Qazim Namani: Dëshmi e artit tradicional parahistorik dhe atij dardan

Veshja e grave shqiptare në rajonin e Medvegjës dëshmi e pa ndarë e artit tradicional parahistorik dhe atij dardan

Nga Qazim Namani: Dr. Arkeologji/Trashëgimi Kulturore

Zanafilla e Kulturës materiale në Dardani. - Bazuar në hulumtimet e gjertanishme, gjurmët e para të trashëgimisë kulturore në truallin e Kosovës së sotme fillojnë që nga kulturat e neolitit të hershëm. Që nga kjo periudhë gërmimet arkeologjike kanë dëshmuar se kemi kulturë të pandërprerë të jetës dhe civilizimit deri më sot në këto treva.

Këto kultura ndeshen me gërshetime të elementeve të hershme indoevropiane, para krijimit të etnosit ilir në epokën e bronzit, për të vazhduar deri më sot, të shoqëruara me ndikimet e kulturave të ndryshme siç janë: helene, romake, bizantine, osmane dhe në fund ajo sllave.

Ndikimi i këtyre kulturave ka lënë gjurmët e trashëgimisë kulturore shpirtërore dhe materiale, me vlera të llojllojshme kulturore dhe historike në Gadishullin Ilirik.

Në parahistori, lindën kultet pagane-kulti i natyrës për objekte, kafshë, ndryshime periodike, vende, fenomene të veçanta tronditëse, dhe këtyre fenomeneve, u visheshin cilësi të mbinatyrshme, të thurura me enigma.

Sipas besimit të njeriut në lashtësi për këto dukuri, kanë lindur e ruajtur mitet dhe kultet, nderim i veçantë për lutjet ceremonitë, flijimet, tabutë kushtuar objekteve e vendeve te kultit[1].

Nga këto besime të lashta vlen të veçohen besimet në hënë dhe diell,e të cilat na paraqiten shpesh në trevat shqiptare të skalitura në objekte të ndryshme që nga parahistoria e deri me sot.

Besimet e shoqërisë primitive lindën gjatë ndeshjes së njeriut me natyrën dhe fenomenet që ngjanin në të. Ato ishin pasqyrim i dobësisë së njeriut në marrëdhënie me mjedisin që e rrethonte, dobësive që vinin për shkak të nivelit shumë të ulët për të kuptuar misteret e fenomeneve natyrore[2].

Këto dukuri në territorin e Kosovës janë të paraqitura në plastiken gurore dhe datojnë që nga koha e vjetër e gurit, e që u bartën brez pas brezi deri në kohët moderne, por deri më tani më së miri na shfaqen të bashkuara dhe qëndisura me dorë, në veshjen festive-solemne të grave shqiptare nga rajoni i Medvegjës.

Kjo veshje veçohet në rajon, por edhe më gjerë, për përfshirjen, pothuaj e të gjitha simboleve të kultit, në një kostum të vetëm.

Në besimet popullore gjejmë përfytyrimet e hënës si grua dhe të diellit si burrë, e ku flitet edhe për fëmijët e tyre. Në një legjendë popullore tregohet se hëna me diellin kanë qene motër e vëlla, ndërsa në ndonjë variant tjetër paraqiten si burrë e grua. Në popullin tonë të zënët e hënës a të diellit mbahej si një shenjë shumë e keqe[3].

Kulti i hënës edhe diellit te popullata shqiptare, pasqyrohet edhe me betë e tyre në gurë. Këto elemente të lashta të besimit në traditën tonë popullore i shënoi edhe Shtjefën Gjeçovi.

Shtjefën Gjeçovi, po ashtu la në dorëshkrim të dhëna të shumta për trashëgiminë shpirtërore e materiale të popullit tonë. Po japim disa të dhëna nga Gjeçovi për doke, zakone dhe tradita shqiptare.

Beja me gurë shkruar nga Shtjefën Gjeçovi[4]

Paraqitja e Hënës në qiell me tre forma të ndryshme, krijoi një sërë mitesh dhe besëtytnish, që shprehnin tri periudhat kohore të njeriut: jetën, vdekjen-botën e përtejme dhe ringjalljen. Ndërgjegjësimi se i vdekuri nuk ringjallej, nuk do ta ndalonte njeriun e lashtësisë të kërkonte “pavdekësinë”.

Edhe në trupin e tij duhej të ndodhej pjesa “e pavdekshme” (energjia krijuese), siç kishte edhe Hëna. Kështu, lindi ideja e “shpirtit të përjetshëm”, që shkëputej nga trupi i të vdekurit, i cili i përkiste dheut për t’u ngjitur në botën e përtejme, dhe ky vend ndodhej në yllin e afërt dhe të madh tokësor - në Hënë[5].

Në parahistori njerëzit në përgjithësi, duke u përballur me fenomene natyrore që shfaqeshin në hapësirë, e sidomos besimi në hënë dhe diell, si dy planetë që i japin dritë botës, dhe nga këto dy planetë së pari,u krijua kulti i besimit në zot.

