Kulturë
Gjekë Gjonaj: Gjama e burrave dhe vaji i grave në Malësi
E diele, 21.03.2021, 04:49 PM
Tomë
Bishi Ivezaj- brimtari më i njohur dhe më i respektuar në Malësi
Gjama e burrave dhe vaji
i grave në Malësi
Nga
Gjekë Gjonaj
Gjama
e burrave, është një traditë që është përdorur nga burrat shqiptarë –
malësorë vetëm për burrat e vdekur. Ky
ritual mortor në trevën e Malësisë së Mbishkodrës është aq i vjetër sa edhe në malësitë –krahinat tjera veriore
shqiptare në Shqipëri, në
Kosovë, në Labëri dhe në arbërorë
të Greqisë. Sipas studiuesve vendas dhe të huaj
të kësaj fushë riti i gjëmës (
vajtimit) zanafillën e ka që nga koha e
Skënderbeut, por realisht praktika është më e vjetër dhe përshkrime të
ritualeve të tilla gjenden që tek Odisea i Homerit. Kronikanët e kohës
kanë shënuar se, kur vdiq Gjergj
Kastrioti- Skënderbeu në vitin 1468, Lekë Dukagjini rrihte gjoksin e shkulte
flokët, siç bëri Akili kur u vra Patrokli në luftën e Trojës, 3.000
e më shumë vjet më parë. Udhëtarë
e misionarë të huaj të shekujve XV-XVII, që kanë studiuar dhe vërejtur këtë
dukuri të malësorëve të Shqipërisë së Veriut, sidomos ritet e vajtimit ndër
burra, i vlerësojnë ato si të natyrës pagane e të çuditshme. Esenca e këtij
rituali është që të lihet dhimbja, të
shkojë dhe të largohet nga njeriu e po ashtu edhe të respektohet i vdekuri. Në
Hot, Grudë, Triesh e Kojë, ka qenë zakon
që të vedekurin/ën ta vajtojnë burrat dhe gratë. Domethënë në Malësi ka pasur vajtorë ( gjamtarë) dhe vajtore.
Gjamtë e burrave
(Vajtorët)
Njeriu
apo personi që shprehë ( thërret-bërtet)
vaj ( qan me ligje të vdekurin)
në Malësi quhet vajtor. Ai shkonte kudo
merrte lajmin e vdekjes në Malësi, pa
pagesë, për t’i thirrë vaj të
vdekurit sipas zakonit në këtë
trevë. Të vdekurin burrë e kanë vajtuar
meshkujt dhe gratë, ndërsa nëse një e
vdekur ka qenë femër, atë e kanë vajtuar vetëm gratë. Nuk jam në dijeni që në Malësi
një burrë të ketë vajtuar një grua, por nuk e përjashtoj një fenomen të mundshëm të këtillë.
Gjamët
e buarrave në Malësi kanë qenë në grupe (korale) dhe kanë vazhduar deri në
ditët e para pas Luftës së Dytë Botërore. Çdo person i grupit thurte vargje
ashtu siç dinte duke mbajtur duart në pozitë horizontale, me rrahje të
krahërorit, me gërvishtje të fytyrës. Gjamë të tilla më nuk ka në Malësi.
Vajtimi
në grupe, sipas studiuesve vendas dhe të huaj
të kësaj fushë, bisedës me vajtorë e vajtore të vjetra , me pleq e me
plaka, është zhvilluar në disa faza.
Vajtorët në grup kishin prijësin e tyre i cili zgjidhej nga pjesëmarrësit e grupit. Ata në shenjë të dhimbjes
thërrisnin vaj të gjithë
përnjëherë me zë të lartë, duke rrahur
gjoksin, duke i gërvishtur faqet, duke i
shkulur flokët, duke rënë përmbys
mbi të vdekurin ( vigun-arkivolin) dhe
duke gjëmuar dhimbshëm me fjalët:“ Ëh, ëh, ëh”. Gratë e rrethonin vigun ( kufomën) , nga ana e
kokës së të vdekurit , e shoqëronin gjamën e
burrave me :“ Ëj, hë, ëj”.
