Vangjush Saro: Skënder Rusi si qenie poetike

Skënder Rusi si qenie poetike

Përsiatje

Nga Vangjush Saro

Klasifikimi i një poeti apo i disa poetëve duke pasur si pikë referimi vendlindjen a qytetin ku banojnë, nuk është një gjë normale dhe shkon përkundër parimeve të estetikës; (anipse askush nuk ua mohon krijuesve prejardhjen dhe mjedisin ku ata u prezantuan dhe përjetuan frymëzimet e para). Megjithatë, në fillim të viteve ‘80, pas një periudhe stanjacioni e përsëritjesh të mërzitshme në letërsi, në Shqipëri shfaqen - klasifikohen - disa grupe poetësh (nga ata që e kishin të drejtën e botimit) në një gjeografi  të trazuar. Atëherë ata, të themi klubet që përfaqësonin, quheshin me emrin e vendit nga vinin. Poetët e Tropojës: Skënder Buçpapaj, Hamit Aliaj; poetët e Lezhës: Ndoc Gjetja, Rudolf Marku, Preç Zogaj, Shpresa Kapisyzi; me ta, merrte e jepte Agim Isaku, që jetonte diku aty; poetët e Durrësit: Petraq Risto e Bashkim Hoxha; të Tepelenës: Petrit Ruka, Qazim Shemaj, etj.

Nuk i ceka të gjithë, nuk ishte kjo ndër objektivat e këtij shkrimi. Por e vërteta është që shumica e tyre, erdhën duke u rritur në sytë e të gjithë lexuesve shqiptarë, vazhdojnë të shfaqen interesantë edhe sot, në të dy kontinentet ku bashkëkombasit e tyre jetojnë; dhe pra, kështu duhen trajtuar, si poetë mbarëkombëtarë. Këtë mund ta themi edhe për zëra të tjerë në ardhje të poezisë së sotme. Tani, le të kthehemi te “grupet” dhe te klubet. Poetike. Në një largësi fizike dhe klanore, por jo aq botëkuptimore, (me çfarë shfaqëm më lart), pa u ndier shumë, i heshtur siç është edhe sot, i ndërgjegjshëm për vlerat e tij, por asnjëherë rob publicitetesh të tepruara, mbase edhe i druajtur, jo pak, nga Devolli plot peizazhe dhe erë toke, po vinte një tjetër poet që shpejt do të bënte emër: Skënder Rusi. Ai madje, ndryshe nga fryma (herë-herë) proletare që përcillte në krijimtarinë e tij Dritëro Agolli - sado që e kam shkruar kohë më parë, një shkrimtar i madh, padyshim - iu përul që në fillim lirikës dhe u përqafua gjatë me të. Një dashuri që të prek.

Miku im, poeti Ruzhdi Gole, thoshte në një vjershë, që kur ishim studentë: Ne jemi puthja e tyre; (e prindërve). Përqafimi pandërprerë i Skënder Rusit me lirikën, prekja deri në ind e jetës dhe natyrës në trevat nga ai erdhi (Devolli, Korça) pllenoi një prurje nga më të veçantat në letërsinë shqiptare. (“Jetoj në një qytet që dremit,/ dhe zgjohet mbi supin e një mali…”) Disa vjet në një nga kryqendrat e kulturës shqiptare, në Shkodër; më pas në krye të një institucioni prestigjioz si Biblioteka e Korçës, nganjëherë në udhëtime, larg dhe afër, veç gjithnjë i mbyllur brenda pëlqimeve dhe botës së tij, që ka sinonim sinqeritetin krijues, e së fundi duke i besuar shpirtit  të vet, që kaherë është aq i gjerë, Skënder Rusi na dha, të plotësuar kohë pas kohe, emrin e tij, që tashmë kumbon në një hapësirë poetike të gjerë; për atmosferën letrare të Ballkanit (por jo vetëm) nuk është i huaj ky kumbim.

