Resmi Osmani: Iliria përtej detit

ILIRIA PËRTEJ DETIT

Iliria përtej detit më thotë se ne jemi  të huaj në këtë dhe.

TREGIM NGA RESMI OSMANI

Mbreti Gent[1], la pas livadhin e gjelbëruar, ku piklat e vesës, nën rrezet e diellit ndrinin si margaritarë dhe iu afrua shtegut të monopatit që ngjtej në mal. Aty qëndroi që të mbushej me frymë. Gjithmonë e lodhte ajo e përpjetë: si çdo gjë në jetë, e zorshme për tu ngjitur, por e lehtë për tu zbritur. Hodhi sytë nga lindja. Dielli ishte ngritur lart mbi kodrat dhe vargmalet. Dielli flakërues i qershorit, në qiellin e rimtë pa një re, derdhte bujarisht dritë e ngrohtësi. Po afronte vapa. Erë nuk frynte. I veshur varfërisht, me këmishë dalmatika të hapur në gjoks e të ngjeshur në brez me konop, me sandale të vjetra, lidhëset e të cilave i qarkonin pulpët e holluara nga pleqëria, beretën e madhe të ronitur e anëvarur, që i mbulonte kryet e thinjur, trastën e linjtë varur  në sup dhe shkopin gjithë nyje mbi të cilin mbështetej, ngjante me një shtegtar vetmitar që udhëtonte në kërkim të fatit, që do t’i sillte dita.

U nis të ngjitej. Monopati i ngushtë gjarpëronte midis shkurreve dhe gurëve, udhëtari i hidhte çapet me kujdes, zgjidhte vendin që të mos shkelte mbi gurët me thepa, që i vrisnin shputat e këmbëve. Mbështetej mbi shkop dhe hidhte një hap, e kështu dreisa iu afrua majës. Në çeltirat midis shkurrishteve, bimësia , barërat dhe lulet harliseshin duke rrëfyer sikush bukurinë e saj. Natyra ngazëllehej, gjallesat shihnin punën e vet në kërkim të ushqimit.  Hardhucat, që gjuanin kandrrat, sa e shihnin rrëshqisnin vetëtimthi që të fshiheshin. Një laraskë llafazane e ndiqte pas duke krokatur dhe përqeshur. Një vargan i milingonave ngarkuar me farëza, nxitonte për në fole që të vinte zahirenë e dimrit. U kujdes që të mos i shkelte. Ai i donte milingonat, ishin puntore të palodhura. Ndaloi dhe i soditi. Qëndroi edhe laraska, që u ul mbi një trandafil të egër.Ai ngriti shkopin dhe  bërtiti: ”Shporru”, ajo tundi bishtin e gjatë e përqeshi dhe s’luajti vendit.E dinte që ai s’kishte seç ti bënte. ”E po llap sa te kesh qejf, moj llafazane”,- i tha ai. Një breshkë po shijonte luleshtrydhet e egra, sa ndjeu hapat e fshehu kokën në kafkull. “Të bëfshin mirë,”-i tha ai - mos u tremb, s’të vjen e keqe prej meje.”- Hodhi hapat e tjerë përpara. I dukej sikur vitet e jetuar i rëndonin mbi shpinë si mali që po ngjiste, pesha e tyre i këpuste gjunjët dhe i rëndonte frymëmarrjen. Kishte ardhur pleqëria.”Vetë pleqëria është sëmundje,”- gjykoi ai,-sjell pjekuri e mençuri, por të ronit shëndetin, kafshon zemrën,dërrmon eshtrat dhe…..Vjen fundi i rrugës së udhëtarit, por ai s’donte ta mendonte atë!