Duke i vëzhguar këto dy planetë pra njeriu e krijoi besimin në to, dhe si fenomene të kultit ato edhe në kulturën tonë, shpesh u shprehen në artin tradicional, që haset sot në objektet arkeologjike, veshjen e grave shqiptare, ndërtimet arkitektonike, duke e ruajtur artin tradicional që nga parahistoria e deri më sot, si dëshmi e një popullate, që krahas popujve tjerë i la gjurmët e veta, në rrugëtimin e civilizimit botëror.

Në aspektin shkencor besimet në fenomene natyrore, trajtoheshin edhe si mite hyjnore. Mitet krijoheshin brenda një organizimi fisnor, andaj edhe ndryshojnë nga fisi në fisin tjetër, dhe për shkak të kësaj dukurie mitologjia ndahet nga shkenca e religjionit.

Bazuar në artin e trashëguar, deri më sot në trojet shqiptare, për mes simboleve të kultit dhe artit popullor, mund të themi që është dëshmuar se historia e shqiptarëve, ka zanafillë të lashtë dhe autoktone në trojet tona.

Po Hëna na del edhe si e lidhur me Zanën, me natyrën e virgjër, pra si hyjni e natyrës, është ndërkohë edhe mbrojtëse e grave.^[6]

Dielli, Hëna, Yjet në mite, rite e besime të popullit tonë, në plot raste na dalin të lidhura me pjellorinë në bujqësi e blegtori[7].

Në të gjitha trevat shqiptare, kur lind hëna e re, fëmijët i këndonin këngë: “Hënë e re/ vashë e re, unë në punë/ti në gjumë, unë shëndet/e ti gërshet[8].

Mendojmë se hyjnizimi i hënës në popullin tonë, më një masë kaq të madhe, ka të bëjë me ndonjë hyjni të lashtë htonike vendëse, me atribute të bujqësisë dhe të jetës familjare[9].

Në shtëpinë e re nuk mund të hyhet në çdo ditë të javës, por vetëm në ditë të mbara. Si ditë të mbara konsideroheshin dita e hënë, e mërkurë, e enjte dhe dita e shtunë.

Në aspektin tjetër hyrja në shtëpi të re lidhet edhe me hënën si objekt qiellor. Në disa rajone thuhet se në shtëpi të re hyhet për herë të parë me hënë të re, diku me hënë drapër, diku me hënë në rritje dhe diku haste më rrallë edhe me hënë të plotë[10].

Në traditën tonë popullore ruhen thëniet për besimet e lashta që lidhen me Hënën: këto i hasim edhe sot të ruajtura në kujtesën e popullatës. Ne po i veçojmë disa thënie për hënën që ende janë të pranishme në kujtesën e popullatës shqiptare në Kosovën e sotme:

Lëndët e drurit për ndërtimin e shtëpive duhet të prehen me hënë të vjetër.

Hunjtë e gardhit duhet të prehen me hëne të vjetër.

Plehu ne arë edhe nëse është qitur sa ka qenë hëna e re, është dashur që ara të livrohet  vetëm kur të bëhet hëna e vjetër.

Po të ndodhë që të livrohet ara me hënë te re, është e njëjtë sikur mos të plehërohet toka fare.

Muaji Hënor ka 29 ditë.

Dita e hënë dhe e enjte asnjëherë nuk janë pa hënë

Kur ndërrohet hëna vetëm një ditë nuk duket, pra një ditë e muajit është pa hënë

Kjo ditë pa hënë mund të jetë pa hënë dita e martë, e mërkurë, e premte, e shtunë, e diel, por nuk mund të jetë dita e hëne dhe dita e enjte[11].

Kur hëna merr formën e gjysmë hënës së plotë dhe është e ndritshme pa njolla, në popull thuhet se koha është e qetë.

Kur hëna është e plotë me njolla ose hëna pesëmbëdhjetë, në popull thuhet se koha do të ketë ndryshime (jo e qetë)[12].

Guri ”me tre fazat hënore” i zbuluar në fshatin Pogragjë në komunën e Gjilanit, dëshmon bindshëm për gjurmët e civilizimit të hershëm në vendin tonë.

Në këtë guri të vogël me dimensione  gjatësi 8 cm dhe lartësi 5,5 cm[13], vija në mes e ndanë token me qiellin. Në sipërfaqen e tokës shihet e skalitur shpella, dhe dy engjëj me vëzhgim kah qielli duke u lutur dhe vëzhguar yjet.

Në pjesën e qiellit, shihet njëengjëll duke fluturuar, yjet në qiell, dhe hëna, ku vija në mes të hënës parqet tre fazat e saj. (Shih foton)

Guri “me tre  faza hënore” i zbuluar në fshatin Pogragjë, Komuna e Gjilanit

Kulti i hënës është besimi i parë, në hierarkinë e hyjnive pellazge. Perëndia e hënës, është më e rëndësishme sesa e diellit. Te pellazgët hëna përfaqësohej nga perëndesha Sellenë.[14]

Fatbardha Demi, në studimet e saj, shkruan se besimi i pellazgëve ka qenë hënor, dhe të gjithë perënditë, me karakteristika të shqiponjës, kanë qenë perëndi hënore.[15]

Sipas miteve pellazge, në fillim ka ekzistuar errësira dhe nata, dhe më vonë u krijua dita,, andaj kulti i hënës ka qenë i pari tek njeriu primitiv.[16]

Yllin tetë cepësh që e hasim të gdhendur në dru, Luljeta Dano shkruan se është: Simboli i Zeusit. Ylli me tetë cepa iAleksandrit të Madh, Zvastika (Kryqi i thyer), janë simbole që i kanë bartur ose mbretër të fuqishëm ose perënditë.[17]Ky simbole i kultit haset shpesh edhe në Kosovë.

