhe shtëpia, ajo që i jep kuptim
ekzistencës sonë, nuk mbetet kurrë pa dritë. Aty ku dëgjohet e qara e
foshnjave, aty ku një nënë përkund një djep, aty ku një baba hap derën dhe
ndien aromën e shtëpisë së tij, aty është jeta e një kombi, aty është themeli i
një të ardhmeje.
Por
a e kuptojmë vërtet këtë? A e kuptojmë se nuk ka pasuri më të madhe sesa të
kemi fëmijë që rriten në pragjet tona, që mbushin oborret dhe rrugët me të
qeshurat e tyre, që mbajnë të gjallë trashëgiminë tonë? A e kuptojmë se një
shtëpi pa fëmijë, pa brezin e ri, është si një pemë pa rrënjë, e destinuar të
thahet me kalimin e kohës?
Ne
duhet ta kuptojmë këtë. Duhet ta ruajmë këtë urtësi, jo thjesht si një fjalë të
bukur që përsëritet në biseda, por si një udhërrëfyes për të ardhmen. Sepse
nëse ne e harrojmë këtë të vërtetë, nëse nuk e kuptojmë peshën e saj, atëherë
një ditë do të zgjohemi dhe do të gjejmë shtëpitë tona të heshtura, qytetet
tona të zbrazëta, rrugët tona pa jetë.
E
nëse ndodh kjo, atëherë çfarë do të mbetet nga ne? Vetëm muret, vetëm hijet e
asaj që dikur ishte një jetë e gjallë, vetëm një boshllëk që nuk mund të
mbushet më as me kujtime, as me fjalë. Prandaj, le ta kuptojmë sot, sa nuk
është vonë: fëmijët janë drita e së nesërmes, shtëpia është zemra e çdo kombi,
dhe aty ku ata ekzistojnë, ekziston edhe shpresa, ekziston edhe vazhdimësia e
një populli që refuzon të shuhet.
Në
vitet 1989-90, një prift serb, i mbështetur në ideologjinë e hershme të
pushtimit dhe përvetësimit, i thërriste serbët të vinin në Kosovë. Mes
predikimeve dhe fjalimeve të tij, përsëriste një frazë që dukej e thjeshtë, por
që mbante brenda një filozofi të errët: “Vetëm ai që përkund fëmijën në djep në
atë vend, ai është pronari i tokës.”
Ishte
një thirrje që synonte të ndryshonte rrjedhën e historisë, një përpjekje për ta
përmbysur të vërtetën e një toke të lashtë, për ta shndërruar atë në diçka që
nuk kishte qenë kurrë. Ishte një fjali që, në dukje, fliste për jetën, për
fëmijën, për djepin – por në thelb, ajo ishte një thirrje për një pushtim të
heshtur, një përpjekje për të mbjellë rrënjë të huaja në një tokë që nuk e
kishte të tijen.
Por
toka nuk është vetëm e atij që përkund një djep. Toka është e atij që ka
mbjellë mundin, që ka vaditur me djersën e vet, që e ka dashur dhe e ka
mbrojtur me shpirt e me gjak. Toka është e atyre që e mbajnë gjallë me dashuri,
me punë, me histori e me kujtime. Dhe Kosova, më shumë se çdo vend tjetër, e ka
treguar këtë të vërtetë. Ajo nuk u bë e huaj, edhe kur u përpoqën ta ndryshojnë,
ta përmbysin, ta mbushin me të tjerë.
Sepse
djepi nuk është vetëm një shtrat për një fëmijë – ai është një simbol i
vazhdimësisë. Dhe fëmijët që janë përkundur në djepat e Kosovës, brez pas
brezi, nuk ishin të ardhur, nuk ishin të huaj. Ata ishin të vetët e kësaj toke,
bijtë dhe bijat e saj, ata që i dhanë gjuhën, kulturën, këngën, legjendën,
dhimbjen dhe krenarinë.
Një
prift mund të thoshte fjalë, mund të nxisë njerëz të lëvizin, mund të përpiqet
të ndryshojë rrjedhën e historisë me fjalime dhe doktrina. Por toka flet me
gjuhën e saj. Dhe gjuha e saj është e gdhendur thellë në shpirtin e atyre që
kanë lindur mbi të, që e kanë mbrojtur, që kanë ecur zbathur mbi dheun e saj,
që e kanë larë me lot e me dashuri.
Historia
mund të ketë shumë zëra, por vetëm një e vërtetë. Dhe e vërteta është se Kosova
i përket atyre që kanë kënduar ninullat e saj, atyre që janë rritur nën diellin
dhe erën e saj, atyre që, edhe në kohët më të errëta, nuk e lanë të venitej.