Parantesë. (Herën tjetër, do ta them me një fjalë më shqipe.) Një këngëtare e njohur irlandeze, Sinead O’Connor (“Nothing compare”/ “The Fogy Dew”/ “War”, etj.) pat deklaruar njëherë: “Kur të këndoj unë, nuk dua të ngrihet flamuri irlandez.” Le të marrim thelbin e mirë të kësaj thënieje, sadoqë ajo vajzë e ndjeshme ishte një këngëtare e re në kohën që e pohonte këtë. Dhe le të abstragojmë pak. Realisht, ngushtimi i hapësirave dhe abuzimi me termat, e ka bërë hera-herës propagandistike poezinë tonë. Le të themi pra, Skënder Rusi erdhi si një poet që nuk do të lexonte asnjëherë deklarata false dashurie për atdheun dhe për shoqërinë ku jetonte; sadoqë do ta tregojë me krenari prej nga vjen, ç’vendi i përket; bota e tij e ndjenjave dhe e përjetimeve, pavarësisht ndalesave të parëndësishme, që janë të kuptueshme, nuk do të bënte asnjëherë dhe nuk bën jo kurrë më kompromise kufijsh. Kur u gjendëm për një Festival të Kulturës Popullore në Kaliningrad (zonë e lirë e Rusisë, diku midis Polonisë dhe vendeve balltike), ai ishte i vetmi në atë grup të madh që e kishte mendjen vetëm te pasioni i tij dhe përpiqej të skanonte gjithë hapësirën, me bjerozkat e Eseninit, pllajat e Brodskit, natyrë e shfaqje, korije e vajza të bukura, si mikesha jonë Elena, e cila kishte mësuar shqip në Shën Petërburg (Leningrad). Cikli i vjershave nga ai udhëtim, flet shumë në këtë temë…

Skënder Rusi është, shpresoj nuk e përskaj, një qenie poetike. Ai i këndon të gjitha llojet e poezisë lirike me aftësi dhe shpirt. Peizazhi është një nga hapësirat ku ai lodron lirisht, si të gjithë lirikët e mirë; madje shpesh ai krijon shartime të peizazhit me përjetime të heroit lirik që bëhet një me natyrën: “Vjeshta këto ditë është kthyer në mollë,/ që e kafshojnë të gjithë pa e pyetur./ Më trishtojnë degët e saj pa kokrra,/ dëshmi të një kohe që ka vdekur.” Një vizatues i hollë, nje mjeshtër i harpës që pjalmon tingujt, ai i shan dhe i do njerëzit, papushuar;  veçmas gratë: “Duart e grave mbajnë një botë të tërë/ mbi vete…”  Dhe pastaj, sërish ato, në një tjetër vështrim, më intim, më të flashkët, më fluid; natyrisht, s’mund të ikim kaq lehtë nga sirenat që i duam, cilatdoqofshin: “U dashurova me një grua/ pothuajse të rrallë,/ ajo është herë-herë pothuajse e pakuptimtë./ Njëlloj si unë që jam kjo re e bardhë,/ që e mbështjell të gjithën/ se s’dua të më ikë…”

Ndonjëherë, ai zemërohet dhe e përplas dufin përmes ndonjë inversi të habitshëm. “Mos më duaj më!/ Nis më urre/ nëse do mundësh!/ Dhe qiellin (qielli jam unë)/ s’përmbyset bota/ po ta humbësh…” Por në më të mirat çaste, ndijesitë e poetit lirik e rrethojnë dashurinë gjithë pekule. Të rrallë janë poetët që e bëjnë këtë kaq bukur, me kaq mjeshtëri. Shikoni sa ëmbëlsisht i drejtohet asaj që e do, në konfliktin e përjetshëm njerëzor të zgjedhjeve dhe të përjetimeve, që jo gjithherë i kemi në dorë: “Hyra prapë në sytë e tu jeshilë,/ në bebëzat e tyre zura prapë vend./ Më pas, trokita në shtëpinë e shpirtit,/ ku ca të tjerë prisnin prillin tënd...”