Besimi hënor është dëshmuar qartë edhe në skulpturën e Aleksandrit të Madh, që shfaqet me tre yje dhe hënën mbi kokë, simbole këto që tregojnë për besimin hënor të iliro-maqedonasve.[18]

Të dy planetët: Dielli dhe Hëna, janë simbole dhe motive të zakonshme në artin popullor shqiptar, si dhe në tatuazhet. Dihet se ilirët, banorët e lashtë të Ballkanit perëndimor, i përdornin simbolet e Diellit në ornamentet e tyre, megjithëse nuk mund të thuhet me siguri nëse kanë qenë pikërisht këto simbole që kanë trashëguar shqiptarët e sotëm.^[19]

ShtjefenGjeçovi konstaton mbeturina të forta të besimit në diellin, të shprehura në të falurit e diellit, e në të dhëna të tjera religjioze, i përshkruan duke i lidhur këto me kultin e diellit, e elementë të tjerë të mitologjisë në Ilirë e Trakë.^[20]

Shtjefën Gjeçovi i lindur në Janjevë, pranë JustinianaSecondës (Ulpianës), në anën perëndimore të malësisë së Galabit, me siguri se kishte njohuri të bollshme, për traditën e gjurmëve të artit parahistorik e dardan, që ishte zhvilluar dhe ruajtur deri në kohët tona, te popullata autoktone e kësaj malësie në mes të JustinianaSecondës dhe JustinianaPrimës pranë Lebanës, në anën lindore në malësinë e Galabit. Duke i pasur parasysh këto fakte, sot nuk na befason ruajtja e gjurmëve të qytetërimit dardan, në Kërshevicë, Vrajë, Bijanoc, Kushumli,Siariinë, Medvegjë, Artanë, Dardanë,Vendenisë, dhe lokalitete tjera arkeologjike, por edhe në traditën e qëndisjes së simboleve të kultit te veshja e Medvegjës, si rajon i Dardanisë Qendrore në mes të Justiniana Primës dhe Justiniana Secondës.

Mësimet e para Gjeçovi i mori në vendlindjen e tij nëJanjevë. Janjeva kishte një traditë të arsimit kishtarë, andaj edhe për shkollën shqipe tëJanjevës në shekullin XVII, i kemi burimet arkivore. Në shekullin e XVII në Janjevë punonte shkolla e hapur me urdhër të Kongregatës së Propagandës Fide. Argjipeshkvi Andrea Bogdani në vitin 1664 e kishte rezidencën e tij në Janjevë. Andrea Bogdani i propozoi Kong regatës për mësues të shkollës në Janjevë Pjetër Mazrrekun i cili punoi deri në vitin 1670. Në vitin 1670 mësues i shkollës së Janjevës emërohet dom Vinçenc Mato. Në këtë kohë shkolla e Janjevës i kishte gjithsejtë 25 nxënës.[21]

Janjeva në kohën e lindjes së Shtjefën Gjeçovit, në fund të shekullit XIX, nga burimet historike përshkruhet si fshat i varfër shqiptarë. Mil. J. Nikolajevici, një udhëpërshkrues me mision ushtarak nga oborri i mbretit të Serbisë, dhe shërbimit rusë i cili e viziton Janjevën në vitin 1892, i përshkruan rrugët dhe vendbanimet në trevat shqiptare për qëllime gjeostrategjike ushtarake.[22]

Në Janjevë jetojnë familjet Mazrekic dhe Berishic, siç shihet këto janë familje shqiptare të sllavizuara.[23]

Mil. J. Nikolajevic, dëshmon qartë se popullata e Janjevës ishte shqiptare deri pas pushtimit të Kosovës nga Serbia

Atë Shtjefën Gjeçovi-Kryeziu është i  lindur në Janjevë (me 1873), i cili la gjurmë në shumë veprimtari si: në letërsi, folklor, muzeologji, arkeologji, teologji, etnografi, të drejtën zakonore dhe në veprimtari tjera patriotike. Gjeçovi me rrënjë të origjinës së familjarëve të tij, nga rrethina e Pukës  në Shqipëri, dhe i edukuar në frymën kombëtare nëJanjevë, pa dyshim se kishte njohuri të shumta për kulturën material dhe shpirtrore, të Shqipërisë Veriore, në të cilën përfshihej edhe rajoni i malësisë sëGalabit.

Gjeçovi si njohës i mirë, i viseve veriore shqiptare, e kishte vjelë me kujdes e pasion kombëtare profesionale, kulturën material dhe shpirtërore të shqiptarëve, duke i lënë të shkruar si burime material  dhe arkivore.