Vapa po shtrëngonte, gjinkallat cinxërinin sa i gjithë ajri dridhej nga kënga e tyre. Ec e ec. Dëgjoi gurgullimën e ujit, përpara ishte burimi ujëkthiellët e brisk i ftohtë. U ul mbi bar, piu me ëndje dhe freskoi fytyrën. Atje vinin shtazët e vogla, zogjtë dhe bletët për të pirë ujë.Thëllëzat  u ngritën vrikthi dhe u fshehën në shkurre. Bishttundsi, e pa  me dyshim dhe u ul majë shkorretës. Njera nga bletët e shumta, ra në ujë e po mbytej. Futi dorën dhe e mori në pëllëmbë. Ajo shkundi krahët dhe fluturoi rreth tij si për ta falnderuar.”Fluturo moj puntore e palodhur,çoje mjaltin në zgjua”,- e përcolli ai. I donte bletët njësoj si milingonat puntore, çdo njeri mund të mësonte prej tyre që ta donte punën. Lule më lule mblidhnin mjaltin, gjithë verën, pa u lodhur, pa pushim. E bukur të ishte bletë! Po ja që ishte njeri. Eh, një njeri i vogël , në këtë botë të madhe, nën diellin flakërues, që ishte at i natyrës, e i falte jetën gjithësisë, e që çapiste mbi mëmën tokë, që ushqente njerëz e gjallesa, prandaj në vendin e tij betoheshin: ”Pasha diell e pasha dhe” dhe “Për atë sy dielli” kjo ishte një be e rëndë e burrave. Vërtet i vogël njeriu, por edhe sa i madh! Kjo krijesë thuajse hyjnore e natyrës, që guxonte me vullnet e trimëri të matej edhe me Zotat. E madhe vepra e tij, por sa e madhe vepra , aq mizore shkatrrues dëmi që sillte lakmia e makutëria, përpjekja për pushtet mbi të tjerët, zotrim të pronës, e pushtim të vendeve dhe popujve, me një fjalë të vetme: ”Unë mbreti urdhëroj!”- hidhte në luftë e vdekje mijërat e njerëzve. Kur vinte fundi, asgjë nuk merrte në jetën e përtejme.  Për strehën e fundit, nga mbretëria apo perandoria, i mjaftonte një pash dhe! Por këtë asnjë nga sundimtarët nuk e shkonte ndër mend. Duhej një jetë e tërë dhe mençuria e pleqërisë për ta kuptuar. Pas triumfeve dhe pësimeve të jetës, ai tashmë e kishte mësuar aq gjë.

”Eh moj mendje, mos u lajthit dhe mos zbrit në të thella- i tha ai,- Të shkojmë për aty ku jemi nisur.”- Ec e ec në të përpjetë. Këmisha i ngeci në një degë ferre, u përul që ta shqiste, por një gjemb e shpoi në gisht, dhembja qe e hidhur dhe doli një pikë gjak. “Ah, moj ferrë, gjembat i ke të hidhur por frytat të ëmbla, por që të arrish deri aty duhet të shposh gishtat! Çudi, gjithmonë, e mira dhe e keqia rrinë tok!“- Ai shkëputi disa manaferra dhe i përtypi. Ishin pak të athta por erëmira, me lëng dhe të ëmbla. Pakkush e dinte se përvëlesa e gjetheve të ferrës ishte një me një për ndërprerjen e heqjes së barkut. Ai e dinte, siç dinte dhe për shumë barëra e bimë të tjera.

 

Më në fund mbrriti në majë. Frymoi thellë. Maja e malit përfundonte me një rrafshirë, si e prerë me thikë, ajo zgjatej gjer larg nga jugu.  Vinte shpesh aty dhe ç’do herë, ngazëllehej nga ato që shihte. Qilimi i gjelbër i livadhit, shtrihej gjer larg, qëndizmat e tij ishin vetë bukuria, lule të gjithfarshme e ngjyra të çfardollojshme, asnjë shkurre, veç një lisi vetmitar e me kurorë madhështore, që gëlonte dhe zhurmëronte nga cicërimat e zogjve që ngrohnin vezët në çerdhet e tyre. Natyra  i bënte të plleshme krijesat e saj. Ajo me mjeshtëri kishte ngritur kurthet: ngjyrat e luleve, aromat, nektari, ndillnin  bletët, që në kërkim të mjaltit dhe dyllit, çonin atë pluhurin e verdhë e misterioz ne krezat e vlagta, që të lidhej fara e ato të shumoheshin. Ashtu vepronte me shpendët e me kafshët. Natyra krijonte, shumonte, por nuk shkatërronte! Njeriu, po! Edhe kafshët vrisnin, por e kishin nevojë, ashtu ishin krijuar: e gjalla ushqehej me të gjallën !

“Eh,mor plak, boll përsolle nëpër mendje dituritë dhe urtësinë e natyrës, që ia kanë dhënë zotat, shih e bëj punën tënde,”- i tha ai vetes.

