Nuhi Veselaj: Mohimi i historisë së përbashkët e fqinjësore shqiptaro-serbe, fobi e pravosllaves serbe (7)

Mohimi i historisë së përbashkët fqinjësore shqiptaro-serbOmalazeze, fobi e pRavosllaves serbe (7)

Kongresi i Berlinit dhe LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT

4. Kunfrontimi i Lidhjes ndaj Fuqive të Mëdha dhe ndeshjet ushtarake me Malin e Zi

NGA DR. NUHI VESELAJ

Pas një vit e gjysmë pritjeje nga afati i dhënë nga Kongresi dhe  7 muaj pas sorollatjes së Ahmet Muhtar Pashës dhe giithsesi pas  tërheqjes së mëhershme të Ushtrisë turke nga ajo trevë,  Knjaz Nikolla i Maliit  të Zi, pas konsultimit me konsullin rus Jonina në Cetinje, dhe me vojvodë-komandantët e vet vendosi që çështjen e diskutueshme të kufirit me forcat e Lidhjes lidhur me Plavë Guci ta zgjidhë  me forca të veta ushtarake të përbëra nga 7 fise malazeze me nga 3 batalione dhe me vullnetarë rasti serbë e rusë.

Ne në vijim do të prekim katër ndeshje ushtarake malalezeze - Lidhje, tri për Plavë e Guci dhe një për Hot e Grudë.

1) Tri ndeshje për Plavë e Guci

a) Ndeshjet për dy karaulla Pepaj e Rzhanicë e Epërme

Nga vjeshta 1879, ushtria malazeze e përforcuar me 12 bataljone me 4.800 luftëtarë pas parapërgatitjeve rreshtohet drejt Plavës dhe nga fundi i tetorit pushton një karaullë në fshatin Pepaj dhe në fillim të nëntorit pushton edhe një tjetër në Rzhanicën e Epërme. Kjo për malazezët siç duket ishte sprovë e parë, sepse synimi ishte Plava e Gucia. Sigurisht këto manovrime vërehen nga Forcat e Lidhjes, të cilat situiatën e mbanin nën vëzhgim,,pasi forcat shtetërore turke ishin tërhequr më parë. Thuhet se ishin e dërguar në frontet nga Bllgaria.  Kjo ngjarje rreth karaullave nuk mbeti pa jehonë. Momentalisht nga Sanxhaku andej nga veriu dalin në skenë dy njësi siushtarake boshnjake, njëra e komanduar nga Hoxhë Gushmira dhe tjetra nga Fejzo Kaliniq, të cilët shprehen haptazi se nëse për Plavë e Guci nis lufta me malazezë, janë të gatshëm me ndihmue Ali Beg Gucinë. Kështu, si duket u mashktruan malazezët, të cilët tërhoqën së këtejmi një pjesë të forcave dhe e dërguan andej nga Veriu. Në mbrojtje të karaullave lane afro 4.000 luftëtarë, atëherë forcat vullnetare të Lidhjes sulmojnë dhe jo me pak humbje nga të dyja palët dëbojnë malazezët, të cilët tërhiqen andej nga Sutjeska . Për një kohë në këtë anë nuk pati provokime të tjera, andaj forcat vullnetare të Lidhjes pas një kohe u tërhiqen në kufijt e vjetër.

b) Lufta e Nokshiqit

Si do t’i ketë konsideruar Knjaz Nikolla ndeshjet rreth karaullave si taktizim apo jo, nuk dimë, por kemi lexuar që për aktet e tilla kishte kritikuar nxitësit. Gjithsesi Knjazi kërkonte vepra më të mëdha. Nuk duronte më zvarritje, andaj pas konsultimin me konsullin rus Jonina e ftoi kryevojvodën Marko Milanov (shqiptim rus) me të cilin bën planin për pushtimin e krejt krahinës Plavë e Guci (Shqipni e Vogël) të dhuruar ngas Kongresii Bërlinit. Kështu, si e lexova nga një wikipedi, tashti veç ushtrisë së fiseve, i la në dispozicion Mark Milanit (shqiptim vendës) 6 bataljona ushtri të pajisur me armatimin e kohës, të kombinuar sipas njësive përkatëse: këmbësori, kavaleri, artileri.

Së këndejmi, Mark Milani duke qenë i sigurt se me këto forca do ta pushtonte me lehtësi Plavë e Guci dhe për me pasë gjithandej, mirëkuptim, nga pala fqinje shqiptare, sipas asaj: kur s’ke çka bën, duhet të dorëzohesh, por, pa marrë parasysh, do të dorëzohen ose jo, ky u çon selam se planifikon dhe është i sigurt që me këto forcaqë ka  do ta ketë gati :

“Kafjallin n ‘Nokshiq, n’ xhami,

Drekën në Plavë e darkën në Guci”!

dhe pak a shumë me këtë tregon që dita e sulmit nuk është e largët, prandaj kjo mjaftoi që Ali Beg Gucia, kren, komandant i asaj Krahine, ku kishte edhe prona të familjes, sipas vargjeve të një kënge popullore, kanosjes së Mark Milanit do t’i përgjigjet kështu:

Ali Pasha t’madhe keshi,

Sa ta kam Shqipnin me veti

S‘ka çka m’ban krali as mbreti,

Kral as mbret as shtatë kralia

Due me rrnu në trojet e mia

E po m’ban nji Cerrnagore

Qi taborret ia kthei n’ vorre!

