Albert Zholi: Si u turrën shqiptarët mbi muret e ambasadave në Tiranë me thirrjet “Liri-Demokraci!”

Mbi muret e ambasadave në Tiranë kaluan plot 4795 vetë

- E hëna e 2 korrikut 1990, shënohet si hapi i parë që ndërmorën shqiptarët për të thyer izolimin komunist

- Parullat që u hodhën ishin nga më reaksionaret, më armiqësoret kundër Partisë e pushtetit, si “Enver-Hitler”, “Muho Asllan – Sllobodan”, “Hekuran-Sllobodan”!

2 Korrik 1990, 34-vjet nga historia e rrallë shqiptare, që shqyen dyert e ambasadave në Tiranë.

- Si u turrën shqiptarët mbi muret e ambasadave në Tiranë me thirrjet “Liri-Demokraci!”

- Pse heshti Ramiz Alia pas pushkatimit të Çausheskut, dhe historia e Shqipërisë totalitare?

Nga Albert Z. ZHOLI

Ajo ditë…

E hëna e 2 korrikut 1990, shënohet si hapi i parë që ndërmorën shqiptarët për të thyer izolimin komunist, duke mësyrë dyert e ambasadave të huaja në Tiranë. Kronikat e kohës dëshmojnë se e hëna e 2 korrikut ishte ditë e qetë dhe e nxehtë. Ndeshjet e kupës së botës në futboll ishin në prag të gjysmëfinales, e cila do të mbahej me 4 korrik. Një lajm kishte nisur të shkaktonte shqetësim në ambientet e Ministrisë së Brendshme. Rreth 18 vetë kishin gjetur strehim në ambasadat greke, italiane e turke.  Ndërsa në ambasadën gjermane, ku ishin strehuar 50 të tjerë, në mbrëmjen e po asaj dite, një grup të rinjsh kishin mësyrë me një kamion, duke shembur murin e ambasadës e duke u futur në ambientet brenda saj. Jashtë në rrugë kudo shtoheshin lëvizjet e njerëzve dhe të forcave policore. Gjithçka kishte marrë trajtën e një demonstrate, ku nuk mungonin as thirrjet për rrëzimin e regjimit komunist…Kjo është vetëm pak prej atmosferës së trazirave të 2 korrikut, e pasuar vetëm dy ditë më vonë me një tjetër ngjarje shqetësuese në Kavajë me 4 korrik. Menjëherë pas mbylljes së ndeshjes gjysmëfinale, mes Gjermanisë dhe Anglisë, ku Gjermania fitoi me penallti me rezultatin 4:3, turma njerëzish dolën rrugëve të Kavajës, sulmuan, thyen dyqanet dhe hodhën parrulla me thirrje për Gjermaninë e bashkuar, Europën e bashkuar, për dhënien fund të regjimit komunist në Shqipëri, për pakënaqësitë e shumta, etj.