Sipas studimeve të MarkTirtës, është vërtetuar se studimi i traditës dhe besimi te shqiptarët, na bindë se kemi të bëjmë me një kult të lashtë, vendas, sidomos në lidhje me hënën, si fuqidhënëse të prodhimeve bujqësore e blegtoralë si dhe fertilitetit të grave.[24]

Këtë simbol të kultit që nga periudha e matriarkatit, e gjejmë në lokalitete arkeologjike dhe objekte të banimit në të gjitha trevat ilire.

Në territorin e Kosovës është shumë i pranishëm edhe kulti i gjarprit. Kulti i gjarprit është evident edhe te shumë popuj të botës, që nga Azia Lindore e deri në Amerikë. Shumë e njohur dhe e famshme është legjenda e Gjarprit Hitit, emri i të cilit ishte Illurjanka, që për disa autorë shërben si burim nga rrjedh edhe emri ilir[25].

Kulti i gjarprit si kult botëror, daton prej kohës së paleolitit dhe vjen deri në ditët tona, ndërsa në trevat ilire ai evidentohet qysh nga koha e neolitit.

Kulti i gjarprit Kosovë haset në objekte të kultit, shtëpi të banimit, në drugdhendje, në qeramikë që dëshmon një periudhë të gjatë të besimit dhe traditës popullore.

Gjarpri është kafshë toteme dhe kryetar i fisit ilir, simbol i mençurisë, i së keqes, shëndetit, pjellshmërisë, personifikim i shpirtit të  ndjerit, mbrojtës i vatrës së shtëpisë e, mbi të gjitha, kafshë mitologjike[26].

Gjarpërinjtë në gur, pranë kishës së vjetër në fshatinë Firiqevë, në Malësinë e Galabit

Të gjitha këto simbole të lashta të kultit, sot i hasim të pranishme në veshjen solemne të grave shqiptare në rajonin e Medvegjës. Siç e cekëm më lartë për gërshetimin e elementeve të ndryshme dhe ndikimin e kulturave të huaja në trevat e Dardanisë, vërejmë se veshja e shqiptarëve në rajonin e Medvegjës, i ka ruajtur me gjelazi tiparet e veshjeve aristokrate mbretërore, të pa ndryshuara që nga periudha e antikitetit të vonë.

Krahina etnografike e Medvegjës shtrihet në pjesën veri-lindore të Malësisë së Galabit. Malësia e Galabit ruan gjurmë të lashta të civilizimit me tradita të pasura të kulturës materiale dhe shpirtërore të popullatës autoktone dardano-arbërore.

Kostumet e veshjes së grave të rajonit të Medvegjës pasqyrojnë traditën e lashtë të shprehjes estetike, duke nxjerrë në pah elementet më të lashta dhe domethënëse të artit tradicional që nga parahistoria, Dardanisë antike e deri në ditët e sotme.

Motivet e artit popullor të shprehura te kjo veshje janë ngushtë të lidhura me historinë e rajonit dhe me dukuritë tjera kulturore dhe artistike të popullatës autoktone arbërore të kësaj treve.

Në përgjithësi ornamentet artistike të kësaj treve, ndërlidhen me artin popullor të traditës, që është dëshmuar nga zbulimet arkeologjike, por që vazhdojnë të ruhen,  duke u punuar me besnikëri dhe fanatizëm tradita e qëndisje së simboleve në veshjen shqiptare, dhe përdorimin e ngjyrave të ndritshme dhe të hareshme.

Vlerat artistike kësaj veshje i shtohen sidomos nga zbukurimet e shumta të punuara me gjilpërë, shtizë, grep dhe përdorimi i rruazave dhe stolive tjera, po ashtu me ngjyra të ndryshme.

Përveç simboleve astrale që shprehen në këmishë, jelek,  te fustanella e gjatë,  te kjo veshje bie në sy edhe përdorimi i simboleve ornamentike gjeometrike si:  trekëndëshi, katërkëndëshi, rombi, spiralja, spiralja e dyfishte, meandri, vijat valore dhe zik-zake, të kombinuara edhe me elemente florale, dhe kolorit të ngjyrave, ku e bëjnë të duket shumë autentike dhe origjinale që nga lashtësia dhe periudha e matriarkatit e deri në ditët tona.[27]

Kjo veshje duket e ruajtur artin parahistorik, është e veçantë sepse përmban shumë zbukurime, ngjyra, dhe me larmi të pasur të ornamenteve kozmike, floreale,htonike, toteme, zoomorfe, antropomorfe, gjeometrike dhe religjioze, që gjatë etapave të ndryshme i përdornin popujt e lashtë. Këto simbole i gjejmë edhe sot dendur në të gjitha elementet e veshjes së gruas shqiptare në rajonin e Medvegjës, që dëshmojnë kulturë të lashtë të qytetërimit në trojet tona.

Veshja fshatare e kësaj treve karakterizohet në radhë të parë nga ruajtja e simboleve dhe elementeve dekorues autoktone. Veshjet popullore të kësaj zone, sikurse ne trevat tjera ndahen në veshje për bartje të përditshme, dhe veshje solemne festive-fetare.