Qëndroi dhe hoqi nga supi trastën e madhe, pastaj nxori prej saj qeskat e vogla të linjta. Nga t’ia  niste? Kjo ishte miniera e tij e arit, në mos vlente dhe më shumë nga një minierë. Aty gjendej mundësia e shërimit apo lehtësimit të dhimbjeve për të vuajturit dhe të sëmurët. Këtë pakkush e dinte. Ai po. Mjeshtëria e shëruesit dhe shërbimi që ajo sillte, vlente më shumë se titujt dhe pasuria. Nga froni të shfronëzonin, pasurinë mund të ta merrnin, por diturinë jo, ishte pajë e perjetshme!

Para vetes ishte postati i kamomileve, kaptinëzat e tyre të bardha e qendër të verdhë, çlironin një aromë të këndshme e dehëse.

“Ejani me mua bukuroshet e mia të vogla, që tu shërbeni njerëzisë: përvëlesa juaj e ëmbëlsuar me mjaltë ndjell gjumin te të pagjumët, lëngu juaj përthan plagët, shëron sytë e përskuqur e të skleposur, pudra juaj pastron plagët e maisura.” - Ato e dëgjonin dhe u afruan pranë gishtave të tij. Ai i këpuste butësisht si duke i ledhatuar dhe i fuste në qeskë. Asnjëherë nuk i shkulte, nuk i çbënte, do t’i duheshin edhe për vitin e ardhshëm.

Grumbulli i lulkuqeve nën dritën e diellit, dukej sikur kishin marrë flakë. Ato ishin flamurtaret e çetës së luleve. Ai psherëtiu. Sa herë i shihte i kujtoheshin pelerinat e purpurta të gardës së tij, që ngjanin aq të bukura në kalërimet e vrullshme në shoqërim të tij, kur i valëviste era. Mori një qeskë dhe nisi t’i mblidhte. Ishin të buta e të brishta dhe me amëz pak të rëndë e si të idhët, por s’kishte bar më të mirë për të qetësuar dhimbjet dhe për të rënë në gjumë. Më tej kaçubëzat e rigonit plot lule të bardha, gumzhinin nga bletët. Ai se hiqte rigonin nga tryeza, aromatizues i mishit të pjekur, që tok me uthullën dhe hudhrat i bënte thjerzat aq të shijshme, oreksndjellës e qetsues i stomakut dhe zorrëve të holla. Përgatiti tufat dhe i lidhi. Ca më tej ishte grumbulli i barit të hidhur, barit të etheve. I mblodhi dhe ato, pastaj shtriu shikimin hetues mbi gjithë morinë e luleve dhe bimësisë. Kërkonte sanëzën, që për vetitë shëruese ishte mbretëreshë e barërave. Ja tek ishte, e shpërndarë dhe e rrallë. Ajo ishte nazike, nuk rritej kudo. U afrua ngadalë e me kujdes si të kishte frikë se mos ato trembeshin dhe fluturonin si një tufë zogj. Kërcelli i drejtë, gjethet e damarëzuara pa bisht, qarkonin kërcellin dhe në sqetull të tyre lulet e vogla të verdha, një e verdhë e bukur, e ndritur si e artë.

“Mirëse ju gjej,miket e mia! U duheni më shumë njerëzve sesa tokës, që u mban dhe u ushqen. Ata gjithmonë kanë nevojë për ju. Edhe zemra ime ka nevojë, pa ju ajo do të kish pushuar së rrahuri” - Era që fruyu, i lëkundi dhe i përkuli lehtë drejt tij si të donin t’i thoshin: ”Ja ku jemi!”.

Nxori thikën nga brezi dhe gërmoi tokën që ishte e lagët dhe e butë me aromën e  vlagës së plleshme. E nxori rrënjën të plotë. Ishte e trashë dhe mishtore. Rrënjët e holla i preu në copa dhe i mbuloi me tokë. Ato do të jepnin bimëza të reja që ai do t’i merrte vitet e ardhshme. Më tej , në një ledh, rriteshin të vetmuara tufat e lule basanit. Të regjura në vaj ulliri, i përthanin plagët për pak ditë, kurse në verë të fortë rrushi, ishin bar i mirë për dhimbjet e ulçerës së stomakut që jepte rrjedhje gjaku nga poshtë.

“Ejani dhe ju, bashkohuni me shoqet. Nuk e harroj shërbimin tuaj në përtharjen e plagëve të ushtarëve të lavosur. Jeni si floriri, të vogla por sa me vlerë!”

Doli nga përhumbja kur ndjeu që djersa i rridhte çurk. Qeskat ishin mbushur.     “Boll për sot” tha ai dhe u nis për tu ulur në hijen e lisit edhe për tu prehur, por edhe për t’i ndarë, serënditur e pastruar nga gjethëzat lulet e barërave shëruese.