Ca të tjerë prisnin prillin tënd. Metaforë? Mbase më shumë se kaq…Një fjalë kaq e thjeshtë, e rivlerësuar poetikisht, e nxjerrë përkitazi në dritën e homonimisë më domethënëse. Ka ardhur koha që poetët të kuvendojnë se ç’do të bëjnë më tej (në sensin e shkollës që ndjekin) me fantazinë e tyre të ndezur, që krijon pareshtur figura të qashtërta, si ajo që sapo e përhita më lart. Në vjershën “Çast sureal” i tillë është vetëm titulli, sepse ai krijim antologjik ka një realizëm që të dredh; të duket sikur je atje, në gjendjen që poeti krijon; në mos sot, ke qenë dje, një ditë tjetër, dikur...Është përfshirja në botën e autorit, pjesa më delikate e mjeshtërisë; Rusi e pret në heshtje këtë çast, këtë ngjizje, vë veshin e tij të hollë të dëgjojë se si rreh zemra e lexuesit, madje kërkon edhe më...Po e “recitoj” sa mundem këtë perlë, të gjithën. Dhe ju do të më jepni të drejtë: “Të dy jemi ulur përballë/ edhe heshtim,/ dy kafe po ftohen/ e s’po i pi asnjëri./Vjedhurazi ia hedhim sytë njëri-tjetrit,/ ti s’je këtu e tëra,/ unë s’jam këtu i tëri./ Unë ende s’e marr vesh/ nëse jemi vërtet,/ apo e gjithë kjo,/ nga truri im ka dalë?!/ Nëse është i vërtetë ose jo/ ky mëngjes/ apo ne të dy jemi surrealë?!/ Të dy jemi ulur përballë/ edhe heshtim,/ ti si murgeshë,/ unë si murg;/ kurrë s’kemi ikur më larg/ njeri-tjetrit,/ sesa në këtë mëngjes absurd...”

Pyetje: Çfarë duhet më shumë? Majakovski thoshte: “Kur, si, pse, do të pyesë dikur ndonjë ballëmadh idiot, për Zotin Djall...” Po ku ta gjejmë edhe ballëmadhin, sado idiot! Kritika shqiptare është një fantazmë që as të tremb, as të trazon, as të bën dot për të qeshur; është një skelet për të ardhur keq. Edhe ndonjë i ashtuquajtur kritik tek-tuk, ka humbur udhën në gjetjen e identitetit të tij pa konture. Ani. Kthehem sërish dhe vështroj portretin poetik të mikut tim të heshtur, që flet rrallë, por shkruan edhe më rrallë, veç ta rrëmben zemrën me vargun e sigurt dhe me fjalën e zgjedhur, me stilistikën pa sforcime dhe gjetjet aq trazuese. Një format i veçantë. Staturë që bie në sy teksa ngaherë vështron tutje, për gjetje të reja. Vizion prej gjaku, qelqi, uji, balte, guri, gjethesh pa fund...Ky njeri që di vetëm të bëjë poezi. Mandej?

Skënder Rusi ka mposhtur provincializmin. Mendoj, është shumë e rëndësishme. Jo me fjalë, jo me publicitet, jo me lutje, ku jam unë, pse nuk më dëgjoni, o ju të zez...Ai e ka mposhtur provincializmin me forcën e lirës së tij, me qetësinë e poetit që ulet në sofër me këdo, përballë kujtdo, hajde të shohim ç’kemi “gatuar”...Bota e tij, qielli i tij poetik, është i madh; nganjëherë edhe zvogëlohet. Heroi i tij lirik shfaqet në rafshe me rrezatim të gjerë shoqëror, por shpesh e në shumë ditë pa emër, mbyllet në vete si një qenie me raporte të brishta me botën dhe me do pjesë aq qesharake të saj, pse jo, mbase-mbase edhe pa vlerë: “Ndonjëherë më merr trishtimi me vete,/ ai më mban peng pa patur asnjë shkak…” Por trishtimi nuk është një stoli, njëlloj shtirjeje, jam poet ore, di të bëj poza...Trishtimi i tij është deviza e njeriut që trembet përkohësisht, një çast, por më tej kërkon pareshtur, pareshtur, më shumë, më shumë...Shikoni se si do t’i ikë ai degradimit, duke u kapur thonjsh pas gjërave më të bukura të jetës. “Gjithnjë i jam shmangur këtij lumi të keq,/ nëpër ujërat e tij kurrë nuk jam futur./ Këdo që është i dobët, ai e rrëmben,/ e sidomos kur të sheh/ që s’je i lumtur.”