Veshjet solemne por edhe ato festive qëndisen bukur dhe mbushet me simbole te kultit dhe florale. Nga motivet florale që përdoren më shumë janë lulet, gjethet, drithërat, pemët etj. Në lule shpesh herë e hasim të qëndisur bletën. (Shih fotot poshtë)

Bletës ndër shqiptar në të kaluarën i përkushtohej një nderim i veçantë. Për bletën ka mjaftë legjenda, që sipas besimit popullorë të shqiptarët, dikur paska qenë njeri. Për bletën nuk thonë ka “ngordhur” por thonë “vdiq”. Nopça mendon se ky adhurim i veçantë për bletën ndër shqiptarët, ka të bëjë me kultin e Mitrës, me burim nga mitologjia persiane.^[28]

Dukuri tjetër e veçantë te kjo veshje, është qëndisja e jakës dhe gjoksoreve të fustanellës së gjatë dhe këmishës së shkurtë, dhe në këto elemente zakonisht shprehen  motive të plleshmërisë, ku dominojnë: ylli gjashtë cepësh, vulva, hëna dhe dielli, ndërsa qëndisja e kraharorëve, mëngëve, rreth duarve dhe fundit të fustanellës kryesisht qëndisja bëhet me  motive floreale dhe gjeometrike.

Hëna vetullore e qëndisur dhe e shprehur mjaftë shumë te kjo veshje e grave shqiptare, haset mjaftë shpesh edhe në lokalitetet arkeologjike në Kosovën e sotme. Ky simbol i kultit haset shpesh i gdhendur në gurë dhe në dru, te shumë objekte të banimit në Kosovë.

Kulti i hënës është besimi i parë, në hierarkinë e hyjnive pellazge. Perëndia e hënës, është më e rëndësishme sesa e diellit. Te pellazgët hëna përfaqësohej nga perëndesha Sellenë.[29]

Këtë simbol të kultit që nga periudha e matriarkatit, e gjejmë në të gjitha trevat ilire. Në territorin e Kosovës së sotme, hëna si simbol kulti ishte shumë i pranishëm në traditën e mjeshtërve tanë popullorë që nga lashtësia e deri me sot..

Përveç që është shumë i shprehur te veshja e grave shqiptare nga Medvegja, ky simbol haset edhe në muret e objekteve të banimit: është hasur në fshatin Keqekollë, komuna e Prishtinës, në Lladoc, komuna e Besianës, në fshatin Studime, komuna e Vushtrrisë, në fshatin Skromë, komuna e Vushtrrisë, në fshatin Kqiq, komuna e Mitrovicës.

Veshja tradicionale  e femrave shqiptare në rajonin e Medvegjës sot, përfaqëson në përgjithësi  trashëgiminë  kulturore autentike te popullatës shqiptare ne Malësinë e Galabit.

Veshjet e grave janë të veçanta sepse shquhen me ornamente të shumta dhe ngjyra dekorative, dhe janë bartëse kryesore e këtij arti tradicional artistik. Qëndisja nuk është vetëm një shprehje artistike por përmban elemente thelbësor me karakteristika mitike, religjioze dhe  aristokrate të kostumeve perandorake, andaj e gjithë kjo është një trashëgimi burimore dhe historike që e bën popullatën arbërore të kësaj treve të ndihet krenarë.

Është me rëndësi të theksohet se edhe përkundër sundimit të gjatë osman, shumë pjesë të veshjes fshatare e sidomos në trevën e Medvegjës, kostumet e martesës dhe ato festive stolisen dhe punoheshin nëvekë nga gratë shqiptare të kësaj ane, i kanë të qëndisura edhe simbolete krishterimit.

Ndikimi oriental  te kjo veshje nuk kishte ndikuar. Pas fillimit të shekullit XX te  veshjet e përditshme vërehet ndikimi oriental, sepse në vend të këmishës së gjatë hyjnë në përdorim edhe dimitë nga materialet e ndryshme.

Në periudhën mesjetare veshjet që përdoreshin në klasën e fisnikëve, kishin prejardhje bizantine ose italiane.^[30]

Te veshja e përditshme vërehet se jelekët punoheshin te rrobaqepësi. Këta jelek nuk kishin shume stoli, kishin ngjyra te mbylltë, dhe në anën e përparme punoheshin me sumlla.

Duke i analizuar zbulimet e objekteve arkeologjike me figura hënore, dhe në mite dallohet qartë besimi i lashtë hënor në tre faza. Me paraqitjen e hënës, në formë të trefishtë, në artin e lashtësisë është shprehur fuqia e vetme e pushtetit të saj, me forcë të trefishtë.[31]

Dielli si simbol i kultit solar, i zbuluar në objekte arkeologjike, varreza, dhe objekte të banimit në Kosovë janë dëshmie adhurimit të planetëve dhe simbolet pagane në përgjithësi. Ky simbol i kultit vërehet se është mjaftë shumë i qëndisur edhe në veshjen e grave shqiptarë nga Medvegja.