Zgjodhi vendin të ulej që të mbështeste shpatullat e lodhura pas trungut, kur në largësi u dëgjuan të lehurat e qenve, që i prinin tufës së deleve, që vinte për të mrizuar. Kur u afruan, qentë e stanit e pushuan të lehurit, e njohën të zotin, tundën gëzueshëm bishtin dhe iu afruan. Ai i la t’i lëpinin duart me gjuhën e ashpër dhe i ledhatoi në kokë midis veshëve. Gratë dhe qentë i pëlqenin ledhatimet!

Kopeja po shpejtonte këmbët drejt hijes, për të lëpirë kripën që barinjtë e kishin hedhur mbi rrasat e gurit. Kryebariu, një vendës që quhej Lucio, mbrriti me ngut e duke dihatur dhe pas tij ndihmësi Aurelio, ende një çunak. Lucio dhe Aurelio u përkulën me nderim dhe Lucio, u ngut të thoshte:

-Oh, madhëri, sa më trembët! Nuk arrita ti mbaja qentë dhe po të mos kishit qenë Ju, por ndonjë i huaj, ata do ta kishin shqyer.

-Lucio, mor gdhë i paditur, sa herë të kam thënë që të mos më quash as madhëri as mbret?

-Por, madhëri, si duhet tu quaj? Gent!

-Jo, se s’më ke prerë kërthizën dhe s’jemi barabar si këmbët e dhisë! Jam ytzot.

-Po si atëhere , madhëri?

-Ah përsëri! Ne në iliri kemi një fjalë të urtë:”Goja e mësuar,s’ka të përtuar”. Më quaj thjesht imzot.

-Por, imzot, ne na është thënë se senati u ka lejuar ta mbani titullin tuaj[2]. Ju jeni një patric i vërtetë, me latifundia të madhe e të begatë, me vreshta e bashtina, me një vilë që e quajnë “Vila reale”, me bujq , tufa bagëtie e barinj, biri juaj është senator….

Genti s’e la Lucion të vijonte arsyetimin.

-Lucio, ky që sheh këtu është gërmadha e një ish mbreti, e mbretit të sprasëm të ilirisë. Skeptrin[3] mbretëror e kam këmbyer me këtë shkop ullastre tërë nyje, kurorën e artë që ndrinte nga margaritarët, me këtë beretën e hirnosur, fronin me këtë truall nën lis që e kanë pshurrur delet. Dorëzova një mbretëri dhe e lashë popullin tim në robëri, në vend të saj më dhanë një bulqizë me ca bujq, për një kështjellë të papushtueshme në Skodër, më shpërblyen me një banesë fshati këtu në Iguvio. Jetoj syrgjyn në vend të huaj për turp e faqe të zezë!

Aurelio shqeu sytë nga habia por nuk foli. E kishin porositur që më shumë të dëgjonte e më pak të fliste.Porosinë e kishte vënë vëth në vesh.

Lucio, i kërkoi lejë të zotit që t’i ulej pranë dhe t’i ndihmonte në serënditjen e barnave dhe e këmbeu bisedën.

-Imzot, thonë, por edhe vetë u kam dëgjuar, që ju bisedoni me bimët, si magjistar, sikur ato të jenë me shpirt. Është e vërtetë?

-E vërtetë, por jo si magjistar, si dijetar. Dituria nuk është magji, por armë dhe stoli e atij që e zotëron.E vështirë për tu zotruar por e dobishme në të ushtruar. Diturinë dhe zakonet e mira, ati ia mëson birit, brezi ja kalon brezit dhe çdo brez shton aty të vetat, të rejat dhe njerzit bëhen gjithmonë , më të ditur, njohin më mirë natyrën dhe përfitimet që vijnë prej saj.

-Si mund të bisedojë njeriu me bimë e lule, që s’kanë as gjuhë, as gojë, as veshë?