Aliu ishte ushtarak i shkolluar, anëtar i Shtabit suprem “Rojës Kmbëtare” të Lidhjes dhe patjetër ishte në korrent me kryesuesin e Lidhjes: Muderriz Ymer Prizrenin, dhe ishin të vetëdishëm se nuk kishintë bënin  luftë vetëm me një Mark Milan apo një Mal të Zi, por me ata që e përkrahnin 7 kralitë (shtatë Fuqitë e Mëdha: Angli, Gjermani, Austrohungari, Francë, Itali , Rusi e Turqi), prandaj në emër e mbëshhtetje të Lidhjes Shqiptare, që asnjë pëllamb tokë shqiptare mos me i lëshue armilkut, punën e marrin me sieriozitet të plotë s dhe për këtë moralist e  sadokudo edhe armatimisht, por për këtë ndeshje lypsej dhnënë kusahtrimin, si thotë kjo këngë popullore:

Ali Pasha i hypi atit

Ngjeshi shpatën prej dukatit

Ngjeshi shpatën shkoi në Plavë,

Haxhi Zekës po i çon fjalë

Jemi gati luftë me kallë.

Sot një javë kam me liftue

Kralit, Mbretit me i kallxue:

Tokë t’ Babës s’muj me lëshue.

Le dijë dhe shtat kralia

Boll na shkeli sllavshkavia…

dhe njëherazi, po sipas këngës, shkruan një letër dhe kërkon që ajo të lexohet nëpër xhami, si në  Gjakovë e gjithandej. Gjithashtu kërkon të njoftohet drejtpërdrejt Shaban Beg Binaku e tutje  nga Malsia e Gjakovës,  si Çel Shabani, i rugovas e të tjerë. Me fjalë të tjera njofton opinionin se ai kishte vendue me e zbatue urdhërin e Lidhjes: me kundërshtue jo vetëm Kralin (Nikoll Petroviçin) e Mbretin (Sulltan Hmitin) por edhe Autoritetin, fuqitë e mëdha (të shtatë  kralat), të cilët me vendimet e tyre kishin injoruar të drejtat e komunitetit shqiptar, duke vendosur që Plava e Gucia  me kombësi krejtësisht shqiptare muslimane të futet me dhunë nën sundim të Malit të Zi pravosllav, vetëm pse ashtu kërkonte Rusia e ishte qejfi i Malit të Zi.

E treta, pikërisht kur Forcat malazeze ishin pozionuar drejt kufirit dhe ushtria turke ishte tërhequr sipas urdhëresës së Kongresit, atëherë zbatohet vendimi i Lidhjes, vendin e forcave turke e zënë forcat e Lidhjes dhe njëherazi porositen vendasit mos me ikë, po me qëndrue në trojet e tyre se do ta kenë mbrojtjen e Lidhjes. Po shënoj edhe një kushtrim–rrëfim të një atdhetari vendës Kadri Bajri (i rugovas), i cili siç e thotë kënga, kishte zënë pusinë, dhe ishte në gatishmëri me qëndrue me pushkë në dorë:

O ju vllazen n’gomni mue:

Kardaku m’ka rrethue,
n’shpellë të gurit jam ngujue;

Tokën knjazit s’muj me i lëshue,

N’tokë t’babës du me rrnue…

Dhe kështu, nëse nuk kuptohet serioziteti i gjendjesmbrojtja e krahinës  Plava e Gucia do të vihej ihej në sprovë  autoriteti i “Rojës Kombëtare” të  Lidhjesë. Kjo ishte krahinë strategjike, andaj e zgjodhi Rusia si dhuratë për Malin e Zi.  Së andejmi, nëse bie në dorë të armikut kjo Krahinë rrezikohej edhe Peja, Gjakova e krejt Kosova, por në anën tjetër edhe Shkodra, andaj sipas Projekt-programit të Lidhjes për mbrojtjen e saj ishin mobilizuar vullnetarë nga tërë Kosova  e  Shkodra me Malësi e më gjerë, ngase kështu  vërtet sprovohej forca Lidhjes për mbrojtjen  e kufijtve të  Shqipërisë etnike që ishte synim-ideali i saj.

E katërta, kështu më 4 dhjetor 1879, pothuaj një muaj pas luftës së karaullave,  sipas versionit më të qëndrueshëm, pasmesnate, ushtria e Malit të Zi, e krysuar nga komandanti Marko MiIanov, me të gjithë njësitë e rregullta e speciale andej nga Pepaj e Velika kalon Limin e trazuar në urën e vetme dhe natën po thuaj pa vështrisi marshon në anën tjetër të shtratit të Limit nga burimi dhe hyn në fshatin Nokshiq dhe që menatë zë pozicionohet deri pesë kilometra afër Plavës. Thuhet se kur lajmin në Plavë e e sjell një plakë, burrat plavjanë, veç kishin qenë zgjuar me falë namazin e Sabahit dhe pasi pakashumë si gjithnjë qëndronin të parapërgatur moralisht dhe me armët në dorë që kishin e diskutojnë situatën. Meqë nuk kishin mundësi me hap front a me pritë ndihmë nga Gucia që kishte 11 km largësi,  por ishin të gatshëm me luftue e me vdekë me nder, kështu në këtë situate nuk ishte me mend as me pritë dritën, kur sipas Mark Milanit ishte paraparë pasi  të zbardh drita me u sinjalizue sulmi me topa, andaj nuk ishte me mend që aty në shtëpia me i pritë gjylet e topave të ushtrisë malazeze, atëherë, trimat plavjanë me shokë vendosin, apo e kishin paravendosur më herët që si zgjidhje në raste  të tilla ishte që nga krahët me i hy brenda në gji ushtrisë malezeze dhe aty në zemër me i futë thikë e hanxharë. Kështu plavjanët me në krye Jakup Ferrin sipas kushtrim- parullës:

