Kulturë

Prend Buzhala: Figura e pelegrinit modern

E enjte, 23.04.2020, 11:04 AM

FIGURA E PELEGRINIT MODERN

(Lexime poetike. Poezia "PELEGRIN" e Dritëro Agollit), XV

Nga Prend BUZHALA

Te libri poetik “Fletorka e mesnatës”, e shohim poetin Dritëro Agolli, duke biseduar me miqtë, me aleatët dhe kundërshtarët, me njeriun ashtu siç është. Është një bashkëbisedim i prekshëm e i trishtë, ndryshe nga fazat e mëhershme të lirikës së tij, këtë komunikim të ngrysur ai e nis që nga vëllimi “Pelegrini i vonuar”. Shtylla të poetikës së tij janë thjeshtësia e ligjërimit poetik, idetë e porositë sa shqiptare aq edhe botërore, dhe shprehja e hapur. E tërë krijimtaria e tij mund të thuhet se përbën Poetikën e Shmangies, do të thotë poetikën e risive letrare.

Në poezinë “Pelegrin” Dritëro Agolli shfaq këtë poetikë të pelegrinazhit a shtegtimit jetësor e kombëtar (tema aq e dashur e udhëtimit, shtegtimit gjatë gjithë gjysmës së dytë të shk XX te ky shkrimtar).

Figura e pelegrinit, ngjet në rendjen e marathonomakut të Fan Nolit nëpër shekuj, kurse ky pelegrin agollian lëviz nëpër mijëvjeçarë e nëpër hapësira historike gjithmonshëm:

Unë jam prej kohësh pelegrin

shtegtar i karvanit të humbur.

Ndarja “nga karvani” ishte e prekshme dhe rikthimi edhe më i dhimbshëm:

dhe bart në kurriz një premtim

të dhënë gjyshërve të mundur.

Është një monolog që e ka jehonën e tij nëpër vite, dekada e shekuj. Mbasi në dekadën e fundit të mijëvjeçarit që e lamë pas (1990-2000), plasën e u bënë copë e grimë ekzorcizmat totalitare, pushtuese e ideologjike, ishte Letërsia ajo që triumfoi mbi to, me proceset e reja letrare, së bashku me motrën e saj të përjetshme, me Demokracinë. Këto procese, sikundër dihet, karshi mësimit të dhunshëm zyrtar të kulturës, të letërsisë dhe të historisë, nxorën në pah një Letërsi Tjetër, dhe, si rrjedhojë, edhe një Kulturë Tjetër e një Histori Tjetër. Janë dy hapësira që karakterizojnë botën shpirtërore të shkrimtarëve (në dy kohë të ndryshme...)

Mirëpo, Dritëro Agolli ndoqi rrugën e jetës. Dhe pushton hapësira gjithnjë e më të gjera të lirisë, të lirisë së shprehjes, formësimit e formimit, të veprimtarive të tij të pakufishme njerëzore e shoqërore dhe të manifestimeve tejet të pasura psikologjike e shpirtërore, me enigmat e fatit dhe përplasjet dramatike në thellësinë e qenies së personazhit lirik midis shpresës dhe zhgënjimit:

Unë jam prej kohësh pelegrin

udhëtar në vendin e shpresës së thyer

jam ndarë pa dashur nga karvani im

mes shtigjeve nga vapa e shirat gërryer.

E shohim, këtë pelegrin shtegtar, të lodhur, të rraskapitur, posi një Jezus që ngjitet kalvarit të jetës së tij. A thua, e kanë lodhur shpresa e thyer, politika e cinizmit, i sfilitur nga britmat e rënkimet sociale, nga shpirtrat e plagosur, të cilëve plagët e fatit iu kullojnë gjak? Dhe, si do ta ndiejnë veten, njerëzit e Agollit, kur konsiderohen qytetarë të rendit të dytë e të dhjetë, aq të përbuzur në fatin e tyre? Por Agolli shtegton, qoftë dhe si një pelegrin. E rëndësishme është që ai e ka shtegtimin e tij, e ka cakun e pelegrinazhit. “Jam ndarë padashur nga karvani im”- a nuk janë këto rendjet historike që aq shumë na ndanë nga “karvani” i qenies sonë, ndërsa ai karvan ka shtegtuar tutje? E ky, mbeti si ai personazhi epik “Me shami të grisur lidhur në kokë.” Shtrofimet identirare kanë qenë të tmerrshme. Por rendja nuk ka munguar. Me përgjakje historike kohësh... drejt një Caku të Lartë,... drejt një premtimi *(vargu i fundit), drejt një Vendi të Shenjtë të shpirtit shqiptar a të kohëve që i ëndërrojmë... e ëndrrat vriten shpresat mbyten... por rendja vazhdon. Ky është dhe një udhëtim në thellësitë e shpirtit. Kur jepet portreti “i jashtëm”, vetëm mund ta përfytyrojmë se çka e mundon shpirtin e tij.