- Mësuesi im, që ishte i ditur si hyjnitë, një ilir nga Tesprotia, njeri me kulturë të lartë, burri më i mësuar i lirisë, që na mësonte greqishten dhe latinishten, aritmetikën dhe gjeometrinë, ligjet dhe të drejtën zakonore, ishte dhe një mjek i pashoq në shërbim të tim eti , mbretit Pleurat. Kishte trashëguar dhe grumbulluar gjenialitetin e popullit tonë. Bënte jetë vetmitari e të lirë, nuk u martua. Ngaqë nuk kishte fëmijë, dituritë e mjekësisë mi mësoi mua. Më thoshte se natyra është si një libër i hapur, duhet të dish si ta lexosh që të përfitosh nga të mirat e saj. Ajo s’ka gojë, por flet me zërat dhe shenjat që shfaq, nuk ka sy,por sheh, nuk ka veshë por dëgjon: qielli i përflakur në perëndim, rrëfen për kohë të mirë të nesërmen, era e jugës paralajmëron shiun, kur qielli dimror bëhet rrafsh sjell borën, kur shfaqet ylberi, diku përtej ka rënë shi, kur hëna e plotë vë rreth, do të prishet koha, se veriun në pyll, mund ta gjesh nga ana ku rritet myshku. Harabelat kur i zë barku i ke parë si venë dhe lahen në pellg, apo qentë dhe macet kur kanë dhembje barku hanë një bar të hollë, apo gomarët, që ne i quajmë budallenj, kur kanë pleshta shtrihen dhe zgrryhen në pluhur? Vetiu ata e dinë ku është shërimi! Po turfulloi kali, dikush është duke u afruar tinëz, po uluriu përvajshëm qeni, apo kukuvajka në hatullat e shtëpisë, dikush është duke vdekur, e të mos zgjatem më tej se shenjat janë pafund dhe dituria jonë e pamjaftueshme për t’i lexuar.

U duk se u lodh nga të folurit. Nxori nga trasta një bucelë druri të vogël dhe piu disa gllënjka verë.

- Isha ende një djalosh, kur tok me mësuesin, në fillim të verës, linim pas kështjellën dhe rrethinat e qytetit, kapërcenim Buenën dhe ngjiteshim malit karshi. Ajri kundërmonte nga aroma e trumzës, mentes, rigonit, sherbelës e rozmarinës, një aromë dehëse e shëndetshme që s’nginjesha së thithuri. Ai i dallonte barërat nga gjethet, ngjyra e luleve, nga aroma, u dinte emrat dhe vetitë shëruese.Me durim mi mësonte dhe mua. Ktheheshim. Pasi thaheshin në hije, mbi tryezat e hajatit, i fusnim në qeska dhe i vendosnim në rafte. Disa syresh i zhysnim në poçe me verë ,apo në vaj ulliri dhe i linim në errësirë. Dhoma e barërave ishte si një faltore,aty askush nuk hynte veç mësuesit dhe meje. Më mësoi gjithëçka dinte.

Heshti përsëri. I zhytur në kujtimet e jetës së trazuar, që i vinin si një jehonë e largët e i ngjallnin para syve pamje sikur ti kish jetuar dje, psherëtiu dhimbshëm e përmallshëm.

-Lucio, a e di se kush është sëmundja e pleqve? Po nuk e di, ta them unë: llafazaneria. Edhe unë s’i kam shpëtuar dot. Kur më pllakos zymtia dhe dëshpërimi, më mundon dëshira për t’u rrëfyer. Ngaqë rrëfimi e shkrin akullin që ftoh zemrën dhe mpin mendjen dhe dlirëson shpirtin. Në çaste të tilla dua të  flas dhe aq e fortë bëhet kjo ngasje, sa dëshiroj tu flas edhe gurëve e drurëve, apo tw kuvendoj me kalin tim! Etleva ma di këtë huq dhe nuk habitet.

-Imzot. Juve më shumë u njohin si mjek. Në Iguvium vijnë nevojtarë e të sëmurë nga e gjithë Umbria. Thonë se ju e bëni këtë shërbim krejt falas, pa asnjë shpërblesë. Është e vërtetë?

-E vërtetë. E bëj për shpirtin tim, e bëj për pendesë. Jo vetëm i fal shërbimet e mia, por edhe ua mësoj nevojtarëve t’i njohin bimët dhe shërimin me to.- Ai mori një nga rrënjët e sanëzës, - Kjo është më e mira e bimëve për shërimin e dhembjeve të zemrës. Ne në iliri e quajmë “Sanëzë”, por vendësit kanë nisur ta quajnë me emrin tim”Gentiana e verdhë[4]”. Ky është shpërblimi më i madh që më bëhet dhe vlen çdo pasuri.

Lucio u mendua gjatë para se ta pyeste, ngaqë nuk e dinte si mund t’ia merrte pyetjen, thoshin se ishte i egër në zemrim e sipër.

-Imzot, kam lejen tuaj tu bëj një pyetje?

-Bëje,Lucio.