Pushka e tagani i Hotit – Ndihma e Ndora e Zotit

filluan pa kërcima hutash andej nga krahët e mesit të frontit  me depërtue me shpejtësi brenda ushtrisë armike. Pothuaj, pasi u përzien me ushtrinë e kundërshtarit në befasi, pasi  nuk çka të pritnin,  filluan me pëdorë taganat e jataganat. Ndërkaq, si me u pasë marrë vesh rugovas e malësorë, në krye me me Çelë Shabanin e shokë  të tij, të cilët kishin vërejtur levizje-marshimin e ushtrisë malazeze nëpër terr që nga Pepaj dhe kështu  edhe ata pa diktueshëm gjithandej duke ndjekur të njëjtim marsh arrijnë që edhe ata të futen nga krahu tjetër në brenda ushtrisë armike. Së këndejmi, forcat e Lidhjes arrijnë ta sulmojnë ushtrinë malazeze nga të tri anët e nga brenda gjithnjë si padiktueshëm fillon ajo luftë-betejë shqiptare-malazeze, jo me mejdane primitive dh e as me krisma hutash e topash, po me tagana e jatagana, luftë fyt a fyt a perç për perç, dhe kështu sulmuesit në truallin e vet, pasi e njihnin terrenin, ku i ndeshnin i vritnin së pari, vojnovogjat malazezë, duke rrëzuar nga kuajt me jatagana e duke ua hequr kokat me tagana. Dhe kështu ushtria malezeze me të zbardhur dita ishte e çorientuar nga sulmet e papritura, andaj nuk pati rast me përdor as buri alarmi, as artileri e kavaleri,  por vetëm të mbrohej invidualisht me thika e bajoneta. Në këtë mënyrë gjithë ajo ushtri mbeti pa komandë dhe nga paniku për t’u shpëtuar taganave shqiptarë pasi ishin të rrethuar nga të tria anët fillojnë ikën drejt Limit të trazuar. Kështu mos me zgjatë disa u vranë nga taganat e jataganat e shqiptarëve e disa nga paniku morën ikën, dhe duke u zhytur në lumin e trazuar dhe pasi nuk mund ta kapërcenin u mbytën në valet e trazuara të lumit. Kështu ushtria malazeze pësoi katastrofë të vërtetë marramendëse. Në këtë luftë fyta-fyta apo perç për perç, pati viktima nga të dyja anët, por më tepër nga malazezët e zënë në befasi.  Këtë katastrofë e tregon kujtesa popullore, por edhe logjika e statistikave edhe pse vibron në qinda e mija. Kështu do statstika flasin se mbi mbi 700-1000 shqiptarë vdiqen apo u plagosen në këtë luftë-betejë. Ndërsa viktimat nga malazezët ishin disa fish më të mëdha, numrat vibrojnë 4000-5000 ushtarë malazezë vdiqen, qoftë nga taganat e jataganat, qoftë nga lumi i trazuar apo nga plumbat e armëve të tyre të rrëmbyera nga forcat e sapoarritura nga Gucia, të cilat bënë spastrimi e terrenit gjithandej. Ne nuk jetojmë në as në paksimin apo shumësinë e viktimave.  Sinqerisht na vjen keq. Nuk dua të besoj që një këngë boshnjake ku thuhet se Ali Beg Gucia, kur arriti në Plavë, në shnjë fitoreje e përtshëndeten me afro 700 krena të prerë të ushtarëve të ushtrisë malazeze, por patjetër duket të besojmë asaj popullorçes se ku ka zë, s’është pa gjë. Prej krejt kësaj rrëfese duhet me besue se forcat malazeze paten humbje kolosale që e pranojnë edhe vet, por nuk po zgjatëm më shumë për këtë. Mark MiIani e pranon burrnisht kritikën nga Knjazi se nuk i ka kuhtuar rëndësi mbrojtjes së frontit nga anët “sa boka”, nga të dy brinjat e frontit. Ja edhe disa shembuj nga një këngë shqipe, ku knjazi quhej kral:

Mark Milani pa cen t’ vojvodës

Drejt po i kallxon Kral Nikollës:

Qysh ka hi në Lim prej hallit,

Qysh ka pshtue kap bishtit t’ kalit,

Ku pa vojnikë tue ik prej marres,

Tue i bajt Limi si du’jt e tallës!

Pa shumë trupa pre për së gjalli

Që i bante Limi kah Vishegradi!

Sidoqoftë, tani do të mbështetemi në disa të dhëna  të ravijëzuara në vargje të kangëve popullore, boshnjake:

Lim se muti vojvoda se ljuti!...

Shut u Lim skaqu crnogprci,

Bez ikakvih rana junaçke,

Pod navalom turskih vukovashe,

Copor ovce se razbjezhashe...

Pështatje shqip prej nesh:

Vojvoda sheh n’ zhgënjim,

Kah po nxihet ngjak lumi Lim

Ku malazezt nën ankth po zhyten

Pa shej herozmi aty po vetëmbuten!

Po mbyten si tufë dhensh t’ndërkyene!

Para turko-llavës e shpatës së tyne.