Situata në Shqipëri

Dhjetëvjeçari i fundit, 1980-1990, ishte për Shqipërinë totalitare një kohë kur socializmi enverian nisi të hajë vetveten. Në përgjithësi, pas prishjes së marrëdhënieve ekonomike-politike me Kinën e largët “peshqeshet” e kongreseve zhurmëmëdha për mbështetje të plotë në forcat e veta nisën të zvogëloheshin frikshëm. Në vend të hidrocentraleve gjigante mbi lumin Drin të ndërtuara më kredi kineze, në vend të uzinave, që duhej të bënin gjithçka për ekonominë të centralizuar. Në të vërtetë, siç po shihet sot, eksperimentet e parimit të mbështetjes në forcat tona, siç quhej, ishin fillimi i fundit të sistemit të socializmit njëpartiak. Po shuheshin ngadalë entuziazmi dhe patriotizmi partiak, po humbiste në terrin e harresës vetë figura e Enver Hoxhës, dhe kjo për shkakun e vetëm, sepse shqiptarët po varfëroheshin me shpejtësi. Tentativat për komunistizimin e jetës shqiptare parakohe, siç ishin kooperativat e tipit të lartë, tufëzimi i bagëtive, centralizimi i skajshëm i gjithë ekonomisë, e shuan interesin e njerëzve për të punuar, sikundër shuan mirëqenien e arritur. Historira se si ishim në vitet ’40 dhe si jemi sot, nuk pinin më ujë, sidomos në brezin e ri, i cili nuk e njihte fare periudhën e paraçlirimit, por as atë të viteve ’50-60. Depërtimi i pamjeve televizive të huaja, sidomos televizioni italian, liberalizimi i letërsisë dhe artit, politika mikro gorbaçoviane e Ramiz Alisë, pas vdekjes së Enver Hoxhës, krijuan pështjellimet e para ideologjike. U shtuan arratisjet, sidomos në Greqi, u prishën ekuilibrat e edukatës komuniste, u ra vlera të ashtuquajturave organizata të masave, madje, vetë Partia e Punës, më imponuesja organizatë në jetën e shqiptarëve, nisi të neglizhohej. Kjo histori rënieje, ndonëse në përmasa e forma të tjera, po ndodhte pothuajse në të gjithë lindjen totalitare. Nuk po e përdor termin “lindjen komuniste”, sepse komunizmi nuk u arrit kurrë të vendosej në ato vende. Bënte përjashtim në këtë “perandori” ideologjike Kina, e cila qysh në fund të viteve ’70, u hapi dyert kapitalit të huaj dhe krijoi një proces ekonomik të tillë, që i lejoi vendit më të madh të botës një zhvillim të shpejtë. Kjo lëvizje, e cila u kritikua ashpër nga stafi i komunistëve në Tiranë, i dha mundësi Kinës, jo vetëm të ecte përpara, por të mos binte kështjella e saj, edhe sot, dhjetë vjet pas shkatërrimit të komunistëve fanatikë evropian-lindorë.

Komunizmi në Shqipëri dhe dështimi i sistemit

Historia e Shqipërisë totalitare, është një kapitull i gjatë, i cili do të kërkojë shumë vëllime për historinë moderne të Shqipërisë. Por autori i këtyre rreshtave, duke kaluar përmes atyre viteve dhe rrjedhojave të tmerrshme që ndodhën më pas, nuk mund të mos nënvizojë faktin se, shkulja masive e trungut të shqiptarëve, ishte me njëfarë mënyre diferenca ekonomike me atë botë, e cila gjendej shumë pranë nesh, por për kushte të tjera historike, politike dhe ekonomike, kishte krijuar një mirëqenie disa herë më të madhe. Por nuk do të thoshim gjithçka në qoftë se këtë fatkeqësi kombëtare, siç e quajmë sot, do t’ia faturonim vetëm sistemit e formave evasive ekonomike të tij. Ekzistonin dy botë, të ndara qartë ekonomikisht e politikisht, dy rajone me civilizime historike të ndryshme, me forma konkrete armiqësore ndaj njëra-tjetrës dhe shpenzime kolosale për ta mundur sho-shoqin. Në kohën kur Enver Hoxha synonte të mbillte fushave e maleve të Shqipërisë qindra e mijëra bunkerë, të cilat, siç thoshte ish kryeministri M. Shehu, vërtet kushtojnë një grusht flori, por shmangin lumenj gjaku, vendi më i pasur i botës SHBA synonte të ndërtonin sistemin e ‘Luftës së Yjeve”, i cili do të kostonte triliona dollarë. Jo më kot vendet më të varfra të Evropës së shekullit të kaluar ranë nën ndikimin komunist. Rusia e para, një shtet kolosal ku u ruajt bujkrobëria deri në prag të revolucioneve; pastaj Polonia e kaluar dorë më dorë të imperatorëve evropianë, Çekia e Hungaria si skaje të perandorisë së madhe austriake, Rumania, Serbia, Bullgaria, si periferi dhe prapambetje të trashëguara nga otomanizmi shekullor, Shqipëria….më tragjikja e Ballkanit! Bëri përjashtim vetëm Greqia.