-Kaq e madhe  ka qënë zulma juaj dhe zemrimi I papërmbajtur, sa u duhet të pendoheni?

Pa shih se ç’farë pyetje! Për t’iu përgjigjur do të duhej një natë  dimri. Ai u mendua në heshtje dhe në mëndje e përfytyrim iu përsollën si në një gjeratore, që nxirte në sipërfaqen e shkumbëzuar ndodhitë e kohës së shkuar kur ishte princ dhe mbret i Ilirisë.

-Kam sunduar me grusht të hekurt, egërsisht, pa mëshirë e me vrazhdësi. Kërkoja nga oborrtarët, dinjitarët dhe shtetasit e mi bindje të verbër. Duhet ta bënin. Unë isha mbreti! I lodha e i varfërova me taksa dhe shërbimin në ushtri dhe në fund i hodha në një luftë që e humba dhe atyre u solli shumë mjerime. Për të shuar dufin dhe zjarrminë e brendshme, kam pirë shumë verë dhe hidromel[5], që shpesh më ishin këshilltarë të këqinj. Në pije e sipër, vrava vëllanë e madh,Platorin dhe dy miqtë e tij të ngushtë: Epikadin dhe Etritin, pastaj e drejtova thikën mbi zemrën time dhe desha të vrisja  veten, por më kapën e s’më lanë. Kjo ndodhi kur ati ynë, mbreti Pleurat, kishte zënë shtratin dhe dukej se nuk do të ngrihej më i gjallë. Ngjarja tronditi të madh e të vogël, por në një oborr ku ka mbret e princër, gjënden gjithmonë një grup fisnikësh e dinjitarësh  mbështetës, përfitues, dallkaukë e puthadorë, që i mbyllin këto ndodhi. Kështu ndodhi edhe në atë rast.

Të gjithë heshtën para asaj gjëme, pastaj Lucio e ngau më tej bisedën:

-Edhe Romulusi, i pari i popullit tonë, vrau të vëllanë Remin dhe u shpall mbret e sundimtar i parë i Romës. Kështu thonë gojdhanat, që kanë ardhur gjer në ditët tona.

-Ka edhe plot raste të tjera,-tha Genti,- por ato asnjëherë nuk janë ngushëllim për vëllavrasësin! Sado t’i pastrosh duart me arsyetime dhe përqasje rastesh të ngjashme, ai gjak nuk shplahet nga duart.

-Besoj, imzot, si gjithmonë shkaku ka qenë një femër, apo jo?

- Gjithmon gjendet një Helenë, por nuk ishte vetëm ajo. Ajo e jona nuk shquhej për bukuri të rrallë,por për pasurinë që sillte pajë. Ishte princesha Etuta ose Etleva, bija e mbretit Monun të Dardanisë. Kush martohej me të merrte trashëgim mbretërinë e Dardanisë. Monuni nuk kishte trashëgimtar mashkull. Princi-dhëndërr, duhet të ishte nga mbretëria jonë e fuqishme. Ashtu u bë.

Në një familje mbretërore, të lindesh djalë i parë është lumturi. I dytë apo i tretë, fatkeqësi, më mirë të mos lindesh! Parabirëria siguron trashëgimin e fronit. Ne ishim tre vëllezër: Platori, i pari, i madhi, unë, i dyti dhe Skaravanti, vëllai i tretë. Ati ynë i ndjerë, mbreti Pleurat sipas zakonit do t’ia linte trashëgim fronin Platorit dhe e fejoi me Etlevën, bijën e vetme e të bukur të mbretit Monun , që edhe ai tashmë ishte plakur dhe s’mund ta drejtonte mbretërinë e tij. Ne ishim gatuar nga brumë i ndryshëm: Platori i plogët, i flashkët,i dhënë pas lojës me zare dhe  dëfrimeve me zuskat, në pijetoret e lagjeve të jashtme të Skodrës. E pranonte zgjedhën romake, kishte miqësi me ‘ta  dhe e dëshironte me shpirt fronin. Unë isha ndryshe. Roma për mua ishte armiku që duhej luftuar e hedhur në det. Luftën mund ta bënte një mbret dhe ky duhet të isha unë. Platori dhe miqtë e tij, që nuk e dëshironin këtë, që të më dëmtonin, thurën intriga dhe më spiunuan në senat,që unë isha lidhur me Perseun e Maqedonisë dhe po përgatitesh për luftë dhe se kisha dërguar spiunë të mitë në Romë. Senati dërgoi ambasadorë për të kërkuar spjegime. Sido qoftë kjo punë u mbyll. I thashë Platorit  që të shkonte në Dardani e të martohej me Etlevën si princ, por nuk pranoi, donte të martohej si mbret i Ilirisë. Pastaj në sherr e sipër ndodhi ajo që ndodhi.