Vjershat e Rusit janë të gjitha stinët dhe motet; të gjitha gratë dhe vajzat; të gjitha ngjyrat dhe lodrat; dashuritë dhe xhelozitë; ngasjet dhe ëndërrimet gjithfarë. Nganjëherë, fabula e tij rëshket e vikat mbi drama njerëzore sikur të thurrte një novelë. Rrëfen. Duke i përndarë fjalët, a thua ka lotë përmidis. Më ndiqni: “Një plak. Një plakë. Dhe një park./ Edhe një stol. Dhe bëhen katër./ Dhe një neon që ndizej, shuhej,/ sikur ta shkelte syrin natën./ Por pas një viti, mbetën tre./ Një plak. Një stol. Një park i gjelbër./ Dhe një neon që më nuk ndizej,/ që mbeti si një sy i verbër./ Në vjeshtë, ah, mbetën veç dy./ Një park. Një stol krejt i vetmuar./ Që pret mos kthehen prap’ aty,/ ata dy pleq të dashuruar…”

Kjo është të bësh një model madhështie dhe thjeshtësie njëherësh. Dhe të mos thyhesh, përkundrazi; sepse ja tek kthehet - pas një dekike mërzie - si ajo stuhia që derdh frikë dhe bukuri njëherësh përmbi rafshe që i sheh prej larg: “U zgjova/me asnjë re në kokë./ Është imi dhe i askujt tjetër,/ mëngjesi!/ Ti, diell, vazhdo rrotullimin/nëpër botë./ Ju zilet e orave,/ është mirë të heshtni!/ Kjo kafe le të presë,/ le të bëhet e ftohtë./ Unë do ta pi ngadalë,/ si aristokrat…/ Ti diell vazhdo rrotullimin/ nëpër botë./ Sot, ti je imi,/ sado të ikësh larg!”

Më në fund, e gjithë poetika e S.Rusit, i gjithë kërkimi dhe aventura artistike, me vela filozofie e sociologjie çelur, në detin e së panjohurës, - edhe e ardhmja është pothuaj e tillë - shkon drejt një poli paqeje dhe mirëkuptimi njerëzor, që ka një lidhje të fortë me pamjen prej ku atij iu zgjua për së pari poezia; pamje të  cilën ai e shpalosi në hapësira shumë më të gjera, përtej simboleve dhe termave të përgjithshme e që jo rrallëherë kullojnë mërzi. Nuk do ta besoni se çfarë shkruan ky vizatues pasionant, ky këngëtar i lirisë shpirtërore dhe i muzgjeve erëmirë, duke i bërë kohës dhe krejt temave të veta një rivalitet që do t’i shkonte veç atij që dashuron shumë e gjithçka. “Kur të shohësh/ se nuk do të ketë më asnjë bli,/ përgjatë rrugës me hënë të fikur;/ kur të shohësh/ se nuk do të ketë më asnjë gur/ nëpër kalldrëmet ku dikur jemi rritur;/ kur të shohësh/ se nuk do të ketë më asnjë oborr,/ me fëmijë që sapo kanë lindur;/ kur të shohësh/ se nuk do ketë më asnjë kitarë,/ që të shpërndajë nëpër sokakë tinguj;/ kur të shohësh/ që nuk do të ketë më asnjë dritare,/ që të rrijë e hapur duke pritur;/ kur të shohësh/ se nuk do ketë më asnjë puthje të re, nga të gjitha puthjet që janë shpikur…/ Dije që atëherë/ unë do të kem ikur…”

Zëri im u ndal për sot. Shpresoj, diçka thashë për “vëllain” tim poet...