Malësorët,
përveç gjamëve kolektive, më vonë kanë
thirrë vaj në mënyrë individuale, një nga një.
Vajtori para se të thërrasë vaj qëndron në këmbë. Ai i vë dy duart në
brez duke qitur njërën këmbë (në të shumtën e rasteve të majtën) përpara dhe ia
fillon gjamës, me fjalët : “ I mje-e-ri, o
Gjelosh Toma”, por edhe : “ Mjer-o sot për ty Deli Meta” duke i theksuar
ato virtyte e tipare që e kanë cilësuar të ndjerin, familjen e tij apo fisin.
Vajtori mund të thërras vaj te shtëpia vetëm në mëngjes dhe aty ku i bëhet
ceremonia e vdekjes. Natën nuk ka vajtorë te shtëpia, që thërrasin vaj.
Gjithashtu, as vajtore. Vajtori thërret vaj
për mashkullin e vdekur e jo për gruan. Malësia gjatë shekujve ka pasur
shumë vajtorë të njohurë, që kanë lënë
gjurmë të pashlyera në jetën shpirtërore të popullit tonë. Në vazhdim po përmendim
disa prej tyre.
1.
Vajtorët (gjamëtarët) nga Hoti: (Nikollë Prëkë Dushaj, Traboin, Rrok Pjetër
Zeku Camaj,Vuksanlekaj, Mark Paloka
Junçaj, Rapshë, Cak ( Tomë) Gjoni Camaj, Vuksanlekaj.)
2.
Vajtorët nga Gruda: (Tomë Bishi Ivezaj, Kolë Zefi Lulgjuraj, Zef Ujka Lulgjuraj, Gjokë Kola Ivezaj, Zef Dasha Lulgjuraj, Dedë Luli Gjolaj, Lekë
Ujka Lulgjuraj, Sokol Deda Kalaj.)
3.Vajtorët
nga Trieshi: (Dodë Smajli Gjeloshaj,
Nikollë Gali Lekoçaj, Gjeto Gjeka Arapaj,
Nikë Gjeti Arapaj, Gjon Deda Arapaj, Gjon Mixhi Gjurashaj, Nua Kola
Gjurashaj, Kolë Gjoni Gjurashaj, Hilë Toma Margilaj, Nikollë Hila Margilaj,
Gjergj Pali Ujkaj, Gjel Deda Nikprelaj, Zef Toma Dedivanaj, Zef Uci Memçaj,
Prëkë Uci Gjolaj, Rrok Gjoka Gjokaj, Zef Toma Dedivanaj, Pjetër Prëla Lucaj, Mal Kaculi
Cacaj, Mark Smajli Nikollaj, Mark Noshi Gjeloshaj, Gjekë Arapaj.)
4.
Vajtorët nga Koja: ( Mark Zeka Ulaj, Zef Zeka Ulaj,Dodë Paloka Ulaj, Gjergj
Leka Ulaj, Prëtash Uci Ulaj, Bardh Miri
Kërcaj, Kolë Bardhi Kërcaj, Prëlë Kola
Kërcaj, Mark Gjeti Gjokaj, Mark Luca Gjokaj, Dokë Marashi Ivanaj, Dodë
Prëka Ivanaj, Prëlë Gjeka Kolçaj, Mark
Prëla Kolçaj, Pjetër Kola Lucaj, Fran
Tushi Lucaj, Vuksan Leka Nucullaj.)
Për
kuriozitet themi se vajtorët
në Hot, Grudë, Triesh e Kojë
kanë qenë të besimit katolikë. Nuk mbahet mend të ketë pasur gjamtarë të
besimit myslimanë.