Ja tani, edhe dy vargje të një shakaje me brirë, ngucaskeqe, po në boshnjakisht:

Plava sprda sa Sedam Brda

Kao Gusinje  knezom Cetinje

Në shqip:

Plava Shtat Kodra i bëri pordha

Si Ai i Gucies knjazin e Cetines!

Kuptohet bëhet fjalë për ushtrinë e shtat fiseve malaze me nga dy batljona ushtarësh që u munden nga trimat e Plavës e të Rugovë-malsisë si dhe Ai (Aliu) i Gucisë ushtarakisaht e bëri pordhë knjazin e Cetinës.

Lexues i nderuar, për mendimin tonë ishte befasi teksti që e hasa në boshnjakisht si edhe ato në gjuhën shqipe që mbase mund të jenë edhe të stilizuara, ngase ngjarja ka ndodhur para 164 vietesh dhe ndërkohë kanë ndodhur përmbytje fatale fatesh, ndodhën golgota e barbarizma marramendëse përpara e gjatë luftave ballkanike e LPB 1912-1915 -1918 për boshnjakë e shqiptarë, por edhe për malazezë. Kosova e Mali i Zi u përfshinë në Serbi-Jugosllavinë – Kralevinën karagjorgjeviqe, në të cilën kral Nikolla humbi fronin mbrteërië malazeze, malazezët u shkrinë në serbë duke humbur shtetin, gjuhën dha traditë e fe me historinë, të cilat ia përvetësoi Serbia, madje edhe gjatë periudhës së Federatës Komuniste  Jugosllave ndodhën shpërngulje apo shkombëtarizim, sidomos për shqiptarëtarët, por edhe malazezët nuk e paten lehtë, andaj si pasojë këngët e kujtesa e luftat e tilla  si ajo e Nikshiqit ishin të ndaluara. Sido që të ketë qenë ne po vazhdojmë me dis a ë vargje ndërlidhur me Luftën e Nokshiqit në në gjuhën shqipe, ku përmenden trimat që luftuan dhe vdiqen me nder në Luftën e Nokshiqit, pasi u kishte ardhë hasmi te dera:

Kush e nisi luftën më së pari:

Jakup Ferri, Çel Shabani

Jakup Ferri, i plavjan, ndërsa Çel Shabani, i rugovas, të cilët ndër të parët i prinë luftës mbrojtëse-sulmuese që i solli vendit fitore historike. Po i kujtojmë ca vargje që himnizojnë   Jakup Ferrin:

Jakup Ferrit tuj dale fryma

I ka pre tridhetë kaptina.

ose e përpunuar

Jakup Ferri, more, ku je

Thërrasin malet me psikamë

Tridhetë krena o i ke pre

Me shtatë plagë po rri në kambë…

Madje, në një këngë tjetër për këtë shemblltyrë luftarake informohet edhe vetë kryet e shtetit osman:

Padishah me t’ thane një seri

Tridhet krena i preu ni njeri,

Ia thonë emnin Fakup Feri

Atë që e thamë për përmbytje fati të shqiptarëve të asaj treve po e ilustroj me shembullin e emrit të përtërirë nga familja të Jakup Ferit që në Uzinën e Amortizatorëve  të Prishtinës, në vitet  e ’90 ku punoja si përkthyes, aty punonte edhe inxhinieri Jakup Feroviq. Isha i njohur se dikush nga familja e Ferajve në Prishtinë e paska cilësuar si njeri të humburnë valët e jetës, shkollimi, ushtria, partia, martesa, pun ëësimi  - interesi  e paskan tjetërsuar. Mua rastisht më ra në dorë një libër botim i Shqipërisë me biografi (me fotografi) me këngë për Jakup Ferin, dhe nuk di si la bëra të ditur a e di  sa i përgjan  gjyshit që ia përetri emrin. Ai u largua, pasi ma lëshoi një shikim. Pritja që të më denoncojë, por ndodshi ajo që nuk e pritja, ai gjeti rastin me erdhi në zyre. U rrëfye pothuaj me lot në sy se ishte i humbur dhe i vjen keq. Me këtë po due me thane se ai tregoi se nuk ishte i humbur, dhe sigurisht nëse i jepet ose kur t’i jepet rasti ado ta tregojë vetn  jo boshnjak-serb, po si shqiptar rast do ta treoj veten si shqiptar.

Sidoqoftë në këngët tona nuk u harruan as luftëtarë të tjerë si:

Çka Nokshiqi që po gjimon

Bajram Hyseni po lufton

Po Lufton ky trim i rrallë

Ju del shkieve ballë për ballë…

…Dem Isufi trim-shpejt  si rrfeja,

Ra Nokshiq i nxuer tre krena;

Rexh Avdia, zog i atit

Fyt për fyt me bijt e Markit

Djemt e Markit po bajnë be:

Me ksi trimash kurr s’jem’ pre

Me pas ditë që janë kaq trima

Do t’i zashim pobratima.

Këtu nuk është vendi të flasm për tipare të përbashkëta menmtaliteti e trimërie vëllamerie shqiparo- malazeze e ëodhje jo të largëta gjaku që mjerisht i kanë ftyrë e shfrytëzuar të huajt të huajtre për interesa të veta.