Aleksandër Stipcevic për kultin e diellit ka shkruar se në librin e tij e ka përmendur filozofi Maksim nga Tiri, i cili ka jetuar në kohën e Antonit, për të cilin thotë se ai i përmend Peonët si fis ilirë, të cilët e adhuronin diellin, në formë të një disku të vogël, të ngritur në një shtyllë të gjatë.[32]

Shumë nga objektet me simbole të ndryshme, e të cilat lidhen me besimin e dardanëve, ashtu sikurse edhe të fiseve tjera ilire, përdoreshin si amulet në trup, dhe rreth qafës. Besohej se këto amulet i mbronin bartësit e tyre, prej armiqve, nga syri i keq, andaj shpesh në këto amulet mbaheshin edhe dhëmb të kafshëve të egra.

Besimi se me të shikuar, mund të dëmtosh njerëzit tjerë, ishte i përhapur te popujt e lashtë, por edhe te popujt e civilizuar.

Aleksandër Stipceviqi, shkruan se: Pashko Vasa që më vitin 1879 vë në dukje se shqiptarët betoheshin për diell, për hënë, për dhe, për qiell, në gurë, e për elemente tjera të natyrës e jo për perëndi të krishterimit dhe islamizimit. Ai këto betime i shpjegon sit ë lashtësisë shqiptare dhe me burim vendas.^[33]

Shkrimtari romak Plini, e ka përmendur këtë besim te fiset ilire. Përveç Plinit, për këtë besim ka shkruar edhe një autor tjetër romak Aul Geli.

QiroTruhelka më vonë shpreh mendimin e tij se popujt që jetojnë sot në Gadishullin Ballkanik, këtë besim e morën nga ilirët.[34]

Përveç paraqitjes së këtyre motiveve në kostume, me një stil të punimit të përsosur, motivet e kultit dhe ato florale, janë gdhendur në dru, nga mjeshtër shqiptar në Kosovën e sotme.

Ritet e besimit pagan i hasim edhe në folklor dhe valle.Vallja mortore e skalitur në një relief guri i cili u zbulua rastësisht në fillim të viteve 90-ta në Dardanë, dëshmon për artin e zhvilluar dardan, në rajonin e malësisë sëGalabit, jo shumëlarg me Medvegjën. Ky monument mortorë deri më sot është ndër monumentet më me vlera etnografike dhe religjioze qëështë zbuluar në territorin e Kosovës së sotme.

Kjo skenë e paraqitur në këtë guri, mendohet se i përket periudhës së shekullit të III deri në shekullin e II, para erës sonë, kohë kjo e zhvillimit ekonomik, kulturor dhe ushtarak në Mbretërinë e Dardanisë.

Në këtë guri, shprehen figurat që dëshmojnë nivelin shumë të lartë të kulturës dardane para pushtimit romak. Ky relief monumental paraqet ritin mortore dhe ritin e varrimit të një ushtari dardan i cili në kokë e mbanëhelmetën e tij. Reliefi i skalitur në këtë guri, nuk është i plotë, por nga ajo qëështë zbuluar na ofron mundësinë e përshkrimit të ritit mortor, dhe elementet etnografike të asaj periudhe në Mbretërinë e Dardanisë.

Shihet qartë se ushtari i vdekur bartet me arkivol (arkë) nga katër ushtarë tjerë, po ashtu me helmeta në kokë. Valles mortore i prinë një valltare e cila qëndron te koka e ushtarit të vdekur. Ajo vallëzon vallen mortore , duke e mbajtur me dorën e djathtë këndin e majtë të arkivolit. Kjo valltare shihet se mban qëndrim të kundërt me kortezhin funeral të skalitur në këtë guri si monument mortor. Ajo sikur nuk pajtohet me vdekjen e ushtarit, por vallëzon ritet mortore për pavdekshmërinë e tij. Pas të vdekurit shihen duke vallëzuar tri valltare, tre pjesëmarrës tjerë të gjinisë mashkullore qëshkulin flokët. Veshja e grave e paraqitur në këtë relief, ku shihen fustanellat e gjata deri nën gju, pastaj që nuk e mbulon fytyrën por valon prapa kokës së valltareve, janë dëshmi të një civilizimi urban të asaj periudhe. Ky guri na jep pak a shumë të dhëna edhe për veshjen e burrave, ku vërehet qartë veshja e tyre me pantallona.

Në këtë guri vërehen dhe kafshët shtëpiake si pjesëmarrje nëceremoninë e varrimit. Pjesëmarrja e kafshëve tregon qartë edhe simbolet e kultit të dardanët para krishterimit.

Së bashku me zbulimin e këtij reliefi, janë zbuluar edhe gurë tjerë që dëshmojnë gjurmë të larta të civilizimit dhe dëshmi tëkohës për religjionin, traditën dhe etnografinë dardane të asaj periudhe. Me këtë rast ne po ofrojmë edhe reliefin e skalitur në gurin tjetër, në të cilin vërehet qartë, njëmashkull që me dorën e djathtë e mbanë burinë, duke dhënë kushtrimin se në atë vendbanim ka ushqim dhe fjetje. Paraqitja e opingave të palluara njëra pranë tjetrës, dhe ena e ushqimit, na shtynë të mendojmë se kemi të bëjmë me një bujtinë të kohës, në një vendbanim të zhvilluar qytetar (urban).

