Kulturë

Prend Buzhala: Mbishkrimi i përjetshëm lirik i shqipes

E merkure, 22.04.2020, 02:57 PM

MBISHKRIMI I PËRJETSHËM LIRIK I SHQIPES

(Lexime poetike. Poezia “Nojma e shqipes “ e Nehat S. Hoxhës), XIV

Nga Prend BUZHALA

Gjuha vjen e para. Gjuha ndërton vetëdijen. Këto dy tipare i shquan krijuesi Nehat S. Hoxha Hoxha (1951 – 2017) në poezinë e tij “Nojma e shqipes “që e morëm për lexim.

Nehat s. Hoxha ishte një penë që i jepte shkëlqim artit poetik. Në skenën e letrave shqip u shfaq nga vitet ’70, me poezi, tregime, vargje për këngë, përkthime, sidomos ato letrare nga anglishtja. Ka përkthyer edhe shumë filma artistikë, arsimorë e vizatimorë për TV, Radio, Gazeta dhe Revista. Redaktor i shumë librave të krijuesve letrarë, figurativë, muzikorë. Fitues i dhjetëra çmimeve letrare.

Vepra të botuara: Vdekja e poetit, Rilindja, Prishtinë, 1990; Lindje në plojë, Redaksia “Fjala”, Prishtinë, 1992; I mërguar në atdhe, Druck Art, Prishtinë, 1996; Fjalor Elementar Anglisht-Shqip, 1996, Oguri, roman, Ministria e Kulturës, 2003. Madje, përkthimet e tij dallohen për ligjërimin e pasur poetik: ai arrinte t’i rikëndonte shqip nga anglishtja poetët eminentë botërorë si Lengston Hjuz, Rabindranat Tagore, Halil Xhibran, Oskar Uajld, Uiliam Batler Jejts, Edgar Alen Poe... Përktheu dhe autorë (kryesisht vepra dramaturgjike), si Tenesi Williams, L. Gillis, Samuel Beckett, K. Marleau, T. S. Eliot...

Përpos nga anglishtja, përktheu edhe nga serbokroatishtja e anasjelltas. Ndër përkthimet e tij do përmendur dhe veprën “Rolandi” (1987).

Përkthimet që i bëri, u takojnë viteve ‘80.

Këtu po shkëpus një koment timin personal për të (shtator 2011), në Prishtinë, kur në një lokal kafeneje, mbajtëm një orë letrare: "Me poetin Nehat S. Hoxha - secili takim me të është art më vete, secila paraqitje e tij është art më vete... Nehas S. Hoxha është ndër poetët më fin të poezisë sonë, përkthyes i mirënjohur nga poezia botërore..."

Nehat S. Hoxha ishte ndër krijues që hulumtuan e krijuan sintaksën e përvojave poetike e jetësore që nuk përputhen me atë thurje të gjuhëve të sotme. Detabuitzues normash. Kjo magji poetike e kërkimeve të brendshme, pothuajse kozmike, i ngjanin atyre orakujve antikë: askush më shumë se orakujt nuk nderohej!

Te poezia në lexim, përdoret fjala nojmë, e cila shqip ka kuptimin e fjalës shenjë. Fjalori i shqipes, më saktësisht, e përkufizon: “Shenjë që i bëjmë dikujt me sy, me kokë a me dorë për t'i dhënë të kuptojë diçka.” E shkruar në vitet e ndjeshme, kur po luheshin dramat nacionale, sociale dhe drama e kulturës, poeti ia bashkëngjit edhe dramën e gjuhës: gjuha ndau fatin e saj me njerëzit). “Me gjuhë, ju jeni kudo në shtëpi kudo”, shprehet Edward De Waal. Gjuha ka bukurinë e saj, ashtu sikundër e bukura lind në gjuhë.

Gjuha artistike thyen norma... Nëse gjuha letrare shërben për komunikim "zyrtar" e për nevoja praktike zyrtare, atëherë, gjithsesi, që ekziston dhe "një gjuhë tjetër" për nevoja të tjera: për shprehje të përjetimit estetik. Gjuha, në "funksionin e saj të dytë", pra, është ligjërim TJETËR, është instrument i shprehjes lirike. Është thënë sa e sa herë: filologët, linguistët, gramatologët, etimologët, leksikologët etj merren me funksionin praktik të gjuhës, kurse shkrimtarët merren me "funksionin tjetër" të gjuhës, me atë artistik, të intuitës krijuese; me poetikën e fjalës në tekst, me prirjen për t'i dhënë kuptime të reja, figurative, metaforike, fjalës, në veçanti dhe tekstit artistik, në përgjithësi.