Gjithsesi, e veçanta e luftë-betejës së Nokshiqit, është lufta flijimtare me tagana e jatagana jo të një indiviti, por pjesë brezi luftëtarësh të një ushtrie të re vetëflijues, jo me fjalë po me vepër treguen që për interesin e shenjtë kombëtar ia vlen të flijohesh, sakrifikim ky që mbetet shembull në hisorin kombëtare e ndërkombëtare. Fundja, siç përemendet në teorinë e luftave taktika luftave të Skënderbeut që armikut më të fortë nuk i dilte përballë, por zakonisht sulmohet brinjve të trupit të ushtrisë dhe bëhej tërheqje e shpejt, ashtu duhet vlerësuar edhe Lufta e Nokshiqit, më 04.12.1879, ku u veprua guximtarisht në të njëjtën taktikë, u sulmuan brinjtë e forces armike, por si i veçantë del veprimi që  duke iu futur brenda ushtrinë pushtuese, ajo dë të sulmohet  deri në forcë-frymën e fundit, veprim ky, i cili edhe i solli fitore historike kombit, duke u dhënë edhe emër pavdekësie luftëtarëve ndërgjegjelartë, vetflijues, apo jo?!

c) Lufta e tretë malazeze –shqiptare për Plavë e Guci

(Pepaj, Velikë, Murinë)

Knjaz Nikolla, i cili sa lufta i kishte fituar kundër ushtrisë së rregullt turke, nuk mund të pajtohej me kaq humbje të thellë, skandaloze, nga një grup luftëtarësh rebelë vendas e vullnetarë të organizuar në emër të Lidhjes Shqiptare, andaj me tepër për fytyrëpropagande karshi të huajve e sadopak për me ia klthye moralin ushtrisë së vet shtetërore, bëri sa më shpejt riorganizimin e saj dhe pas një muaji filloi së vepruari. nuk.  Si të veçanta të këtyre betejave dallojmë:

Së pari, me që palashbqiptare ishte përforciar ishte e përforcuar ushtarkisht me vullnetare nga të gjitha viset e jo vetëm të vilajettit të Kosovës që dukej, përveç reserves, edhe kështu  se  numerikisht ia kalonte numrit të ushtrisë malazeze, atëherë, knjaz Nikolla  me vojvodë  gjeneralët ndërroi taktikë,  nuk organizoi sulm frontal me tentim-invadimi të mbarë krahinës, por më tepër  bënte provokime sa me shkaktue viktima.

Së dyti, dhe se këto provokime mësyemje-tërheqjet zgjatënzgjatën një javë e më tepër , shënohet datat 6 - 15  janar 1880  Sulmet ishin të shkurta dhe në lokacione të ndryshme Njëhere sulmonte në pikën Pepaj, herën tjetër në Velikë, pastaj në Murinë, thuuhet se u tentua edhe andej nga Nokshiqi . Me këto lufta provokime kohëshkurta nxitnin              ushtrinë vullnetare në kundërsulme, tentonin t’i futnin  në lak e kurthe dhe nga pritat me armë zjarri shtonin viktimat.

Së treti, ndërlidhur me pikën e mësiprme, si duket në në Pepaj e Velikë (2 raste më 9 tetot, 22 nëntot nuk shpëtoi pa viktima të shumta as armata malazeze, ndërsa në Murinë (8 janar1880 si duket pati më shumë sukses në viktimiziminm e ushtrisë vullnetare të Lidhjes, por gjithsesi përkundër viktimave nga të dyja palët forcat e Lidhjes dilnin fituese

Së katërti, u tha se në këto lufta uhtzria e Lidhjes ishte përfolrcuar me vullnetarë nga tl gjitha viset shqiptare edh në Kosova, pra edhe nga Rrethbjeshka Suharekë-Prizren.  Nga fshati ynë  kanë marrë pjesë disa veta, dy burra nga familja jonë e gjerë Veselaj, Mehmeti e Abaz, i cili kishte mbetet i vrarë atje  Mos me  zgjatë, kujtoj këto  vargje që më nxiste im at t’i varlzoja:

Flet Mehmeti, sytë për tokë

Vetë u ktheva pa do shokë

Që plot hije u knojke pushka,

Po me vete i mori lufta…

Shkoj Abazi me do të tjerë

Tue pague veten tri herë

Nëpër t’ftoftë e ngrica t’ bores,

Ia thyem qafen Carragores.

Tash po sjell disa vargjël që si fëmijë i këndonim me gjithë zenër dhe krenoheshim:

Mark Milani, Mark Milica

Nuk jam Shkodra Podgorica,

S’jemi hajna me kapica

Po Kosova t’ tanë me plisa

Tanë me plisa dhe djem fisi

Merri kërmat tej Nokshiqi…

Mos lyp toka pa t’pasë hak

Se ta nxijmë Limin me gjak!

Së pesti, për që ka marrë pjesë në këto lufta edhe Mic Sokoli tregojnë vargjet e kësaj kënge:

Mic Sokoli po e ndrydh tfshamen

Bimni rubat me lidhë llanën.

Me lidhë plagë, me shtrëngu shtatin

S’ du kurrkush me ma pa gjakin.