Pra siç shihet kjo trevë si rajon i Mbretërisë së Dardanisë, ishte mjaftë shumë e zhvilluar, gjë që e vërtetojnë edhe gjurmët e xehetarisë, që dëshmohet me sasi të madhe tëskorieve (Zgjyra të mbetura gjatë procesit të shkrirjes dhe përpunimit të metaleve), të cilat edhe sot i hasim pran ujit në çdo përrua të kësaj malësie.

Këto elemente etnografike e paraqesin kulturën material dhe religjioze të popullatës dardane. Përmes këtyrereliefëve, ne po ashtu po mësojmë edhe për veshjen dardane të asaj periudhe, që mendoj se e ruajti traditën edhe përkundër shumë pushtimeve të huaja nga popujt e ndryshëm që sollën kultura dhe tradita të ndryshme në trojet tona.

Zbulimet e rastësishme arkeologjike, në trevat e dikurshme të Mbretërisë së Dardanisë, zbuluan edhe tëdhëna tjera qe dëshmojnë veshjen e grave edhe gjatë sundimit romak. Busti i gruas i punuar në mermer të bardhë, më përmasa: Gjerësia 55cm, trashësia 15cm dhe lartësi 75cm,[35] që u zbulua në fshatin Vërban, komuna e Vitisë, ofron të dhëna mjaftë të detajuar për kostumet e grave të asaj periudhe. Ky monument arkeologjik mendohet se i përket shekullit të II apo shekullit të III, të erës së re. Në këtë monument etnografik dhe arkeologjik, te veshja e gruas vërejmë, këmishën e punuar me palë, të cilat hyjnë nën kraharorë, që me siguri janë lidhur mbrapa në shpinë. Nëpjesën e gjoksit po ashtu palët e këmishës janë më të vogla port ë dukshme. Vërehet se në qafë, si stoli gruaja mbanë njëmedaljon apo stoli në formë monedhe, në të cilën vërehen dy rrathë koncentrik, për të cilët mund të pohojmë se paraqesin simbolin e kultit të diellit. Mjaftë me interes janë të dhënat për shaminë dhe mbajtjen e saj. Siç shihet shamia mbahej duke e mbuluar pjesën e sipërme të kokës, duke lëmë mundësinë që të shihen flokët mbi ballë dhe veshët për të parë vathët, e cila pastaj lëshohet në supe dhe embulon qafen prapa në shpinë. Ky monument kulture që deri në janar të vitit 1999 ishte në Muzeun e Prishtinës, është bartur në Muzeun e Beogradit së bashku me mijëra eksponate tjera arkeologjike dhe etnografike.

Është me rëndësi të theksohet se mbajtja e shamisë në këtë portret të gruas, ngjason me shaminë e mbajtur te monumenti epigrafie qëështë zbuluar në Dardanë.

Siç është e ditur nga burimet historike se pas ediktit të mbajtur në vitin 212 nga perandori romak Karakalla, bëhet barazimi i shtresave në Perandorinë Romake, dhe prej asaj periudhe në krye të kësaj perandorie, me shumicëne rasteve vinë në krye perandor me origjinë ilire.

Burimet historike dëshmojnë se gjatë kohës së sundimit të perandorit Justinian, ishte arritur një zhvillim i hovshëm  ekonomik e kulturorë. Në kohën e sundimit të tij, qendra e peshkopatës së Ilirikumit u batë prej Selanikut në vendlindjen e tij në Justiniana Primë.Kjo lenë të kuptohet se vendlindja e perandorit Justinian, ishte bërë qendër e artit dhe kulturës ilire. Në Justiniana Primë, gjatë asaj periudhe qëndruan artistët më të njohur nga Iliriku dhe Mesdheu. Siç shihet ky zhvillim i kulturës dhe artit vërehet edhe në mozaikun e mbretëreshës Teodora. Në këtë periudhë veshja e grave aristokrate na paraqitet me elemente shumë të pasura dekorues dhe domethënëse qësidomos vërehen në stolisjen e gjoksit dhe të kokës.

Nëse e bëjmë një krahasim në mes të mozaikut tëTeodorës dhe veshjeve të grave shqiptare në rajonin e Medvegjës, shohim elemente tëpërbashkëta, e të cilat deri më sot, janë ruajtur vetëm te gratë shqiptare të kësaj treve, që po ashtu njihet edhe si vendlindja e perandorit Justinian.

Pretendimet se serbët janë bartës të kulturës materiale e shpirtërore në trojet shqiptare, janë të shtyra nga motivet politike dhe nuk kanë bazë shkencore. Serbët nuk kanë as njohuri për veshjen e tyre kombëtare para gjysmës së dytë të shekullit XIX.

Në vijim ofrojmë disa të dhëna historike të publikuara, nga studiuesit serbë, për veshjen popullore serbe. Shumë të dhëna që sot i lexojmë në literaturën serbe e të shkruara nga studiuesit pak më serioz serbë mësojmë se kombi serbë u krijua në mesin e shekullit XIX, duke i bashkuar dhe sllavizuar ortodokset e gadishullit, me një program politik e kishtar të iniciuar dhe hartuar nga Rusia.