Vajtimi i femrave (
Vajtoret)
Siç
theksuam më lartë te shqiptarët e
besimit katolikë në Malësi është i përhapur dhe i njohur edhe vajtimi i femrave. Vajtimi i femrave dallohet nga
ai i meshkujve. Vajtoret fillojnë vajin me fjalët: “ Ëj, hëë-ëj”. Këto poetesha popullore, për dallim nga
vajtorët, të cilët mund t’i quajmë edhe
poetë popullorë, kanë vajtuar edhe meshkujt edhe femrat. Vajtoret kanë vajtuar
ulur pranë vigut. Me rëndësi është të theksohet një fenomen i rrrallë në
Malësi se ka ndodhur që një grua myslimane
të ketë qenë vajtore. Ajo është File Hasja Gjokaj, nga fshati
Milesh, e martuar në Halaj të Kastratit.
Kjo
grua e cila ka vdekur në Shkodër, ka qenë vajtorja e vetme e cila i përketë
fesë islame në Malësi që dihet deri më sot. Ashtu si vajtoret e tjera katolike, që në vajin e tyre përdorin aspekte
kanunore kur qajnë një mysliman , ka
vajtuar edhe kjo brimtare e fesë islame. Ndër vajtoret tjera të njohura në
Malësi po përmendim:
1.Nga
Hoti: (Lulë Pjetra Camaj.)
2.Nga
Gruda : (Mari Markja Ivezaj.)
3.Nga
Trieshi: (Mare Gjonaj-Gegaj, Tereze
Gjokaj, Pashkë Ujkja Dedivanaj, Age Gjonja Arapaj, Pakë Gjetja Memçaj.)
4.Nga
Koja: (Tringë Kolja Gorvokaj.)
Vajtorët
dhe vajtoret e Malësisë me fjalë shumë
prekëse, me plot ndjenja emocionuese, me shprehje të bukura poetike, me një
gjuhë të pastër dhe të pasur popullore
theksojnë vetitë e mira njerëzore të të ndejrit/ës, gjendjen e vështirë që lë i vdekuri, e vdekura dhe pikëllimin e prindërve dhe familjes.
Brimtarët dhe brimtaret në Malësi kanë qenë shumë të nderuar dhe të repsektuar.
Ata gëzonin autoritet tek popullata
vendase. Nuk mund të paramendohej asnjë
vdekje pa pjesëmarrjen e vajtorëve dhe vajtoreve. Aq ishin të mirëpritur
dhe të mirëseardhur në raste vdekjeje
sa të pranishmit nga larg i vërenin në grupe njerëzish duke
thënë ja po vjen filan vajtori. Ardhja
e tyre në hatër vlerësohej si diçka madhore e madhështore
dhe i gjithë populli i dëgjonte me shumë
vëmendje e qetësi pothuaj absolute. Secili vajtuer dhe vajtore dallohej nga të tjerët
për nga teknika e të bërtiturit vaj,
nga mjeshtëria e thurjes së vajtimit,
ngjyra dhe lartësia e e zërit të kthjellët si pushka.
Zhdukja e këtij riti të
vdekjes
Ky
zakon i lashtë i malësorëve nuk u
ndërpre që nga zanafilla e tij e as në
regjimin komunist në ish – Jugosllavi, siç ka ndodhur përshembull në Shqipëri
në kohen e regjimit të egër të Enver
Hoxhës. Por, për fat të keq, kjo traditë e shumëshekullore
e malësorëve nuk arriti të mbijetojë në fillim të shekullit 21, që konsiderohet si shekull i
teknologjisë. Tash disa vite u shua
përfundimisht ky rit mortor në Malësi. Gjama e burrave dhe vaji i femrave në
këtë trevë shqiptare u depozitua në muze e
arkivë. Ndoshta përgjithmonë.
Foto:
Reimer Sclulz, 1937 - Vajtimi në grupe i malësorëve në
vdekjen e Ujk Vuksanit në Theth