Mbreti Monun nuk e kundërshtoi martesën e së bijës me mua. Unë u bëra mbret i Ilirisë dhe Dardanisë. Princesha Etleva, është ajo zonja e vjetër që ju e keni parë kur keni ardhur te vila.

-Imzot, po të ishe edhe një herë mbreti i Ilirisë, do t’i bëje gjërat ashtu si na i rrëfeve?

-Lucio,ngarjet dhe veprimet ndodhin në kohën e caktuar,në vendin e caktuar dhe rrethana të caktuara. Asnjëherë nuk i ngjajnë njera –tjetrës. Janë si shigjeta, që po u shkreh nga harku,nuk kthehet më prapa.

Dielli në rrugëtimin e tij qiellor kishte arritur pikën më të lartë, vapa po shtrëngonte dhe ishte koha për tu kthyer në shtëpi. Larg u duk që po vinte një djalosh. Ishte njeri nga nipërit. Etleva ishte bërë merak dhe e kishte dërguar që ta merrte.

-Eja, mbreti Skerdilaid i tretë, ulu këtu pranë gjyshit plak.

-Nanëzonja më porositi që të kthehemi në shtëpi.

-Do të qëndrojmë edhe pak. Kjo nuk është si ditët e tjera. Sot është pesëmbëdhjetë qershor. Të kujton ndonjë gjë kjo ditë Lucio?

-Jo imzot.

-Po ty Skerdilaid?

- Më kujton, gjysh, është dita e zezë e Ilirisë, “Kaduta di Skutari”

-Ashtu i thonë Romakët. Në ilirisht i themi “Rënia e Skodrës”

Genti u trondit, ofshau, gulçi  i zuri frymën dhe një cipë lotësh i veshi sytë. Pleqtë mallëngjehen lehtë. Pati një shtrëngesë në zemër dhe ndjeu  nevojën  të fliste, të zbrazte marazin e brendshëm, që po e grryente si thika plagën.

-Zgjedha që i kishte vënë Roma Ilirisë për të tërhequr qerren e skllavërisë,  ishte e rëndë dhe e padurueshme. Ishte viti i trembëdhjetë i mbretërimit tim. Punova me vite për ta shporrur atë barrë robërie nga Iliria dhe të ktheja madhështinë e saj si në kohën e mbretëreshës Teuta. Hyra në aleancë me Perseun e Maqedonisë dhe Epirin. Ngrita më këmbë pesëmbëdhjetë mijë ushtarë dhe flotën me dyqind anije. Roma që e ndjeu rrezikun hapi luftë njëhershe ndaj meje dhe Perseut, në Epir u turr Konsulli Pal Emili, që ne të mos kishim mundësi të ndihnim njeri-tjetrin. Ishte lufta e tretë iliro-romake në fund të majit të vitit168. Pa pritur të sulmonin romakët, u turra kundër Basanias,   në jugë të Lisit ku ishte lëmi i ushtrisë romake. Legjioneve romake  u printe pretori Anicio. Pas përleshjeve të përgjakshme , nuk qe e mundur ta merrnim Basanian, forcat romake ishin me të shumta, dhe u tërhoqëm duke luftuar për çdo pëllëmbë tokë deri sa mbrritëm në Skodër. Beteja e fundit u bë jashtë kështjellës, pastaj ne u tërhoqëm dhe u mbyllëm në të. Skodra e mbrojtur me mure të fortë, frëngji dhe pirgje, u kthye në ferr për sulmuesit, nën muret u mbushën me stiva të vrarësh. Atëhere Anicio, u tërhoq nga rrethimi dhe ndrroi  sjellje. U turr në fshatrat e fushës me urën e zjarrit në dorë dhe thikë në dhëmbë, pa kursyer as gra, as pleq as fëmijë. Gjithsesi Skodra mbahej. Atëhere nisi mynxyra, një barbari e parëfyer, e denjë vetëm për një xhelat e vrasës të egër, që kërkonte të arrinte fitoren me çdo kusht e mjet.