Së gjashti, një e veçantë tjetër që ndërlidhet me këto lufta  provokuese është se shihet një degradim i traditës burrnore kreshnike malësorë malazeze, sepse mesa dime, nëae nuk gabohem, sipas traditës ndër malësorë ruhej fytyra e luftëtarit edhe pas vdekjes, përkatësisht kur i hiqej edhe kur prehej koka në luftë a dyluftim, fytyra e të prerët si identitt respektohej. Koka kapej   e bartes nga flokët  jo nga mustaqet a nga goja, aqmë keq nga gjuha. Për këtl arsye me  qëllim liheshin  flokët e gjata, ose liheshin perçat,  trimat (bajraktarët) muslimanë ilinin më afër ballit, ndërsa të tjerët në maje të kresë. Së këndejmë e quajtëm degragim burrnie luftën e knmez Nikollës, ngase për të parën here në këtë luftë vikzimave nuk u prenin kokat nël qafë, pot u prenin hundë buzë bashkë. Kapej kufoma për musqaqe dhe kështu bëhej gjymtimi i fytyrave të luftëtarëve të vdekur të kundështarit, duke ia prerë buzë e hundë,. Ishte kjo trofe lavdie si provë-dokument luftëtarie që bahej para përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha, nuk mund ta dime. Vërtet ishte degradim i madh burrnor, sepse zhdukej identiteti i viktimës dhe njëherazi mundësoheshin edh spekulime që mund të pësonte edhe ndonjë shok i veti, vetëm të shtohej numri dhe lavdia e pseudoluftëtarit, apo jo?!

Së shtati, pyesim, vallë a mos ka ndikue edhe ky gjest i  Knjazit në ftohjen e raportev me  Mark Milanin nuk mund ta dime, por e dime se Mark Milani pas këtyre luftave bëri mirë që u mor mes shkrime, duke përmendur jo keq edhe malësorët fqinj të të njëjtit fis prejardhjeje gjaku pu me fe tjetër.

Së teti, sido që të ketë qenë, knjaz Nikolla u tregua i dobët ushtarakisht në krahasim me ushtrinë e Lidhjes, andaj më tepër nga sedra e tyre, por edhe nga dobësia e Turqisë pasi nuk kishin mundësi me intervenue kundër ushtrisë së forcuar të Lidhjes, Fuqit e Mëdha  vendosën me heqë  dorë nga zbatimi i i vendimit të Kongresit të Bërlinit për Plavë e Guci dhe më në fund e pëlqyen popozimin e ambasadorit Italian në Stamboll konti  Korti  që si kompensim për Plavë e Guci t’i jepet jepet  Malit të Zi  krahina tjetër fqinje Hot e Grudë që  binte në Vilajetin e Shkodrës  dhe ishte e populluar me shumicë katolikë,jo muslimane,  por si do të shohim edhe popullsia e kësaj  krahinë shqiptare u doli e padëgjueshme, ngase ishte denjësisht nën ndikimin dhe mbrojtjen e Lidhjes së Prizrenit.

2) Lidhja Shqiptare dhe Lufta për Hot e Grudë, Beteja te Ura e Rzhanicës

Meqë Plavë-Gucia  edhe pas  tri  lufrave  ushtrisë malazeze nuk i mundi forcat e, atëherë Fuqitë e Mëdha pranuan sugjerimin e ambasadorit italian në Stamboll kontit Korti i cili dha mendimin që  krahina Plavë e Guci të zëvendësohet me krahinën fqinje po shqiptare Hot e Grudë, pasi ishte e populluar me shumicë kristiasno-katolike, të cilët njiheshin për luftat e tyre kundër Turqisë për autonomi dhe kështu mendja e tyre kjo krahinë, që i takonte Vilajetit të Shkodrës, do të pranonte më me lehtësi të bashkëjetonte nën sundimin kristianoortodoks sllavomalazez, sesa me  turhko-musliman. Turqia e pranoi, ndërsa Mali i Zi ngurronte, pasi e dint e mirë  atë që  Fuqitë e mëdha nuk e dinin apo nuk donin ta dinin:

Së pari, malësorët e Malësisë së Madhe  Muslimanë e të katolikë  jetonion në harmoni të plotë në çdo  situate  edhe kundër cubave të Malit të Zi, por edhe tani ata  ishm bashkë, kundër pushtimit nga Mali i Zi, siç ew tregojnë edhe këto  vazgj të këlngës popullore:

Disa turq e disa t’ kshtenë

U lidhen bashkë me shoqisojn

Për sulm t rrebt qysh u përbenë

Toka t’veta shkavt s’i lshojnë.

Së dyti, se Hot e Grudë si krahinë nuk e kishte vlerën strategjike si Plavë-Gucia, prej nga synonin pansllavistët (malazezo-serbo-rus), që së andejmi të depërtonin drejt Kosovës.

Së treti, ajo, Qeveria e Malit të Zi, do të kishte më shumë problem me katolikë se me muslimanët,  ngase nuk mund t’i konvertonte në sy të Europës në oretodoksë dhe nuk mund as t’i shpërngulte si turko-smuslimanë, siç beri aleatja e saj Serbia me okupimin e Sanxhakut trë Nishit (Shqipnisë së Vjetër e shndërroi në Serbi Jugore ), sepse shpërngulja ose shfarosja ishte qëllim ky i përbashkët edhe i Rusisë dhe i disa qaraeve islamofobe e uropiane.

Së katërti , gjë që është me rëndësi të dihet edhe sot e kësaj dite ishin e janë se  shqiptarët muslimanë me turqit edhepse muslimanë nuk kishin dhe përgjiothëisht nuk kanë një mentalitet dhe një qëndrim në raport me ortodoksët, e didomos me sllavoortodoksët e veriut, ngase që nga pushtimi i Konstatnpojës turq e ortodoks janë në aleancë kundër katolikizmit, prej nga shqiptarët përherë ishin të orinetuar drejt perëndsimit, në aleancë me klatolikë,  si rrjedhoj më shumë shqiptarë katolikë janç islamizuar formalisht, duke ruajtrur gjuhën e traditat kanunore dhe histporionë e përbashkët,  ndërsa ortodoksë shkieshqiptarë janë sllavizuar dh e sot quhe në serbë malazez apo bullgarë.