Situatë pa rrugëdalje…

Shqipëria bëri vërtetë hapa të rëndësishëm ekonomik në tri dhjetëvjeçarët e parë të pasluftës, por trashëgimia kulturore, superstruktura e shtetit, mbyllja nga bota, liria e kufizuar e iniciativës së individit, por edhe presioni ekonomik e politik ndërkombëtar, e bën atë plagën e Evropës. Pastaj ajo rezistoi edhe pak. Pushkatimi pa gjyq i Çausheskut në Rumani, tronditi hierarkinë puniste shqiptare. Lëvizjet e R. Alisë drejt Evropës e Amerikës ishin tejet të vonuara. Tanimë fitimtari perëndimor ishte bërë i pamëshirshëm. Ai nuk falte më. Të gjitha strukturat e shërbimeve të fshehta, të gjitha marrëveshjet ekonomike formale, të gjitha segmentet shoqërore të quajtura “të deklasuara”, u nisën të lëviznin sipas kaheve të tilla që duhet të çonin në eliminimin e sistemit të socializmit totalitar. Në këtë plan të përgjithshëm perëndimor ishte edhe vetë dyndja drejt ambasadave. Historia e ambasadave është quajtur veç formale, dhe thjeshtë një zemërim i popullit shqiptar, veçanërisht i rinisë, për të thyer kornizat e diktaturës. Në pamje të parë kështu duhej të ishte. Por le të qëndrojmë pak më gjatë në këtë dritare të fillimit të emigracionit masiv, për të kuptuar të vërtetat. Dihet nga të gjithë se më 12 dhjetor 1985 ora 11 gjashtë vetë të familjes Popaj, (katër motra dhe dy vëllezër) hynë në ambasadën italiane në Tiranë, nga rruga Labinoti, duke i thënë policit se ishin turistë italianë. Kjo ngjarje tronditi qysh në fillim opinionin shqiptar dhe themelet e “pathyeshmërisë” së sistemit totalitar. Tani më jo duke prerë telat me korent të gardhit kufitar me Greqinë, as duke rrezikuar mbytjen në kanalin e Korfuzit, por ashtu thjeshtë. Përmbi kangjella dhe…ja në një botë tjetër. Duke qenë fare pranë Qytetit Studenti ngjarja e Popajve pati efekte të mëdha psikologjike mbi kategorinë më të pritur për liberalizëm. Shteti italian e pranoi sfidën. Shqipëria zyrtare e rrethoi ambasadën italiane me roje të shumëfishuara dhe me një shërbim që i kostonte qimet e kokës. U vunë në lëvizje shtete, organizata ndërkombëtare, që mbronin të drejtat e njeriut, u bënë deklarata deri në Kombet e Bashkuara. Kokëfortësia e qeverisë shqiptare arriti deri atje, sa tanimë kontrollohej çdo gjë që dilte e hynte në ambasadën italiane. Edhe kutitë e mallrave nuk duhet të ishin më të mëdha se 50X50 cm. Marrdhëniet ndërshtetërore me fqinjin më të afërt të periudhës pas kineze u bënë të akullta. Fundi…dihet. Presioni ndërkombëtar fitoi. Ishte padyshim një matje pulsi për ngjarjet e ardhshme. Kështu ndodhi që më dy korrik 1990 pothuajse të gjitha ambasadat e huaja në Tiranë të çelnin dyert e tyre për ata që donin të iknin nga Shqipëria.

Ambasadori gjerman mori në mbrojtje të “plagosurit”

Si mund të flakej brenda një nate frika gati dyzetë e pesëvjeçare se arratisja ishte tradhti, dhe tradhtia ishte një jetë e mjeruar edhe për ata që mbeteshin pas? Dihet konstitucioni ndërkombëtar i territoreve të ambasadave. Ato janë shtete brenda shteteve dhe cënimi i territoreve të tyre konsiderohet si cënim kufijsh. Por për çudi asnjë ambasador i akredituar në Tiranë, të cilit i qe “dhunuar” territori kombëtar nuk bëri ankesë pranë qeverisë shqiptare për marrjen e masave në mbrojtje të ambasadave. Përkundrazi. Ambasadori gjerman mori në mbrojtje të “plagosurit” rebelë, pa pranuar që ata t’i dorëzoheshin drejtësisë shqiptare. Ditët e ambasadave gjithashtu do të kërkojnë analiza më të thella me zbulim dokumentesh të fshehta. Por ngjarjet që pasuan më pas, sidomos skenat e ngjashme si në Kubë, etj…tregonin se skenat e ambasadave, (dikush preferoi të prishte dhe murin e jashtëm dhe me një ‘Skodë” të vjetër të fuste me dhjetëra veta brenda). Pavarësisht se nga mjetet qeveritare shqiptare të asaj kohe, këto u quajtën mësymje të ”bandave huligane”, në të vërtetë, sasia e madhe e njerëzve që hynë në ambasadat e huaja atë korrik të vitit 1900 ishte e tillë, që ky term komunist binte vetiu.