I sfilituri a mund të shohë larg (“Dhe sytë më shpojnë nga shterrja e lotit”)?

I humburi në udhë e ka zërin e vet: këndej gjendet rruga.

Porse zemra punon, sado i rraskapitur e i mposhtur të jesh.

Ky pelegrin mund të jetë metonimi e Protagonistit që simbolizon një komb.

Kuptimi i kohës humb, kurse perceptimi i hapësirës shënjohet vetëm me paralelizmin figurativ të gjendjes së këtij pelegrini: i ka buzët shkrumb për ujë, sytë që therin, lotët (e dhimbjeve0) kanë shteruar, ai është i vetëm, nuk dihet se sa kohë është ndarë “nga kar vani”...

Më duhet të arrijë karvanin e tretur qëkur

Capitur mes vapës, mes shiut e të ftohtit

E vetmja gjë që bën, është ecja, ngutja për ta zënë karvanin.

Karvani është pjesë e qenies së tij. Ecën me besimin e madh se do ta arrijë, për të mos qenë i humbur e i ndarë. Në këtë situatë kaq sfilitëse, të lodhshme, rraskapitëse, ai e ka një hapësirë në zemrën e tij që të mos ndalet: është besimi i tij! Është mbajtja e një premtimi të stërgjyshërve!

Dhe bart në kurriz një premtim

Të dhënë në hirin e gjyshërve të mundur.

ush qenkan këta gjyshër të mundur? Nga kush e nga çka kanë humbur? Ç ‘paskan lënë si amanet premtimin te pasardhësit që ta çojnë në vend atë ëndërr të largët, të bukur? Cili qenka ai premtim?

A thua, në mos është ky karvan, metaforë e lirisë së udhëtimeve? Apo e tregtisë, hulumtimeve? Karvani janë njerëzit, së bashku me gjësendet, kafshët, qerret... e aty mungon një pelegrin? Karvan pelegrinësh qenka? Jo, se pelegrini ecën (ndër shekuj) për ta çuar “në vend”, një amanet shekujsh, stërgjyshërish.

Atëherë, përse është ndarë nga karvani?

Ai nuk e kërkon qetësinë, nuk kërkon as të ulet në tokë të pushojë, nuk ka kohë As të meditojë, as të jepet pas ndonjë mençurie të rrallë, por synon vetëm ecjen, këmbënguljen për ta rritur karvanin, për ta përcjellë atë premtim. Atë e mundon ky ankth kohësh, si një ankth historik, si një llogari a borxh i palarë.

Nëpër tokën ku ecën, në gjirin e kësaj toke, janë stërgjyshërit e tij, brezat njerëzorë. Ata, të mundurit. Ata presin kumtin e premtimit e të fitores. I vetmi ndërlidhës në mes pelegrinit, karvanit dhe stërgjyshërve, është udha nëpër dheun e të parëve... Ky pelegrin nuk i drejton duart kah Qielli për t’u lutur, as ulet të meditojë a lutet, por vetëm ecën, i sfilitur, i lodhur. I mbështetur në forcën që ka brenda vetes, te besimi që nuk e lë të dorëzohet. Ai është te fuqia amtare e tokës. Ai prek tokën me këmbët e tij. Si nëpër Tokën e Shenjtë. Ky është altari i tij. Kjo lëvizje, për të mos qëndruar në vend, por për të ecur, për ta zënë karvanin.

Ai e ndien peshën e tokës, e ndien peshën e udhëtimit; secilin hap që e bën, e bën i mbështetur për këtë truall dheu. Ky udhëtim është frymëmarrja e tij që e mban gjallë. Pelegrini nuk ndalon, ecën, sepse ai lëviz, gjallëron, të rrahurat e zemrës i ka më të forta, si ritmet e lëvizjes, ecjes, kurse ritmet e tokës janë si ato të zemrës. Gjatë shtegtimit ka peizazhe, por ku mungon një pikë ujë, ku ka vapë, shi e të ftohtë: shenjë se stinët ndërrojnë, kohët këmbehen, ai nuk ndalet...