Serbia si shtet u formua duke i serbizuar fshatarët e varfër, ku pjesa dërmuese ishin shqiptar ortodoks dhe vllah, e të cilët quheshin “Rajë”. Raja ishte kategoria më e ulët sociale në shoqërinë mesjetare.

Këtë e shkruan edhe VukKaragjiqi në vitin 1827, kur thotë se popull serb nuk gjen tjetër përveç  fshatarëve. (Shih tekstin nga libri)[36]

14

Kjo masë e varfër fshatare në fillim të shekullit XIX nuk kishte trashëguar kurrfarë vlera të artit, andaj nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë vepër të rëndësishme të artit serbë para shekullit XIX. Në fillim të shekullit XIX, duke mos pasur artë të trashëguar, u përvetësua gjithë çka shqiptare, duke i përvetësuar disa krerë ortodoks shqiptar, që në atëperiudhë me nxitjen e Rusisë ishin ngritur në kryengritje kundër P. Osmane. Ndër kryengritësit që në atë periudhë u vunë në shërbim të Rusisë pa dyshim se ishte KaragjorgjePetrovici ose si quhej ndryshe Gjergji i Zi, i cili ishte një shqiptar i fisit kelmendas, dhe bashkëpunëtori i tij i ngushteVukKaragjiqi dhe shumë të tjerë po ashtu me origjinë shqiptare.

Nga literatura serbe,  mësojmë se burimet e para për veshjen e grave serbe, janë ruajtur prej gruas së KaragjorgjePetrovicit, ku është gjetur një sënduk me veshjen e gruas ë tij Jelenes dhe vajzës së tyre e cila ishte e martuar me AntonijePlakiqin.(Shih tekstin nga libri)[37]

15

Nga kjo e dhënë kuptojmë se edhe kjo ishte veshje popullore shqiptare kur dihet se KaragjorgjePetroviqi kishte origjinë shqiptare, ashtu sikurse edhe dhëndëri ti tijAntonijePlakiqi. Te popullata shqiptare e Kosovës dhe Tregut të Ri edhe sot te disa familje shqiptare ruhet mbiemri Plakaj – Plakiq.

Siç shihet veshja e grave serbe nuk ka traditë të lashtë, dhe deri në shekullin XIX, kur u krijua kombi serbë duke përvetësuar kulturën dhe traditat shqiptare, nuk dihej fare për ndonjë ekzemplar të vetëm se si dukej ajo.

Këtë e shkruan edhe Vuk Karagjiqi në vitin 1827, kur thotë se popull serb nuk gjen tjetër përveç  fshatarëve. (Shih tekstin nga libri)^[1]

Kjo masë e varfër fshatare në fillim të shekullit XIX nuk kishte trashëguar kurrfarë vlera të artit, andaj nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë vepër të rëndësishme të artit serbë para shekullit XIX. Në fillim të shekullit XIX, duke mos pasur artë të trashëguar, u përvetësua gjithë çka shqiptare, duke i përvetësuar disa krerë ortodoks shqiptar, që në atë periudhë me nxitjen e Rusisë ishin ngritur në kryengritje kundër P. Osmane. Ndër kryengritësit që në atë periudhë u vunë në shërbim të Rusisë pa dyshim se ishte Karagjorgje Petrovici ose si quhej ndryshe Gjergji i Zi, i cili ishte një shqiptar i fisit kelmendas, dhe bashkëpunëtori i tij i ngushte Vuk Karagjiqi dhe shumë të tjerë po ashtu me origjinë shqiptare.

Nga literatura serbe,  mësojmë se burimet e para për veshjen e grave serbe, janë ruajtur prej gruas së Karagjorgje Petrovicit, ku është gjetur një sënduk me veshjen e gruas ë tij Jelenes dhe vajzës së tyre e cila ishte e martuar me Antonije Plakiqin. (Shih tekstin nga libri)^[2]

Nga kjo e dhënë kuptojmë se edhe kjo ishte veshje popullore shqiptare kur dihet se Karagjorgje Petroviqi kishte origjinë shqiptare, ashtu sikurse edhe dhëndëri ti tijAntonije Plakiqi. Te popullata shqiptare e Kosovës dhe Tregut të Ri edhe sot te disa familje shqiptare ruhet mbiemri Plakaj – Plakiq.

Siç shihet veshja e grave serbe nuk ka traditë të lashtë, dhe deri në shekullin XIX, kur u krijua kombi serbë duke përvetësuar kulturën dhe traditat shqiptare, nuk dihej fare për ndonjë ekzemplar të vetëm se si dukej ajo.

Përfundim:

Nga gjithë kjo që u përshkrua më lartë dhe u argumentua me foto, për veshjen e grave shqiptare në rajonin e Medvegjës, mund të pohojmë se kjo veshje është e veçantë, dhe si e vetmja  në rajon dhe Evropë, që ruan vlera të artit parahistorik, antik e mesjetar, dhe duke e dëshmuar në kronologji historike autoktoninë e shqiptarëve në një zonë etnografike iliro-arbëroro-shqiptare. Kjo veshje si e tillë, meriton vëmendje institucionale kombëtare dhe botërore.