Së pesti,  si rrjedhojë  nga pika e mësipërme, krenët katolikëtë Malë[sisë së Madhe: Hot, Grudë,, por edhe Kastrat e Këlmendit, sepse “Vija Kort” prekte edhe tokat e tyre, së bashku me kren muslimanë të Malësisë më 1 mars 1880 bijnë në Shkodër dhe sipas mësimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit Dega Skodër , programin e së cilëls e kihin miratua më herët bëjnë peticion-protestë drejtuar ambasadorëve të  Fuqisve të Mëdha se nuk pajtohen me kalimin e tyre nën sundim të Malit të ZI.

Së gjashti, më 25 mars 1880 Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes -Dega Shkodër vendosi që  tokat e atakuara me atë propozim, se Fuqivbe të Mëdha  do t’i mbrojë ushtarakishtë. Madje edhbe me këtë cendsim u njoftuan Fuqitë e Mëdha.

Së shtati, ndërkaq më 11 prill Komiteti Ndërkrtahnor i Rojës Kombëtare lëvizi edhe më tej,  gjë që ishte me rëndësi të dihet edhe sot e gjith ditë: emnoi  Shtabin Ushtarak me komandaturë: Hodo Beg Sokoli, kryetar dhe kapedani i Mirditës Prenk Bibë Doda, zëvendës,  në Shtab figurojnë si anëtarë  krenë e luftëtarë të regjur,  5 nga qyteti i shkoldrës prej të cilëve sipa emravetë padtuar ,3 mmuslimanë e 2 katolikë, ndërsa si përfaqësues të katë fiseve (Hot, Grudë, Kastrat e Këlmend). u emnun  nga dy anëtar, prej 8 anëtarëve  me emra, 3 janë muslimanë ndërsa 5 ishin katolikë,  së këtejmi shtatbi përbëhej  nga  7 (3+1+3) muslimanë dhe 8 ( 2+1+ 5) katolikë , Ishte ky përfaqësim  i denjë dhe i natyrshëm për mbrojtjen e  popullsisë dhe të krahinës së atakuar, apo jo?!

Së teti, pa marrë parasysh peticion-protestat e  vendasve dhe të orgeaneve të Lidhjes, Fuqitë e Medha me pëlqimin e Turqisë, madje edhe të Malit t të Zi, më 18 pril 1880 nënshkruan Protokollin për  ndrtyshimin e vendiimit të Kongresit të Bërlinit që në vend të Plavë e Gucisë Malit  të Zi i jepet krahina Hot e Grudë dhe caktohet ceremonia e zbatim-dorëzimit, pas katër ditësh më 22 prill 1880, kur nga Kalaja e Tuzit do të largohet ushtria e Portë së Lartë dhe  në vend të saj do të vendoset ushtria e Malit të Zi.

Së nënti, miërpo lidhur me këtë vendim, pati reagim nga Forcat e Lidhjes, Në të vëtetë me 19 prill 1880 forca ushtarake e Hodo Sokolit nga Shkodra urgjentisht arrin në Tuz. Ja si pëlrshkruhet momenti e ktij rrugëtimi në vargjet e këngës popullore:

Hodo Begu me at si era

Botën shkon me fjalë tuj nxe,

Eni burra t’presim krena,

Mos ta lshojmë asni pllam dhe!

Siç po sihet ky shpall luftë, madje në një miting madheshtor më parë në Shkodër, meqë Turqia nuk po mbron tokat shqiptare  shporehet haptazi se nuk e njeh më  shtetin e Sulltanit, por vetëm atë  të Lidhjes, dhe për këtë kishte miratimin e mbi 1500 protestuesve, qytetarë e ushtarakë.

Së dhjeti, më 21 prill 1880, një ditë para largimit të ushtrisë shtetërore të Portës së Lartë,  Hodoja, përkatësisht ushtria e Lidhjes merr situatën në  tërë krahinën e Malësisë së Madhe (Hot,  Grudë, Kastrat e  Këlmendt)  dhe bjpherazi zbaton urdhresën e Ymer Prizrenit që ishte: Me hir ose me  pahir, gjith armatimi nga depoit e ishtrisë turke duhet  të vihet në dispozicion Rojës Kombëtare – Ushtrisë së Lidhjes.

Së njëmbëdhjeti, më 22 Prill 1880, në mëngjes, ushtra e Turqisë e lëshon Kalanë e Tuzit  dhe mënjëherë aty vendoset  Ushtria e Lidhjes e komanadantëve Hodo Sokoli dhe Prenk Bibë Doda. Ja si e pëshkruahet ka akt në këngën popullore:

Të merkurën, tetë sahati

Haxhi Pasha hoq nizamin,

Shkodra e Male qilluen gati,

Ia xunë shkaut istikamin.

Së dymbëdhjeti, po atë ditë, më 22.O4.1880, pak më vonë Ushtria malazeze,  me 10 mijë trupa,

e pajisur edhe me topa- artileri, niset drejt Tuzit, mirëpo sa arrin te Ura e Rzhanicës të lumit Cem ndalet nga pararoja e ushtrisë së Lidhjes e përbërë nga qinda malësorë të kryesuar nga Ismail Marku, pari i Hotit Fillon përleshja. Pararojës i vijnë ndihmë, gjithnjë e më shumë njësi të reja malësorësh. Kështu ishtria shqiptare kishte moral e motiv më të lartë për sulm e qëndresë sepse, siç e thotë poeti:

Ma mirë dekë nën dhe me u kja

Se për ligsht ne me na sha,

Se për t’gjallë me ndej nën shkja…

Së trembëdhjeti, kraktaristikë e njësive luftarake të Lidhjes ishte se në luftë u prinin krenët e bajraktarët, prandaj me të drejtë kujtohen edhe në këngë.