Nga ajo që po rrëfente, ndjeu idhësirë në gojë ju tha fyti dhe vështrimi iu errësua nga përfytyrimi i asaj ndodhie që i shfaqej si e ngjarë dje dhe e jetuar sot. Piu pak verë dhe fërkoi sytë që ti kthjellohej vështrimi.

Lucio, Aurelio dhe Skerdilaidi,  prisnin vazhdimin.

-Kishin kaluar njëzet ditë nga fillimi i luftës, kur në portën jugore të kështjellës qëndroi një mushkë e zezë e ngarkuar me dy kosha thuprash. E mbante për kapistalli një udhtar romak. U tha rojeve se ishte një dhuratë nga konsulli për mbretin Gent. Koshat kullonin gjak. Ishin të mbushur me koka te prera fëmijësh, grash e pleqsh. Të ngujuarit të llahtarisur njohën të afërmit e tyre dhe plasi vaji e kuja. I varrosëm në një vend të veçantë. Mushka e zezë e ngarkuar me zi të rëndë,  erdhi sërish të nesërmen e të pasnesërmen, me koshat të mbushr me gjymtyrë të prera dhe një shportë me sy të nxjerrë. Konsulli po ipriste kokën, gjymtyrët dhe po i nxirte sytë Ilirisë. Nuk durova dot më. Populli im po masakrohej dhe vendi po shkretohej. U dorzova. Ishte si sot, 15 qershor dhe  ja ku jam: pengu  ilir i Romës. Larg njerëzve dhe vendit tim dhe nën mbikqyrje të vazhdueshme. Që atëhere kanë kaluar plot njëzet e dy vjet. Por Iliria nuk dorzohet, zjarri i kryengritjes atje mbahet i ndezur. Ne jemi popull kryengritës,që nuk jetojmë dot pa liri!

Pllakosi heshtje e rëndë. Dëgjoheshin vetëm cicërimat e zogjve që kishin ngritur çerdhet në kurorën madhështore të lisit. Gentit të mallëngjyer e të tronditur nga ai kujtim i shkau vetiu një lot, që ai nuk e fshiu.

E rëndë dhe e dhembshme është pika e lotit që derdhin burrat, por nuk është e turpshme kur edhe ata qajnë.

-Gjysh, është koha për tu kthyer, nanëzonja po na pret.

-Bëj durim. Ja edhe pak. Lucio, pa kthehu nga lindja.

-U ktheva imzot.

- Ç’farë sheh?

-Një varg me kodra e male që zgjaten gjer larg në horizont.

-Mbaje frymën.

- Po imzot.

-Tani frymo thellë.

Lucio bëri si i thanë.

-Ç’farë ndjeve?

Kryebariu, pasi u mendua pak, u përgjegj:

-Erën e djersës dhe lerës së deleve!

Genti qeshi,  u ngrit dhe hodhi shikimin nga lindja. Ishte e para herë që qeshte atë ditë. Lucio rrudhi supat i habitur.

-Nëse më lejohet të pyes,po ju çfarë shihni dhe ndjeni imzot?

-Shoh, ndiej dhe dëgjoj: për m’atanë maleve shoh detin, dhe pas tij brigjet dhe tokën e Ilirisë me njerzit dhe begatitë e saj, që lëngon nën zgjedhë. Ndjej se era e lindjes që fryn prej andej, bashkë me ajrin e nxehtë, është e nginjur me aromën e luleve: të mentes, sherbelës, manxuranës, rigonit të lulzuar, trumzës, rozmarinës, mersinës, aromën e veçantë e të pashoqe të truallit amtar, që është më dehëse se më e mira e verërave. Dëgjoj sesi vjen së thelli e me shungullimë rënkimi lëngues e i paprerë i nëndheut të asaj toke, i atij vendi, që heq e vuan nën thundrën e rëndë romake. Iliria përtej detit, më thotë se i huaj jam në këtë dhe! Nga dashuria dhe malli që kam për të, kjo tokë kur të vdes nuk do të më tresë……!

Skerdilaidi  hodhi në sup torbën e mbushur me lulet e barërave dhe të dy morën monopatin tatëpjetë për tu kthyer në shtëpi. Kur zbritën në fushë, Genti mbajti këmbët.

-Skerdilaid, e shoh që jetës sime po i afrohet fundi. Kur të vdes, më varrosni te kjo lëndinë e lulëzuar buzë kodrës. Mbulesës së varrit, derën e hyrjes dhe dritaren leriani nga lindja, që shpirti im të fluturojë drejt ilirisë.

Kur erdhi koha[6],ashtu u bë.