Ambasadat u kthyen në fushim

Ato ditë në ambasadat e ndryshme hynë e dolën së andejmi të mposhtur nga lotët e nënave nëpër kangjellat e ambasadave), 4795 vetë. Nga këta për në Gjermani shkuan 3163 vetë, në Itali 816, në Francë 549, për në Turqi 77, për në Poloni 52, për në Çekosllovaki 51, për në Jugosllavi 6, për në Egjipt 6, për në Bullgari 5 etj. Më pas shumë prej tyre, sidomos ato të vendeve lindore, do të mërgonin drejt SHBA, Kanadasë, Australisë e gjetkë. Të dhënat e fundit tregojnë se shqiptarët kanë mbërritur edhe në Iran, Zelandën e re, e Argjentinë. Ajo që bie në sy, është numri relativisht i vogël i atyre që hynë në ambasadën greke. Çfarë ka penguar vallë atë kohë për ta injoruar një vend të TPE si fqinji ynë jugor e të preferohej më tepër Polonia, Çekosllovakia e Hungaria? Mos vallë në vallen e ambasadave u përfshinë më shumë qytetarë nga Shqipëria e Mesme dhe Veriu i vendit, të cilët, tradicionalisht, nuk i shihnin grekët si mikpritës? Këto raporte do të përmbyseshin më pas për shkak të zhvillimeve ndërkombëtare…

Ambasadat në Tiranë

Në Tiranë, në vitin 1990 ishin të vendosura vetëm 17 përfaqësi diplomatike, 4 përfaqësi tregtare, si dhe 5 rezidenca e 4 pallate banimi, por vetëm 3 prej tyre ishin ambasada perëndimore: RFGJ-ja, Italia, Franca, Greqia, Jugosllavia, Çekosllovakia, Rumania, Turqia, Polonia, RDGJ-ja, Hungaria, Bullgaria, Vietnami, Kuba, Kina, Koreja e Veriut, Algjeria, Ambasadori arab. Pasi popullsia u dynd në ambasada të huaja dhe regjimi nuk mund ta përballonte fluksin, ato u lanë hapur për disa ditë. Lëshimi i situatës ndodhi për pak ditë, aq sa mund të krijonte mbushjen e menjëhershme të hapësirave të ambasadave. Pas dyndjes në ambasadat e huaja, në bisedim me të dërguarin e sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, regjimi u detyrua të lejonte grupin e madh të personave të dilte jashtë shtetit me statusin e kërkuesit të strehimit politik. Nëse zgjateshin ditët më shumë, të mund të kishim shpërthim epidemish, vdekje më të dobëtëve, vdekje fëmijësh, etj. Nëse këto do ndodhnin, regjimi nuk kishte ku ta çonte revoltën e pallogaritshme që mund të shpërthente. Për pasojë, Presidiumi i Kuvendit Popullor, nën direktivat e Ramiz Alisë, nxori dekretin përkatës, që normonte rregullimin e kësaj gjendjeje. Në zemër të Tiranës ishin afërsisht 5 mijë persona që dashje pa dashje mund të bënin figurë publike qoftë edhe me largim pasiv. Po për të shmangur çdo problem, regjimi përgatiti largimin e tyre në orët e vona të natës. Dhjetëra autobusë me në krye e në fund makina të policisë, i ngjanin një kortezhi mortor. Askush nga ata që ishin brenda atyre autobusëve, në zymtësinë e asaj mbrëmje korriku, priste me ankth fundin e kësaj historie. Qëndrimi në ambasada zgjati 11 ditë për ata që hynë në datën 2 korrik e diçka më pak për të tjerët që hynë ditët në vijim. Pas bisedimesh midis përfaqësuesve të regjimit dhe të dërguarit të sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, u vendos largimi i tyre, i pjesës më antikomuniste të vendit, në shtetet perëndimore.