Të shkruash në kohë të rënda, kur regjimi (serb) po sulmonte gjithçka, do të thotë të vuash. Shkrimi është dhembje, është ankim e vuajtje e pafund. Poeti ngjizet në fjalët e magjishme të gjuhës, ngjizet, sidomos, në hapësirat e një kujtese të pafund e të paanë. Janë çastet e paparashikuara të historisë, të kohës, të fatit; apo të fatit që e paracakton vetë Krijuesi letrar; vetë Folësi i saj lirik, Subjekti i saj, me Fatumin aq tragjik; çaste që e zgjojnë ndjeshmërinë e tij të ekzistimit, ndjeshmërinë se është gjallë. Është mbijetimi i vuajtjes dhe i besimit të thellë në Fjalën e Poetit, e cila vjen depërtueshëm nga dikah, për të na e përhapur qenien tonë dritësore, ashtu si shpërndahet drita, për të na vënë në lëvizje, për të na forcuar në shpresën.

Pushtetin sterrë netëve djallëzore

me ditët tash kaq vjet që vijnë me rroba zie

e përballa falë nojmës së syrit tënd

tek më hapte shtigje një orbite të bruztë

tej territ tej retinës tej zemrës sime

Në leksikun poetik në strofën e parë, atmosfera rrëqethëse e egërsisë së pushtimit, karakterizohet me netët djallëzore, me ditët që vishen me rroba zie (atmosfera e jashtme); me syrin, orbitën e shikimit, zemrën (e brendshmja). Kjo nojmë është ajo nyja që i ndërlidh këto “dy botë”.

Të merresh vesh me gjuhën pa folur? Vetëm me nojmën e syrit, simbol hsikimi?! E po, mendja e ka universin e saj, gjuhën e saj të pashqiptueshme. Ajo rrëfen edhe pa folur. Madje, thuhet, se mendja nuk pushon as kur njeriu fle, kur gjendet në ëndrrën më të thellë.

Cila është kjo e rrëfyer e mendjes? Është njajo denduria e thënies, që buron nga dhimbjet e përvojës, nga përvoja e dhimbjes dhe e vuajtjes, nga përpjekjet sfilitëse të rezistimit kundruall barbarisë, nga pasioni I pamposhtur për emancipim e dije përballë mohimeve të pafund të injorancës së mbjellë nga kohët e nga sunduesit...

Aty janë edhe ëndrrat si dëshmitarë të ekzistimit të mbijetesës, mbijetesës si e fundmja ide, si e fundmja filozofi, pasi të gjitha të tjerat janë shembur përdhe. Aty është edhe shpirti narrativ i personazheve, dëshmi e kësaj përvoje të dhimbjes. Subjekti ligjërimor i mendjes (i bartur në hapësirën e letrës a të pergamenës artistike, autobiografike, të kronikës etj), nuk është ndonjë qenie e një realiteti krejtësisht të zhveshur… Netët e Bartolomeut përsëriten edhe në Kosovë.

Net bartolomejsh në sund sterre

i mbaja në dry me shpresën tek ti

në rendje pareshtur tërbimi

më shkulnin dorën

më shkulnin krahun

këmbët rropullitë ballin me dritë

Po zemra ngjeshur me dashurinë për ty

i zbonte e më gdhinte një tjetër ditë të zisë

Poezia synon të bukurën: vetëm me të bukurën në gjuhë poeti e bën paqen e tij. Eshtre ajo paqe krijuese që rrënon muret mes njerëzve. Në këtë rast, poezia thërret gjuhën, gjuhën si lumturia më e lartë, me poezinë si pikëllim i thellë për situatat. “Poezia është një veprim politik sepse përfshin të vërtetën" (June Jordan). Është kujtesa e masakrave, burgosjeve, dhunës ndaj gjuhës. Le të ndodhë gjithçka tjetër, vetëm ti shqipe jeto, sikur na thotë poeti. Gjuha është fati ynë si shqiptarë. Ajo na bashkon jo vetëm në hapësirat etnike, po edhe në ato të globit, jo vetëm shpirtërisht, por edhe te kujtesa historike. Kur më 1899 Gjeçovi qëndronte në Laç, duke e parë gjendjen e rëndë të banorëve përreth, ai bën thirrje për dituri, unitet, mirëkuptim e bashkim kombëtar, pikërisht te bashkimi rreth gjuhës: “Myslimanë e të krishtenë jemi vllazën, nji gjak, nji rrugë e nji gjuhë kemi. Të jetojmë për Atdheun e të vdesim për të”. Por ndryshe nga romantika e Gjeçovit, a nga patetika, Nehati e vesh ligjërimin poetik me venerime të tjera, aty ku ai përmbyset e rilindet:

Lirikën aq shumë e dua

porse ma vrugon patetika

Kordhëzhveshur më përmbys edhe mbretërinë e ëndrrës

Je nojmë dashurie - nojmë djalli je

Shtojzovalle a bijë bushtre

Orëshuar jetën mos e le

Sepse vjen dhuna vjen ankthi vetmia vjen

Drobitem zgërlaqem ronitem

Por, vjen Shqipja e më shenjon

Davaritet vagëllia

dhe unë rilindem

rilindem rilindem

Aty lexojmë delikatesën, po edhe gjuhën që del prej vetvetes: gjuhën në funksionin e saj invektiv, dredharak, lojse, mashtruese, grabuitçare, mu si janë karakteret e njerëzve:

Je nojmë dashurie - nojmë djalli je

Shtojzovalle a bijë bushtre

Poetit i pëlqejnë edhe një si koleksion paradoksesh lirike me gjuhën, kontrastimet lozonjare të semantikës dhe krijimit. Fjalët ndërtojnë marrëdhëniet kuptimore, sintagmatike-poetike mes tyre. Madje, do ta quanim dhe të shprehur me temperament. Linguistët e poetologët nënvizojnë gjuhën si temperamentin më intim të një populli, si shpirtin e tij më të thellë.

Delikatesa sfidon vërshimet, pra.

Delikatesa sfidon gërmadhat... vetminë, dhunën. Mu ashtu siç është e tillë, vetë gjuha.

Vetmia e shkrimit është krejtësisht tjetër, aspak komode. Është vetmi e përdhunshme, vetmi e rrethuar nga mizoritë e kohës. “Pa gjuhë, mendimi është një mjegullnajë e paqartë, e paeksploruar”, thotë linguisti Ferdinand de Saussure.

Porse, poeti përpiqet të bashkojë dy prirje krijuese: edhe tipin e krijimit metafizikë të tipit borhesian që gjejnë prehje në hapësirat e imagjinatës së jashtëzakonshme letrare e estetike, në botën platonike një si strehimi të magjishëm e të rehatshëm; po edhe me tipin e krijimit si shpëtim i brendshëm për ta mundur realitetin gjithë ferr të kohës.

Është njaj realitet i ashpër e më i rëndë se plumbi, tek e ushtrojnë, pushtues barbarë e gjakatarë, me sistem pushtetor, ushtarak e policor zejen e tyre të krimit e të sadizmit. Poeti gjendet në vetmi krijuese, që trandi politikën e djeshme të dhunës e të pushtimit.... Përvoja e tillë tashmë është bërë shkollë e veçantë, kurse shkrimi i tillë është ligjërim i zemrës (“tej territ tej retinës tej zemrës sime”).

Shkrimtari në Kosovë, tashmë është i gëzuar në realizimin e ëndrrës së tij të dyfishtë: të lirisë së realizuar dhe të lirisë së krijimtarisë. Ishte e trandshme ëndrra e poetit për këtë liri:

Kordhëzhveshur më përmbys edhe mbretërinë e ëndrrës

Orëshuar jetën mos e le

Sepse vjen dhuna vjen ankthi vetmia vjen

Drobitem zgërlaqem ronitem

Dhe përsëri irlindjen e shpëtimin e gjen te gjuha, aq lozonjare e aq shpëtimtare:

Por, vjen Shqipja e më shenjon

Davaritet vagëllia

dhe unë rilindem

rilindem rilindem

Nëse elita intelektuale në Kosovë, së bashku me popullin, në fillimvitet '90, pasi u shemb autonomia, prodhoi modelet e rezistencës e të lëvizjeve kombëtare, ndër të tjera, prodhoi edhe modelin letrar të rezistencës së gjuhës.

Referencat gjuhësore kanë konotacione të pasura, kanë simbolikë të pakufizuar, kanë përpikërinë e stërhollimet funksionale stilistike e semantike. Trajtat e ligjërimit, përmes mjeteve krijuese të fjalës, e nënvizojnë Idenë, e nënvizojnë veprimin konkret të temës, apo e shënjojnë edhe Çastin Dramatik të situatës.

Poetit i pëlqen ta theksojë rebelimin e tij. Sikur pa këtë rebelim, nuk ka gjak as fjala, nuk ka gjallëri. Ta shqiptojë emocionin, pasionin, dashurinë, pikëllimin e tij. Aty, te altari i nojmës së shqipes, ta vulosë mbishkrimin e përjetshëm të lirikës, të shkruar me intimen më të thellë, a me zemrën e të gjithëve.

E pra, shpëtimin ai e gjen ose te poezia e gjuha, ose te shpresa; këtë shpëtim nuk e kërkon tek dëshpërimi, apo tek nihilizmi, apo tek Qenia Supreme, por tek Gjuha! Te Nojma e shqipes.

Dhe përfundimisht: poeti rilind në gjuhën poetike.

_________

Nehat S. Hoxha:

NOJMA E SHQIPES

(I kushtohet Shqipes aq të kamur nga bukuria

dhe kaq të drobitur nga robëria)

Pushtetin sterrë netëve djallëzore

me ditët tash kaq vjet që vijnë me rroba zie

e përballa falë nojmës së syrit tënd

tek më hapte shtigje një orbite të bruztë

tej territ tej retinës tej zemrës sime

Net bartolomejsh në sund sterre