Shka ka thane njaj Halil Haka

Bini djem se mbet Nikë Daka.

Kanga përmend edhe tima e kren të tjerë si: Baca Kurti, Marash Uci, Palok Gjoka, Çun Mula e të tjerë.

Së katërmbëdhjeti, kështu luftakaloi  edhe fyty-fytas që zgjati siç e thot Fishta deri “kur filloi nata me da” e atëherë edhe ushtria e agresorit u thye dhe mori të “hiknin sa ku mujtke tuj nga”, Së këtejmi Ushtria malazeze u detyrua të tërhiqet në Podgoricë. Forcat e Lidhjes e fituan edhe këtë luftë-betejë, edhe pse pati jopak viktima, astu si edhe pala kundështare.

Së pesëmbëdhjeti,ditëve në vazhdim forcat malazeze, 19 batalione, afrio 9 mijë trupa qëndronin në kufijt të pozicionuar drejt krahinës Hot e Grudë, përballë tyre qëndronin forcat kufitare të Rojës Kombëtare të Lidhjes shqiptare, të cilat në fillim të majit u përfocuan me qinda forca vullnetare të gatshëm për qëndesë që i kishte sjellë  zvendëskomandanti i shtabit ushtarak Prenk Bibë Doda nga Mirdita, autoriteti i të cilit kishte edhe jehonë ndërkombëtare, andaj në këtë mënyrë falendorohet, në këtë mnyrë, në një këngë shkodrane:

Heu, njitash na ka ardhë dita

Me derdh gjak për tokat tona,

Besë kanuje sjell Mirdita,

Pushka e Prenks do nxjerr’ nga goja!

Së gjashtëmbëdhjeti, duke vëzhguar forcat malazeze në kufi, në krahasim me forcat vullnetare  të Lidhjes  me moral të lartë dy komandantët e dy krhinave, Ali Pashë Gucian e  Hodo Sokoli me shtabet e tyr, shprehën gatishmërinë të sulmonin dhe shpartallonin ushtrinë e kundështarit, mirëpo baza e Lidhjes Këshilli i Përgjthshëm nuk i lejoi, ngase kishin bindje se fitorja te Ura e Rzhanicës ishte e mjaftueshme, që  Fuqitë e Mëdha nuk do ta preknin as këtë krahinë, siç bënë edhe për Plavë e  Guci. Dhe kjo do të dalë e saktë.

Së shtatlmbëdhjeti, në të vërtetë, Fuqitë e mëdha, dy ditë pas betejës së Rzhanicës, më 24 prill  1880, i bën kërkesë Turqisë për intervenim në të mirë të zbatimit, po ajo tregoi se vërtet nuk kishte kapacitete e mundësi me luftë me i detyrue shqiptarët, të cilëve iu kishte bashkuar edhe ushtria e kapedanit të Mirditës.

Së tetëmbëdhjeti, shumë keq, pse Fuqitë e Mëdha nuk kuptonin, apo nuk donin të kuptonin se shqiptarët katolikë e muslimanë nuk luftonin për fe, por parësorisht për “Atme”, luftonin për Atdhe të përbashkët, për tokën e të parëve, për gjuhën, për traditat, për historinë e ravijëzuar nga historia, mbështetur në kanu e vërtyte por që tashti ishin gërshetuar edhe me idetë e njoma, të sapopëqafuara mallimisht të Rilindjes Kombëtare Shqiptare? “Feja e shqiptarit është Shqiptaria” (Vaso Pasha), ide këto që jo vetëm i kishin përqafuar intelektualët tanë, si moderriz Ymer Prizreni si pari e muslimanëve ashtu edhe Prenk Bibë Doda, kren pari i katolikëve që kishin një qëllim të rrënjosur: lindjen e sforcimin e autonomisë shqiptare të përbashkët që shprehej edhe në të drejtën e mobilizimit ushtarakdhe buxhet të pavarur në emër të Lidhjes.

Së nëntëmbëdhjeti, dhe vërtet Fuqitë e Mëdha, edhe bashkë me Turqinë,  pse u ballafaquan me një pjesë të forcën së rilindur të kombit shqiptar që  pritej të sforcohej  që  nuk nuk do të jetë as nën ndikim të Portës së Lartë as të asaj sllave e greke, por dxco ta përfaqësojë botën e vet shqiptare dhe kërkonte vetëm ndihmë të rritej  të edukohej në frymë të botës  europiane[ Sido me qenë, Fuqitë e Mëdha treguan vetëm njëfarë mirkuptimi formal në dobi të Lidhjes shqiptare, që siç hoqën dorë nga zbatimi e vendimit të Kongresit të Bërlinit për  Plavë e Guci, ashtu do të heqinm dorë  edhe nga vendimi Protollit të vet për Hot e Grudë, por është për kerardhje, pse nuk hoqën dorë  pa e dhurue Malin e ZI me  toka shqiptare, madje edhe do të shantazhojnë kundër Lidhjes shqiptare me kërrcënimr navale dhe duke detyruar e përkrahur Turqinë për shtypje-shuarjen e saj, siç do të shohim në vijim të pjesë-punimit tonë.