Reis Malile thërret ambasadorët

Konkretisht, më 2 Korrik 1990, paradite, Reiz Malile ka thirrur ambasadorët për t’i vënë në dijeni se shtetasit shqiptarë do të ishin të lirë të venin në ambasadë për të marrë viza. Në fakt, ky vendim do të ulte tensionet dhe do të plotësonte, sipas rregullave nga vetë ambasadat, dëshirat dhe kërkesat e shumë shtetasve, që kishin tendenca për të ikur. Në zbatim të këtij vendimi, kuadrot dhe shërbimet tona ishin porositur që më 3 korrik hyrja për viza në ambasada të bëhej normalisht, nga dera. Por, rreth orës l9.30 të kësaj dite (2 Korrik), një automjet i rëndë me 34 persona, çau murin rrethues nga mbrapa ambasadës gjermane dhe, duke rrezikuar edhe jetën e policit, hyri brenda. Ndërkohë, në ballkonet e ambasadës dhe deri te muri i rrëzuar, kishin dalë punonjës të asaj ambasade, të cilët i ftonin me dorë turmat e njerëzve në periferi, për të hyrë në territorin e saj. Të njëjtën gjë bënin edhe punonjësit e ambasadës greke. Në këto rrethana, në drejtim të këtyre ambasadave, nxitimthi u sulën turma të organizuara. Jo më pak se 6000-8000 veta të irrituar, duke sulmuar me gurë drejt policisë, po afroheshin drejt hyrjes së ambasadës greke,

Cilët ishin të interesuar për 2 Korrikun

Për 2 Korrikun ishin të interesuar mjaft segmente, jashtë dhe brenda vendit. Kishte nga ata që kërkonin përmbysjen e regjimit dhe që kishin qenë beniaminë të njohur të partisë-shtet, të cilët me intuitën e tyre po e shikonin se atij shteti “po i binin patkonjtë dhe tashmë donin të përvetësonin flamurin e antikomunizmit, duke harruar se kishin qenë komunistët më sektarë e ndër më të privilegjuarit. Për 2 Korrikun ishte e interesuar, veçanërisht, UDB-ja jugosllave, e cila si gjithmonë, kur acarohej situata në Kosovë, kurdiste ngjarje dhe incidente në Shqipëri. 2 Korriku i Kaçanikut, jo rastësisht koincidonte me 2 Korrikun e ambasadave në Tiranë. Të gjitha segmentet e interesuara, duke ditur se ambasadat janë pikat më të nxehta dhe krijimi i incidenteve ndaj tyre, krijon situata ndërshtetërore nga më të rëndat, sa për përputhje interesash aq edhe për llogari të veta, u bënë nxitësit kryesorë për dyndjen drejt ambasadave. Ngjarja e 2 Korrikut 1990, megjithëse mori karakter kombëtar e ndërkombëtar, nuk u analizua as nga sektorët përkatës të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe as nga Drejtoria e Policisë, që mbajti barrën kryesore për parandalimin e pasojave të paparashikuara. Pra, nuk u bë. Pse? Vështirë është që të gjesh psenë e saj. Por, analiza profesionale e asaj ngjarjeje do të evidentonte shkaqet e vërteta, të cilat do të shërbenin jo vetëm për përvojën e policisë, por edhe për pasqyrimin me objektivitet të së vërtetës para opinionit që të mos u linte shteg dashakeqëve të keqinterpretonin dhe të disinformonin brenda dhe jashtë vendit. Parullat që u hodhën ishin nga më reaksionaret, më armiqësoret kundër Partisë e pushtetit, si “Enver-Hitler”, “Muho Asllan – Sllobodan”, “Hekuran-Sllobodan”!  Sidoqoftë kishte rënë një Mur i ri i Berlinit…Më pas do të shkuleshin me egërsi gjithfarë telash me gjemba dhe klonet elektrike të vendosura midis kufirit shqiptaro-grek. Përse ndodhi kështu?