Për ujë buza ime u bë zhur

Dhe sytë më shpojnë nga shterrja e lotit

Më duhet të arrijë karvanin e tretur qëkur

Çapitur mes vapës, mes shiut e të ftohtit

Nga thellësia e tokës i flasin stërgjyshërit, i ligjëron toka, dhe ata e bëjnë që të mos e përjetojë bukurinë e një peizazhi, bukurinë e arave a të vreshtave, të blerimit a të pemëve në vjeshtë, të akullnajave e të dëborës në dimër. Çka ka ndodhë me karvanin që paska shkuar aq larg, si ishin pjesë e këtij karvani stërgjyshërit, në mos janë ndarë ata apo: si ishte ky pelegrin pjesë e këtij karvani?

Përse u detyrua të jetë një pelegrin nëpër mote?

Ai udhëton në vendin “e shpresës së thyer”!

Dihet, një pelegrin e bën udhëtimin e tij të shenjtë, për të marrë bekime te një vend i bekuar, për t’u spastruar shpirtërisht. Pelegrini i Agollit i ka harruar miqësitë në ecje, i ka lënë pas takimet me njerëz, ai arrin të shkëpusë vetëm ndonjë mendim të rrallë për ta përshkruar gjendjen e sfilitjes nëpër kohë gjatë shtegtimit. Më s’mund të mendojë asgjë tjetër: bota i është rrudhur aq shumë, horizontet janë ngushtuar së tepërmi - për shkak se ka vetëm një cak e një qëllim: premtimin e dhënë. Seth Adam Smith (autor bashkëkohor), do të thoshte: “Unë besoj se secili prej nesh është një pelegrin në mënyrën e vet, ne jemi të gjithë shpirtra të humbur, duke u përpjekur të gjejmë rrugën për në shtëpi."

Ecja e tij i ngjan një ritmi liturgjik, që përsërit vazhdimisht: “Unë jam prej kohësh pelegrin”. Një jetë të tërë.

Ky asociacion poetik i pelegrinit, ngjet edhe në e librave poetikë që i ka botuar sa qe gjallë: e që e mbajnë referencën poetike: udhë, rrugë, shtigje (Në rrugë dolla -1958, Hapat e mia në asfalt -1961, Shtigje malesh dhe trotuare- 1965, Udhëtoj i menduar - 1985)...

Ka humbur karvanin, ka humbur shtëpinë, apo diçka të madhe në jetë e në histori?

A e kërkon një botë më të mirë, apo një mirëqenie, duke bredhur nëpër aventurat e pafund të ideologjive, sistemeve shoqërore e botërore? Përse nëpër kohë u detyrua të marrë e rimarrë religjione, ideologji, kultura pushtuesish, çka humbi nga vetvetja?

Por premtimi i dhënë është amanet stërgjyshërish... për kushedi çfarë El Dorado-je.

Dhe poeti është ai asketi i përjetshëm, i çuditshëm (“Vjen njeriu i çuditshëm”)... deri te ai shenjtori i fjalës dhe i shpirtit poetik. Edhe ecja e ka filozofinë e vet të thellë, do të thoshte Frédéric Gros (vepra “A Philosophy of Walking”).

Kurse ne vetëm mund ta lëmë ende të shtegtojë këtë pelegrin edhe pas vdekjes së tij!

Prandaj, nuk është e habitshme pse paraqitet qoftë tema e folësit lirik në këtë tranzicion dramatik të shoqërisë shqiptare; qoftë lufta e Kosovës si njëra ndër përbërëset kryesore stilistike-tematike; qoftë ajo e rezistencës nacionale apo pikëzimi refleksiv i botës së brendshme të individit kundruall shoqërisë shtypëse a pushtuese (cikli i poezive për Kosovën i Agollit)... duke krijuar dhe ndërtuar shijen e re të lexuesit. Ashtu sikundër që begatohet përvoja njerëzore në qenien e tij shoqërore, historike e shpirtërore; po ashtu pasurohet dhe zgjerohet e thellohet edhe struktura poetike ...

Ai lëviz në hapësirën tonë letrare, tek ka zbuluar e rizbuluar hapësirat dhe “copëzat” e gjeografisë sonë të jetës e të paqes, të Atdheut e të Trojeve Etnike, pakënaqësitë, shqetësimet e gjurmët e pashlyeshme të Universit Shqiptar.

Edhe njëherë: është Poetika e Bardit.

----------------------

Dritëro AGOLLI: