Resmi Osmani: Kopshti i Edenit

Resmi Osmani

Tregim

KOPSHTI I EDENIT

Kur hapi derën, bashkë me Hamitin, vërshoi shkulmi  i dritës mëngjesore.  Koka e kredhur në dritë dukej si e mbështjellë me brerore. Mineja u ngrit nga divani dhe i hodhi vështrimin e saj të ëmbël e të dashur. Nën ndriçimin verbues,  ovali i fytyrës i dukej paksa i zbehtë, sytë të mëdhenj e si të lodhur, por flokët e zeza, mustaqet e plota dhe harku i vetullave i jepnin hijeshinë e një burri të pashëm. Ajo e donte heshtazi dhe në mënyrën e saj të shoqin, me fisnikëri dhe përdëllim të brendshëm. Kur vinte Hamiti në shtëpi dukej sikur gëzoheshin edhe muret.

Ai  u kthye nga puna si përherë, pa shkuar tetë e mëngjesit. Ishte roje nate në Ndërmarrjen Ushqimore. Fëmijët flinin ende. Pasi këmbyen përshëndetjet e zakonshme, Mineja i uli sillën që e kishte përgatitur që më parë, por ende ishte e ngrohtë. Teksa hante, iu bë se Mineja, që rrinte në këmbë para tij, dukej e mbështjellë me një vello fshehtësie, diç donte t’i thoshte, por fjala nuk i dilte.

Kur mbaroi së ngrëni , ai e pa përkëdhelisht, me  sytë e butë dhe e pyeti:

-Se ç’më fsheh, pse s’ma thua?

-Të lashë të haje. S’desha të të mbetej komb në fyt. Mbrëm erdhi zonja Dafina, më tha që në fund të muajit, ta lirojmë shtëpinë, se i duhet për vete.

Nga kjo e papritur Hamiti s’u ndje mire, por s’e dha veten. Qyshkur ishin shpërngulur nga Çamëria në Elbasan, ishte e treta  shtëpi që do të ndërronin. Edhe kjo s’ishte kushedi çfarë, por ishte brenda kalasë dhe kishte ujë e drita. Gjitonët i kishin të mirë. “Guri i rrokullisur s’po zinte vend”, mendoi ai. Mineja priti që i shoqi të thoshte një fjalë, por ai heshti gjatë, një re e zymtë i kishte rënë mbi krye.

-Mos u sëkëlldis, se nuk është fundi i botës.  Dafina është zonjë malli,  në të drejtë të saj. Do bëjmë si të bëjmë edhe kësaj here,- tha dhe shkoi për të fjetur.

Mbrëmanet, para se të nisesh për në punë, i mori duart Minesë në të tijat, ndjeu t’i kalonte në gjak ngrohtësinë e tyre, e pa ëmbëlsisht e si me keqardhje nusen e bukur dhe i tha:

-Zemër, ti mos m’u mërzit. Thuaji zonjës Dafinë që do t’ia lirojmë shtëpinë brenda afatit që na ka vënë.

Dhe gjithë me atë çere të buzëqeshur , plot mirësi e të menduar, u nis për në punë. Mineja e përcolli me sy sa u kthye te bërryli i rrugicës. Psherëtiu dhe u kthye tek  fëmijët.

Ditët rridhnin si uji e lëmshi i afatit po mblidhej. Mineja priste që i shoqi të thoshte një fjalë, por ai hiç, me atë pamje fshehtësie e mërzie, që here - herë, i rrinte si re e errët mbi krye. Ashtu e kishte huqin fliste pak, por tashti i kishin ikur fjalët në arrati. Disa ditë, pasi kthehej në shtëpi, hante shpejt e shpejt mëngjesin dhe largohej. Mineja dëgjonte të njëjtën fjalë ”Po dal njëherë, mos më prit për drekë”. Asnjëherë nuk i tha  ku shkonte. Asaj i mbetej mendja gjithë ditën tek ai. Një mëngjes ajo reja e zezë u shpërnda dhe një dritë e beftë i lodroi në sy dhe në fytyrën e zbehtë iu ravijëzua buzëqeshja, që ajo kishte ditë  pa ia parë. Dukej si i çliruar nga një  ngërç.

-Bëji gati plaçkat, se do të ikim. Jemi në afat dhe zonja Dafinë s’ka pse të ankohet.

-Gjete shtëpi tjetër? Në cilën lagje është? Gjëndet larg prej këndej? Është e bollshme dhe më e mirë se kjo që po lemë?

Hamiti s’u përgjigj menjëherë.

-Hajde këtu,- i tha dhe e zuri për dore. Shikimi i tij u bë ëndërrues ,me atë dritëzën e mezidukshme dhe fytyrën si të një fëmije kur i japin një dhuratë.

Mineja po priste. Ai s’e kishte për natyrë të ligështohej e mallëngjehej.

-Do të shkojmë pakëz larg, por atje do të bëjmë një vatan të ri, si ai që kemi lënë në Volë. Atje do t’i kemi të gjitha .Vetëm deti lipset! Në vend të tij kemi lumin.

-Ti e di, – i tha e shoqja, pa e zgjatur me pyetje të tepërta. Ai ishte ati i fëmijëve, zotdalësi i fatit të saj në të mirë a në të keq.  E besonte dhe e donte, ishte gati t’i shkonte pas heshtazi e me bindje deri në fund të botës, ashtu siç e kishte ndjekur nga Çamëria deri këtu. Jeta e vështirë i kishte lidhur fort.

Të nesërmen erdhi Kosta me karrocën e ndërmarrjes. Ngarkuan atë grusht plaçka që kishin. Të shoqen dhe dy fëmijët i uli përpara me Kostën, vetë do të ecte pas më këmbë, me një shportë qelqurinash në dorë.

-Epo, të qoftë për hajr,o Hamit Çami! Hya Kuqo, hya Çil!- u grahu kuajve duke sperdredhur kamzhikun në erë që vërshëlleu si gjarpër dhe kuajt, që e njihnin frikën e kamzhikimit, nganë përpara me trok. Si për të prishur heshtjen e mërzitshme të asaj shpërngulje të detyruar, Kosta, pasi uli strehën e shapkës së lëkurtë që të mos i lbyrte sytë dielli, nisi të këndonte me zë të ulët “Kumurin e Elbasanit”. Dolën nga qyteti dhe morën një rrugë të pashtruar anës  lumit rrëzë kodrës, përball kazermave të vjetra të ushtrisë. Rruga ishte me gropa e sope dhe karroca troshitej aq sa rraqet filluan të trokëllinin. Mineja ia qepi vështrimin pyetës Kostës, po ky bënte sikur nuk shihte dhe këndonte avazin e këngës. Ku shkonin? Karroca ngau dhe ca e pastaj u duk një  shtëpizë si barake, e vetmuar, rrëzë kodrës. Llamarinat e valëzuara të pullazit feksnin në diell. Nën të ishte një fushë si e mbjellë me gurë, si  të kishte rënë nga qielli një breshër papërdhokësh e guluvarësh , që zbardhnin nën  diell si eshtrat e një skeleti e më tej, midis brigjeve me shelgjishte rridhte lumi. Prapa ishte kodra e butë e veshur me dushqe, shqopa dhe shkorreta.

Qëndruan. Hamiti mori në krah dy fëmijët  dhe  i uli. Ata si zogj të tromaksur u tulatën rreth së ëmës. Pa folur, bashkë me Kostën,  zbritën plaçkat përdhe. Pastaj, Kosta, pasi i urojë “Të rrini gëzuar”, i la vetëm dhe shkoi në punë të tij.

Hamiti priste furtunën, por furtuna nuk shpërtheu. Vetëm tani Mineja e kuptoi se përse i shoqi ikte përditë mëngjeseve dhe kthehej mbrëmave. Ndërtonte barakën. Më në fund, ajo foli. Hamiti le ta merrte ndaç si pyetje,  ndaç si qortim.

-Burri im, si e bëre këtë? Na solle në këtë shkretëtirë të gurtë, mërguar njerëzve e larg qytetit? Si ta thotë mendja që do të rrojmë këtu? Përse ma mbajte të fshehtë?

Zëri i dridhej. Kishte angështi, një lëmsh në fyt po ia mehte frymën dhe sytë iu rrëmbushën me lot.

-Ka ardhur koha të hedhim rrënjë. Nuk gjeta vend tjetër. Gjithandej tokat kanë zot. Këtu, si i thonë vendësit janë toka belik. Por ti mos u mërzit, mos u zemëro. Besomë. Ti sheh gurët, por unë shoh floririn, që është nën gurë. Më tej është kodra dhe do të kemi dru sa  të  duash, pa hesap. Dhjetë çape më tutje është burimi që e ka ujët brisk të ftohtë. Do të mbajmë një dhi malteze për qumësht, pula,pata e rosa,fëmijët do të ushqehen mirë, pa do të hapim edhe tokën, do të mbjellim portokalla, limona , mandarina, ullinj dhe një vend për zarzavate. Tek e fundit do të jemi në shtëpinë  tonë, qoftë kasolle apo barakë, por është e jona. E kupton? E jona. S’na nxjerr njeri përjashta. Nuk do të kalojnë shumë vite dhe kjo barakë do t’ia lerë vendin një shtëpie të bukur. Ke për të parë! Besomë  mua. Kemi për t’ia dalë!

Mineja e dëgjonte. I shoqi s’kishte folur ndonjë herë aq shumë. Po shihte ëndrra me sy hapur. Zoti ta ndihte që t’i bënte ato që thoshte.

Hyri brenda. Ishin dy dhoma dhe një korridor, me një verandë në hyrje, që mbështetej mbi binarë  të plotë. Sado që nga jashtë s’ta zinte synë, ishte e bollshme. Binte era rrëshirë dhe bojë të freskët. Tavani ishte me kartona të trashë fibre të lyer me gëlqere, dyshemeja me dërrasa pishe, që zverdhnin si dyllë, dritaret të mëdha e plot dritë. Pa gjithçka me syrin e gruas nikoqire. Hamiti i shkonte pas.

-Në dimër është e ngrohtë dhe në verë e freskët ,- tha ai si t’i fliste vetes.

-Ku e gjete gjithë këtë qereste?

- I qava hallin drejtorit. I erdhi keq.”Ndihmojeni muhaxhirin e shkretë,” tha dhe dha porosi të përdoreshin gjithsa kishin nxjerrë nga prishja e barrakave të vjetra dhe i tha brigadierit të investimeve që ta ndërtonte me punëtorët e ndërrmarrjes. Ka edhe njerëz të mirë në këtë botë. Nuk kam nxjerrë asnjë qindarkë nga xhepi, por punova përditë me ta. U jam shumë borxhli. Pastaj shtypi çelësin elektrik dhe dritat u ndezën,

- Dritat i morëm nga reparti i ushtrisë. Të rrimë gëzuar e me shëndet! zemër,-  tha dhe e rroku në gji,- Kjo brenda është mbretëria jote, nikoqirepse si di ti.  Ajo jashtë është imja, do ta stolis ashtu si e mendoj unë.

Ajo u tulat në gjoksin e tij të gjerë dhe psherëtiu thellë.

*      *       *

E mati me sy. Duhet të ishin nja tri dynym vend. Ishin mjaftueshëm. Para se të niste pastrimin e fushëzës nga gurët, Hamiti hapi pak vend. Pas gurëve ishte një shtresë e imët rëre dhe ndën të toka. Futi belin thellë dhe nxori një plis. Toka vinte si e kuqërremtë në kafe. Ishte e lagësht. Mori një plis në dorë dhe e nuhati. Binte erë ligatinë dhe lym. E shkoqi nëpër gishta dhe ajo u derdh në kokrriza. Ishte e shkrifët. Gërmoi më thellë e pa ca damarë si me ngjyrë të përhinjtë. Ishte deltinë, por tabani ende nuk dukej. Toka nuk ishte e lyrshme e nuk gjeti krimba dheu. Por sidoqoftë, ajo ishte atje nën gurë, në gjumë. Ai do ta zgjonte që ta shihte dielli e ta rrihte era. E dinte: nuk ka dhera të këqia, por bujq të këqinj. Ai do të ishte një kopshtar i mirë.

Nisi ajo punë e lodhshme dhe e mundimshme, që do të donte gjithë verën. Mori kosha të thurur me thupra, lidhi nga dy litarë lart-poshtë për t’i shkuar në krahë, i mbushte me gurë dhe i hidhte në shpinë për t’i shkarkuar në skaj,  ku do të bënte me ta murin rrethues. Ecejakej orë të tëra. Pesha ishte e rëndë, shpatullat dhembnin, beli therte, supet u përgjakën nga prerja e litarit. Gjunjët këputeshin e djersa rridhte nga balli rrëke dhe i hynte në sy, e verbonte. Goja dhe fyti i thaheshin. Pështyma trashej dhe  ndjente një hidhësirë nga etja që uji nuk ja shuante. Shikimi turbullohej dhe drita valëzohej e dridhej. Tabanet e këmbëve i digjnin  dhe ngaqë ia vrisnin gurët, gishtat iu bënë me flluska dhe kallo.

Kështu përditë: pa pushim, pa ndalesa, pa prehje. Një hap, një pikë djerse, një hap një dhembje, një ofshamë, një dihatje. Zemra rrihte fort dhe gjoksi ulej e ngrihej si të donte të shpërthente. Sytë erreshin. Duart lëkundeshin si pafuqi, thonjtë ishin ngrënë e përgjakur nga gurët. E linte punën në drake e pasi flinte pak orë gjumë  shkonte merrte turnin. Vinte e nesërmja e mundimshme. Ishte si një punë skllavi, e larë me një lumë djerse, por e kryer me dëshirë,punë për vete, pjesë e luftës për jetën. Ai nuk përthyhej, nuk dorëzohej.  Ishte më I fortë se gurët, sepse ai ishte njeri! Nga mundimi, trupi nisi të rebelohej. Gjilpërat e dhimbjes e shponin kudo, e cfilitnin,  por ai kryeneçi, i vendosuri, që nuk dinte të mposhtej e të dorëzohej, iu lut krijuesit, i foli trupit,u foli gjymtyrëve: “O Zot! Më jep forcë ta kryej këtë punë që kam nisur!” Pastaj: ”Kthjellohu o mendje! Dritësohuni o sy të mjegullt! Mos u zgërlaqni o shpatulla! Mos u ligështo moj zemër! Mos më lini o gjunjë! Mos u plogështoni moj këmbë! Mos u mpini o duar! Çlirohuni nga ngërçi o gishtërinj. Trupi im i drobitur, më duaj siç të dua dhe unë!” Trupi e dëgjoi.

Dielli kishte ndezur saçin dhe derdhte gjithë zjarrin. Nga gurët e tejnxehur çlirohej afshi i ngrohtësisë përvëluese. Që lart e pa një re tek zvarritej  si milingonë . I erdhi keq për atë krijesë të gjorë. Doli para diellit dhe i bëri hije. Trupi u freskua,mendja u kthjellua.

Kaloi aty pari Nëna e Erërave. E pa si i rridhte çurku i djersës dhe dërgoi flladin me Zefirin. Trupi u flladit, djersa u përtha.

Pastaj u faneps një zanë, me shtambën e ujit të ftohtë  nën sqetull dhe një peshqir të lagur për të fshirë djersët . Ishte Mineja.

Hamiti ishte bërë për t’iu dhembsur gurëve dhe drurëve. E shoqja druhej se mos ai zinte shtratin. Por jo. Hamiti i saj ishte i thatë, por i thanët, më i gurtë se gurët! Më i vendosur se vendosmëria, më i dashur se dashuria!

Dhe kështu ditë pas dite, pëllëmbë pas pëllëmbe, metër pas metri, toka çlirohej e zgjohej nga gjumi, dukej sikur hidhte shtat e shfaqej si e bukura e fjetur. E ngjallte djersa, e gjallëronte dashuria. Kështu deri një të shtunë të javës së parë të shtatorit, kur u zbulua nga gurët edhe pëllëmba e fundit. Hamiti ra  në gjunjë. Me duart që i dridheshin, mori një grusht nga ajo tokë, e nuhati dhe ndjeu thellë aromën e saj të pashoqe, si më të shtrenjtin e parfumeve. U përkul dhe duke dënesur e puthi si të ishte e gjallë, si tokën e premtuar. I erdhi të thërriste, të sokëllinte të jepte lajmin:

“O njerëz! Kjo është toka ime!”

Të nesërmen e kishte pushim. Ra në gjumë, pa ngrënë. Ishte i ngopur me aromën e tokës.  Fjeti gjatë, një gjumë të thellë, të qetë, pa ëndrra. Kur u zgjua nuk po kuptonte se ç’ditë ishte dhe sa kish fjetur, por ndihej i lehtë, i çlodhur, mendjekthjellët. Banja e ngrohtë dhe ndërresat e pastra ja hoqën lodhjen si me magji.

Ishte dobësuar sa s’njihej. I kishin mbetur vetëm eshtrat. Lëkura e pjekur nga dielli lëshonte reflekse bakri, sytë e zez ishin futur thellë në zgavra, por s’e kishin humbur atë dritëzën që shkëndijonte  mirësi. Kur dielli ishte duke perënduar, Mineja mori një shilte dhe ata u ulën në krye të arës. Nuk flisnin, si të ishin para një vendi të shenjtë.

Toka e çliruar nga gurët dihaste, frymëmerrte. Avulli i saj kishte  aromën e djerrinave të palëruara,  kishte hapur gjoksin dhe i gëzohej diellit dhe erës. Të dy ishin të mallëngjyer. Ishte toka e tyre. E larë me djersë,e fituar me mundim e lodhje,  ishte e mbrujtur me gjakun e zemrave të tyre.

*      *       *

Fillimshkurti  qëlloi i butë, pa ngrica dhe me diell.

Toka  djerrë  është si gratë beronja. Është një dëshirë përvëluese që ato të bëhen nëna, ëndrra e jetës , që të kenë një fryt të ngjizur nga mitra e tyre. Edhe toka e çliruar nga tirania e shkretëtirës së gurëve,   priste  të bëhej e plleshme. Kishte ardhur koha.

Hamiti kishte ditë që mendohej. I duheshin lekë, shumë lekë për të blerë fidanet, shpendët dhe dhinë malteze. Të ngrinte ekonominë që kishte premtuar. Më së fundi ai ju qa së shoqes. E kujt t’i qahej tjetër? Pasi e dëgjoi, ajo u ngrit dhe shkoi te sepeti. Nxori një shami të qëndisur dhe e shpalosi. Aty ishin vathët, të bërë nga dy lira angleze, safi flori dhe dy unaza me gurë të kuq e të gjelbër. I vuri në pëllëmbë të dorës dhe ja zgjati të shoqit.

-Besoj që do të mjaftojnë.

Hamiti u mallëngjye, nga mirësia dhe bujaria e Minesë, por e kundërshtoi.

-Nuk e lëmë të vejë dëm gjithë atë lodhje e mundim që hoqe. Jemi me fat që na u ndodhën. Merri, këmbeji dhe bli gjithësa duhen për kopshtin tonë. Zëri ishte i qetë, i sinqertë, pa keqardhje që ajo do të ndahej nga ato stoli. Hamiti mori vetëm vathët. Unazat ishin trashëgimi familjare, edhe po të mbetej për bukën e gojës, nuk do t’i nxirte duarsh.

Me xhepin plot, Hamiti shkoi në fidanishte. Kërkoi përgjegjësin. E quanin Koço. Shtatmesëm, mustaqe të plota, strehën e kasketës mbi sy, pak i çalë, hokatar e dashamir.

-E, Lali, me se kërkon që të ndihmojë dajë Koçua tyna. Po kërkon punë, kot je lodh, nuk marrim punëtorë, e kemi plotësuar.

-Jo. Dua të blej ca fidana agrumesh.

-Punë e kollajtë, Lali, sa të dush.

Dhe i tregoi fidanet, që ishin rreshtur si ca rekrute te gjelbër që presin të nisen në udhët e jetës. Hamiti u ledhatoi gjethet. Ato fërfërinë

Hamiti i rrëfeu se çfarë do të bënte. Koçua i la hokat dhe e dëgjoi me vëmendje. Pastaj i tha:

-Për aq vend sa the, posht- lart, duhen rrotull njëqind fidana. Kostojnë. Je në gjendje t’i paguash?

Hamiti pohoi me kokë.

-Nuk të pyeta, nga e folmja më dukesh jabanxhi.

-Po. Nga Çamëria. Nga qyteti I Volës, në bregdet. Atje kishim një kopsht të bukur me portokalla e limonë dhe një yrt me ullinj.

Koçua i tha se do ta ndihmonte. Fidanat që do t’i jepte ishin nga llojet më të mira, të shëndetshëm e kurorë të formuar. Do t’i falte nga ana e tij dhjetë rrënjë mandarina të hershme e pesë limona shtatëherësh. Pastaj thirri një punëtor, që e quanin Fatmir dhe i tha të shkonte me Hamitin për t’i piketuar kopshtin. Fidanat do t’i merrte pasi të kishte hapur gropat. Hamiti pagoi një kapar.

Fatmiri që ishte i zanatit, mati, shtriu telat dhe bashkë me Hamitin vendosi piketat. Kur mbaroi, u kënaq me simetrinë, ngado që t’i shihje dalloheshin rreshta.

Kur drekuan, Fatmiri i dha këshilla të vlefshme: sesi duheshin hapur gropat, si dhe sa pleh duhej hedhur, si duhet të mbilleshin fidanat, sa herë dhe si duheshin ujitur. Pastaj e këshilloi që jashtë mureve të gurtë të mbillte një brez me qiparisa, që do të prisnin erërat e ftohta dhe brenda murit një rresht me ullinj që do të rrethonte agrumet,por që do të bënte edhe vaj. Qiparisat t’i merrte falas ne Ndermarrjen Pyjore,në nëntor,kur ishte muaji i pyllëzimeve. Sa për ullinjtë, të mos shpenzonte, të shqiste shpatulla, kamza e mënjolla nga ullinjtë e vjetër. Ziheshin pa vështirësi.

-Po do që t’i shohësh hairin kësaj pune,- vijoi Fatmiri të rrëfente diturinë e tij,- do të mbash parasysh se tri gjëra i rrisin agrumet: Plehu, uji dhe dielli.

Hamiti hapi gropat, hodhi plehun, e përzieu dhe çdo gjë ishte gati. Shkoi në fidanishte dhe mori fidanat. Koçua i dha pa pagesë karrocën e sektorit.

Mbëltimi i fidanëve do të bëhej të dielën. U dërgoi lajm dy  vëllezërve dhe nënës në Peqin dhe së motrës e kunatit në Rrogozhinë. Të gjithë erdhën.

Dita ishte e kthjellët, por dielli ende nuk ngrohte e nga gryka e lumit frynte thëllimi.

Hamiti, si me ndrojtje dhe ngazëllim e pamje të mallëngjyer që ja kishte arritur atij çasti, mori ndër duar fidanin e parë. E uli mbi gjrin e përkulur dhe filloi ti zhvishte veshjen e kashtës, me kujdes si t’i ndërronte pelenat fëmijës. E uli përdhe kujdesshëm dhe hapi në gropë një fole për ta vendosur. Ajo do të ishte banesa e tij e re.

-Prit, bir! Mos u shpejto!

Ishte nënë Hatixheja, dhuruesja e jetës, flokëthinjura, e mençura, e bukura, fisnikja, gojëmbla, e dhimbsura. Të gjithë heshtën dhe pritën.  Zgjidhi cepin e shamisë dhe nxori një mexhide turke të artë që ndriti në diell, u përkul dhe e hodhi në gropë, pastaj përqafoj të birin dhe i tha:

-Uratën time! Ky dhe  buroftë  flori! Sa yje ka qielli, aq kokrra bëfshin këto pemë!

Pas nënës, të gjithë e uruan dhe e përqafuan.

Hamiti e vendosi fidanin, e drejtoi, hodhi me lopatë dheun e shkrifët pastaj e ngjeshi, duke filluar nga anët. Fidani i parë, është si guri i parë i themelit të kopshtit. U ndanë në tre grupe. Shtrinë telat për të ruajtur drejtimin dhe simetrinë dhe punuan papushim. Përfunduan pasdite. Hamiti i kontrolloi edhe një herë, drejtoi disa fidana që kishin dalë nga rendi ,por s’i bënin këmbët të largphej. Djerrina u kthye në kopsht. Fidanat e gjelbër, në rresht i dhanë tjetër pamje dhe gjallëri.E shihte  dhe sytë s’kishin të nginjur me atë bukuri.

I priste një drekë e bollshme dhe e shijshme me gjellë të krahinës, që i kishin për mall.

*      *     *

Të gjithë ankohen që koha ecën shpejt, kurse Hamiti ankohej që koha ecte ngadalë. Donte që pemët e tij të rriteshin shpejt e me vrull. Sa më shumë rritje, sa më shumë degëzime e gjethe, aq më shpejt do të vinte prodhimi dhe aq më I bollshëm do të ishte. Kishte vënë një bast me veten dhe donte ta fitonte.

I dha tokës një punim me bel. Plisat u poqën e u përthanë në diell, pastaj ra një shi I qetë, i butë dhe plisat u shkrinë si bukëvale. I shihte bimët përditë: sythat po fryheshin, u shfaqën gjethëzat e brishta ngjyrë vjollcë, aty-këtu edhe ca si rruzuj të vegjël, manushaqe me qendër të bardhë, burbuqet e luleve. Pas ngrohjes së motit dhe shiut, rritja mori vrull, lastarët delikatë u rritën, gjethet u madhuan, harliseshin në erë dhe zhyteshin në dritë. Hamiti u rrinte pranë. Te burimi ndërtoi një hauz, mblodhi ujët dhe me tuba e çoi në çdo bimë. Ishte kënaqësi të shihte sesi toka e etur pinte ujin dhe dihaste duke nxjerë fllucka ajri. Aroma e tokës  së thatë që njomej e dehte. E shihte me sytë e mendjes, sesi rrënjëzat e holla e të hajthme rriteshin, shtriheshin e përhapeshin nën dhe në kërkim të ujit dhe ushqimeve, sesi e përcillnin limfën  nëpërmjet kapilarëve përçues në gjethe dhe aty në prani të klorofilës së gjelbër, ujit,  dritës dhe oksigjenit, kryhej mrekullia e shndërrimit të tyre në lëndë ushqyese, që shërbente për rritjen nën tokë e mbi dhe, në kurorë.

Mësoi gjuhën e bimëve.  Nisi të bisedonte me ‘to. U thoshte “mirmëngjes” dhe “natën e mire”. Kur gjethet merrnin ngjyrë të gjelbër të errët dhe përkuleshin nga brenda, donin ujë dhe ai i ujiste.  Shfaqja e zbehtësisë dhe zverdhjes, ishte nga uria ushqimore dhe ai i plehëronte. Mbështjellja e gjethëzave të majës ishte thirrje për ndihmë se aty po parazitonin morrat dhe ai i spërkaste. Kur rritja në kurorë stepej, dukej se nën tokë gjërat nuk ishin mirë dhe ai  mundohej të gjente shkakun. Mësonte duke u shërbyer. Ato i ishin mirënjohëse.

Koha e lulëzimit ishte vetë bukuria. Pemët zbardheshin si të kishte rënë borë, ermironin mjaltë, thithte aromën e tyre dhe i zgjeroheshin mushkritë. Bletët e dalldisura shkonin lule më lule dhe kopshti gumëzhinte si zgjua. Lulet rrëzoheshin dhe shfaqeshin frytat e vegjël, të gjelbër, që rriteshin përditë, derisa degët vareshin nga pasha e tyre.

Në hapësirat bosh midis rreshtave mbolli  perimet, ishte çlodhje për sytë  kur sodiste  pamjen e domateve flakë të kuqe, të gjelbrën e specave, blunë e thellë të patllixhanave, kokët e rrumbullta  të lakrave…. Përditë shportat mbusheshin plot dhe tepricat dërgoheshin në treg. Edhe Mineja bëri një ngastër për erëzat: kopër,majdanoz, hudhra e qepë të njoma, sallatë, spinaq e pazi, dhjozmë,borzilok e manxuranë , që i bënin gjellët të shijshme e të erëndëshme si ne Çamëri.

Mineja nuk u habit, kur një ditë i shoqi u kthye nga tregu me një kosh të mbushur me pula, që kakarisnin e për dore mbante një dhi gjimadhe, shytë  dhe dy keca borë të bardhë. Djali dhe vajza u mrekulluan me njomësinë dhe bukurinë e kecave dhe i bënë manarë. Më pas u shtua dhe një pjestar i ri: qeni Murgan, trupmadh, aspak miqësor në pamje.  Fëmijët iu trembën në fillim, pastaj u miqësuan.

Fëmijëve të tyre tashmë nuk do t’u mungonte gjë për t’u ushqyer mirë: vezë dhe mish zogjsh, qumësht, perime dhe portokalle,mandarina e limonë. Kjo ishte detyra prindërore.

*     *      *

Prodhimi nisi me kokrra, më pas me shporta, me arka dhe pastaj me kuintalë! Në fillim ai i shpërndau vetë në treg, por më pas blerësit dhe tregtarët vinin dhe i merrnin vetë. Vitet shkonin, prodhimi shtohej. Nami arriti deri në Pogradec e Korçë.Tregtarët sillnin në Elbasan mollë, pastaj shkonin te Hamiti. I pëlqenin se ishin frytmëdhaja dhe plot lëng e të ëmbëla.

Vendin e barakës e zuri shtëpia e re, model elbasanas, me tulla dhe e mbuluar me tjegulla flakë të kuqe. Bënin jetë të qetë,  por të mbushur me punë. Aty rrotull erdhën edhe të tjerë, nga malësitë e Gjinarit,Polisit e Shmilit dhe u krijua një lagje e vogël.

Krye çdo jave, kalonte andej i plotfuqishmi i zonës. Merrte një shportë me agrume dhe kruante xhepat gjoja për të paguar, por Hamiti s’i merrte lekë. Në të ikur,i plotfuqishmi thoshte gjasme si me shaka:

-Hamit Çami, po pasurohesh si shumë.  Kij mendjen se do të shpallin kulak!

Bashkë me kopshtin u rritën dhe fëmijët. Djali, Mezani dhe vajza Ajsheja, tashmë shkonin në shkollë. Edhe për ta, Hamiti kishte një ëndërr, t’i arsimonte dhe të mos vuanin në jetë ashtu si kishte vuajtur ai.

Ishte e diel e vjeshtës së tretë. Hamiti ende si kishte vjelë agumet. Erdhi në oborr një mysafir  i ri në moshë, por paksa i çuditshëm. Në shpinë kishte hedhur një arkë kompensate petashuqe dhe nën krah një si tavolinë të vogël që hapej e mbyllej, që më pas ai u tha se quhej “kavaletë”. E quanin Bujar. Ishte piktor dhe i kërkoi leje Hamitit të pikturonte kopshtin e tyre. Hamiti i tha se ndihej i nderuar. Bujari erdhi rrotull, maste ca kënde që i formonte me gishta, provoi shumë pikvështrime dhe më në fund ngriti kavaletin. Hapi kutinë e bojërave dhe shtriu kanavacën. Syri i tij i stërvitur, i vëmendshëm dhe i mësuar të çmonte bukurinë, u ndal gjatë. Në anën e jashtme, qiparisat elegantë,  që synonin qiellin, formonin një si mur të gjelbër të errët, lëkundeshin lehtë nga era dhe dukeshin si të zënë përdore hiqnin një valle me ritëm  të qetë, prisnin erërat dhe mbronin agrumet. Pastaj ishte rreshti rrethues i ullinjve, me ato kurorat e përhinjta si të argjendta, të rënduara nga kokrrat, që ndrinin si diamantë të zinj. Portokallat, në rreshta simetrike, me ngjyrën e gjelbër të thellë, dhe në atë sfond frutat e artë si të kishe varur në to mijëra yje që kishin rënë  nga kashta e Kumtrit. Ishte si i qëndisur me dorë.

Piktori punoi disa ditë. Mineja u kujdes që të mos i mungonte asgjë. Kur mbaroi, i thirri që ta shihnin. Hoqi mbulesën. Bujari doli anash. Ata të katër qëndruan përballë. I ngulën vështrimin tablosë, herë afroheshin herë largoheshin. Piktori kishte bërë një mrekulli. Ishte më e bukur se kopshti i tyre. Horizonti me një kaltërsi të çelët, loja e hijes dhe e dritës, harmonia dhe kontrasti i ngjyrave, ai sfondi i qiellit bardhë-kaltër, me ca re të mezidukshme nga ku fekste një dritë e butë, shtati i qiparisave dhe ari i frutave, e kafenjta e çelët e tokës. Gjithçka dukej në lëvizje. Ndjehej puhiza që frynte dhe lekundëte degët e mbushura me frutat e arta….

-Të lumshin duart. S’ka si bëhet më bukur. Mua më janë dashur tetë vite që ta ngre. Ti e bëre për tri ditë!

-E kam titulluar “Kopshti i Edenit” ,- tha piktori.

Mineja i hodhi një vështrim pyetës të shoqit.

-Epo, kopsht i bukur , - i tha ai.

Piktori buzëqeshi. Ata s’kishin si ta dinin.

-Jo. Do të thotë Kopshti i Parajsës. Atje ku Zoti vuri të jetonin Ademin dhe Havanë, midis gjithë të mirave dhe Havaja, si shpëtoi dot ngasjes dhe mëkatoi. Atë e krijoi Zoti, ndërsa  ju “Kopshtin e Parajsës” e  krijuat  këtu me punën tuaj. E gëzofshi nga mot!