Sepse toka nuk mund të blihet, nuk mund të merret me forcë. Ajo nuk është vetëm
e atyre që përkundin një djep – ajo është e atyre që e duan me shpirt. Dhe këtë
nuk e ndryshon asnjë thirrje, asnjë fjalë, asnjë pushtim.
Dhe
ngushëllohem… Ngushëllohem sepse, edhe kur nuk jemi këtu, edhe kur nuk i
përkundim më djepat tanë nën çatitë e kësaj toke, edhe kur nuk takojmë më
njerëzit e dashur si dikur, ata nuk janë zhdukur. Ata janë aty, të pranishëm në
një mënyrë që shkon përtej trupit dhe hapave fizikë. Janë në rrugët që dikur i
mbushnin me zërat e tyre, në kalldrëmin që ruan hijen e hapave të tyre, në
flladin e një dite që sjell erën e miliona stinëve, të atyre që kanë kaluar dhe
të atyre që do të vijnë.
Kosova
nuk matet me numrin e atyre që ecin mbi dheun e saj sot. Ajo jeton në kujtimin
e çdo brezi që ka luftuar për të, në çdo emër të gdhendur mbi gurët e saj, në
çdo ninullë që është kënduar në netët e dimrit dhe në çdo britmë që është
ngritur për të në kohët e vështira. Kosova nuk është vetëm një tokë – ajo është
fryma jonë, kujtesa jonë, rrënja jonë më e thellë.
Nuk
ka fuqi që mund ta tjetërsojë, sepse nuk ka forcë që mund ta ndryshojë atë që
është e shkruar në eshtrat e një populli. Nuk ka pushtues, nuk ka kohë, nuk ka
harresë që mund ta shkulë atë që ka zënë rrënjë në shpirt. Kosova është e jona.
Jo sepse e thonë kufijtë apo hartat, por sepse është e gdhendur në qenien tonë,
në gjuhën tonë, në këngët tona, në dhimbjen dhe krenarinë tonë.
Kosova
është gjaku ynë që nuk falet, thoshte poeti. Një betim i heshtur në damarët e
historisë, një kujtesë e pashlyeshme në shpirtin e secilit që e do atë me
gjithë qenien. Edhe kur nuk jemi këtu, edhe kur largësia na mban larg, Kosova
na rrjedh brenda. Sepse ajo nuk është vetëm një vend – ajo është vetë zemra që
rreh brenda nesh.
Ne
jemi këtu, edhe kur nuk jemi. Prania jonë nuk matet vetëm me hijen që lëshojmë
mbi këtë tokë, as me hapat që ecin mbi pluhurin e saj. Ne jemi këtu në frymën e
çdo brezi që ka jetuar, ka dashur dhe ka mbrojtur këtë vend. Edhe kur largësia
na ndan, edhe kur koha na shpërndan në udhët e botës, zemrat tona mbeten të
rrënjosura këtu, në dheun e kësaj toke që nuk mund të na harrojë.
Ne
e duam Kosovën, jo vetëm me fjalë, por me atë ndjenjë të thellë që s’e lë
askënd të harrojë. E mbrojmë edhe kur nuk shihemi, edhe kur nuk jemi të
pranishëm me trup, sepse dashuria për vendin nuk ka nevojë për dëshmi të
dukshme. Ajo rri e pashuar brenda secilit prej nesh, si një flakë që nuk shuhet
as nga largësia, as nga koha, as nga heshtja.
Ne
jemi me të, në çdo mëngjes kur dielli lind mbi malet e saj, në çdo natë kur
hëna e argjendtë përkund qetësinë e saj. Jemi në çdo fëmijë që belbëzon fjalët
e para në gjuhën e kësaj toke, në çdo këngë që këndohet, në çdo kujtim që
ruhet. Nuk ka ndarje, nuk ka harresë, nuk ka largësi që mund të na bëjë të mos
jemi pjesë e saj.
Dhe
do të jemi, sot, nesër dhe në të gjitha vitet që do të vijnë. Sepse kjo tokë
është e bekuar me gjakun dhe djersën e të parëve tanë, me ëndrrat e atyre që
guxuan të besojnë, me shpresën e atyre që ende e duan me shpirt. Kosova nuk
është thjesht një vend, ajo është përjetësia jonë, rrënja që na lidh me
historinë, e ardhmja që thërret për vazhdimësi. Dhe për sa kohë që dashuria
jonë për të mbetet e patundur, për sa kohë që zemrat tona rrahin për të, ajo
nuk do të jetë kurrë vetëm.