Fatmir Alushi-ish punëtor n? Nd?rmarrjen “Artistike” Migjeni

Fatmir Alushi punonte n? repartin e p?rpunimit t? alabastr?s n? Nd?rmarrjen “Artistike” Migjeni n? Tiran? n? vitin 1990. Pavar?sisht etiketimit si “artistike” fronti i tij i pun?s vet?m i till? nuk ishte m? n? at? koh?. Ai kujton se angazhimi n? nd?rmarrje ishte pa asnj? ambicie, pasi situata ekonomike ishte tejet dramatike dhe e padurueshme. “Njer?zit kishin filluar t? flisnin, t? ngrinin z?rin, por revolta e tyre mbetej ende spontane, pasi diktatura ishte ende n? k?mb?. Por numri i t? pak?naqur?ve q? shpreheshin ishte rritur shum?. Kur mor?m vesh q? ishte shp?rthyer muri rrethues i Amabasad?s Gjermane n? 2 korrik t? ’90-s, lajmi mori dhen?. N? at? situat? t? pashpres? dhe t? pakuptimt?, papritur u gjend?m para nj? zgjidhje.” Fatmiri e mban mend mir? “mbledhjen” e grupit t? miqve t? ngusht?, mes t? cil?ve ishte dhe e motra, si dhe shoqja m? e af?rt, e cila m? pas u b? bashk?shortja e tij. Duke qen? si “lideri” i grupit prej 12 vet?ve e pata shum? kollaj t’i bindë dhe t’i organizoj q? s? bashku t? shkonim p?r te Rruga e Ambasadave, thot? ai p?r Deutsche Welle-n.

Shënime të Kadaresë për ngjarjen e 2 Korrikut 1990:

Tirana nuk fjeti atë natë

Ismail KADARE

O UDHËTAR, TË LUTEM ÇOJA KËTË PUSULLË NËNËS TIME!

“Tirana nuk fjeti atë natë. Ishin 5000 vetë nga një kryeqytet i vogël. Ishte njëlloj sikur Parisit t’i iknin 120.000 të rinj, ose Moskës 200.000. Ç’nuk u fol e ç’nuk u pëshpërit ndërsa mbrëmja mbulonte kryeqytetin. Dihej se do të iknin me tren, për të hipur në vaporë në Durrës, por askush s’e dinte orën. Ata kaluan rreth orës një të natës, të errët e të heshtur si arkivole. Dëgjohej vetëm gulçima e motorëve. Kur trenat u nisën drejt Durrësit, pati disa thirrje e brohoritje, por para hyrjes në vaporë plasi vaji. Nëpër terr puthnin tokën, pastaj shtyheshin në atë drejtim ku vendi i tyre mbaronte dhe fillonte uji. Të nesërmen pa gdhirë mirë, nëpër rrugët nga kishin kaluar autobuzët, kalimtarët gjenin copëra letrash me një adresë ose një numër telefoni sipër, zarfe që kishin brenda fotografi, para (lekë) ose ndonjë kujtim. Shumica e tyre, përbri adresës ose telefonit, kishin ndonjë frazë për kalimtarin që do t’i gjente. O udhëtar, të lutem çoja këtë pusullë nënës s’ime.Ndonëse ishin shkruar me duar fare të ndryshme, ato kishin pothuajse pa përjashtim një stil, atë të mbishkrimeve mbi varre. Ajo që ndodhi të nesërmen ishte më e keqe se një dhunim varreze, më shpirtkazmë se një masakër. Ishte një miting. Një miting i organizuar nga Partia. Për t’u gëzuar për ikjen e 5000 të rinjve shqiptarë. Për të brohoritur atë vdekje. Për t’i treguar kombit shqiptar se Partia ishte më e fortë se kombi, se ajo , jo vetëm shkelte mbi lidhjet e gjakut, por e detyronte kombin të duartrokiste atë shkelje”-

*Ismail Kadare, shkruar për ngjarjen e quajtur “Dy korriku 1990”