Demir Krasniqi: Si të ruhen traditat e dasmës

Nga tradita jonë :

SI TË RUHEN TRADITAT E DASMËS SONË POPULLORE

Shkruan: Demir KRASNIQI

Populli shqiptar , si populli më i lashtë në gadishullin Ballkanik , ka një traditë shumë të begatshme të dasmave popullore , po aq sa e ka të begatshme edhe kulturën dhe folklorin muzikor në përgjithësi .

Por këtë thesar , begati dhe pasuri shpirtërore të trashëguar nëpër shekuj brez pas brezi , është nderë , mjeshtri , kënaqësi, patriotizëm  dhe mburrje se si ta mbledhim, ta ruajmë e ta kultivojmë me dashuri dhe respekt edhe në ditët e sotme , nga se këtë pasuri na e kanë lakmuar edhe shumë popuj tjerë të botës , kudo që kanë pasur rast t’i shohin e t’i dëgjojnë këto vlera !

Fatkeqësisht , në kohët e sotme nuk mund të thuhet se kjo pasuri shpirtërore e kombit po ruhet dhe po kultivohet me përgjegjësi të plotë , qoftë nga mbrojtja institucionale , qoftë edhe nga vet shtresat e gjëra popullore !

Deri tek kjo pakujdesia  dhe nëpërkëmbja  e vlerave tona të trashëgimisë kulturore e shpirtërore ka ardhur kryesisht nga dy tendenca permanente :

1. Tendencat për t’iu shmangur “primitivizmit” dhe për t’ a  përqafuar “modernizmin”  dhe

2. Tendencat dhe lakmia për përfitime materiale dhe karrierë të rrejshme “artistike”!

Për lënien  anash të thesarit dhe vlerave tradicionale të kulturës sonë , kësaj radhe do të flasim vetëm për disa aspekte të traditës sonë nga dasmat popullore :

1. Ftesat për dasma dikur dhe sot

Sipas traditave dhe zakoneve tona të vjetra , Zoti i Dasmës , pos përgatitjeve dhe angazhimeve tjera rreth organizimit sa më të mirë të Dasmës , barrë kryesore e kishte thirrjen sa më të mirë dhe me kohë të dasmorëve , duke filluar nga farefisi i gjerë, lagjja , fshati , miqtë dhe shokët pikë për pikë , me qëllim që të mos e harrojë dhe të mos e hidhërojë askënd !

Për thirrjen e dasmorëve me kohë të duhur , Zoti i Dasmës , në rend të parë angazhohej që t’i ftojë vet derë më derë , por kjo ishte e pamundur , prandaj Ai angazhonte edhe të afërmit tjerë të familjes – njerëz të besueshëm me autoritet dhe serioz,  të cilët do t’ia kryenin punën me përkushtim !

Dasmorët thirreshin shumë kohë para Ditës së Dasmës , në mënyrë që ata të kenë kohë të duhur për  përgatitje dhe pjesëmarrje në Dasmë .

Po ashtu , sipas traditave dhe zakoneve të vjetra , Zoti i Dasmës  i ftonte dasmorët komplet me familjet e tyre , pa e dalluar , as anashkaluar askënd , qoftë për nga mosha, qoftë për nga gjinia e tyre !

Për dasmorët që ftoheshin nga terrenet e largëta , Zoti i Dasmës angazhohej me kohë që t’ua sigurojë edhe konakët për fjetje nëpër të afërmit e lagjes së tij !

Ftesat e dasmave për dasmorët në ditët e sotme , kanë ndryshuar tërësisht qëllimin, karakterin dhe bazamentin tradicional !

Ato , iu dorëzohen dasmorëve në mënyrë të shkruar , madje duke ua përkufizuar pjesëmarrjen e të gjithë anëtarëve tjerë të familjes dhe duke ua përcaktuar me shkrim përmes Ftesës, që kushtimisht në Dasmë ftohet “Filan Fisteku me bashkëshorte” dhe askush tjetër ?!

Madje, jo rrallë herë, nëpër Ftesat e sotme për dasma shkruhet edhe një lloj si vërejtje për të ftuarit:

“Ju lutemi, mos na sillni dhurata , por me atë që mendoni të na nderoni – futeni në një zarf të mbyllur dhe dorëzojani Zotit të Dasmës!”

Ajo që është më e dhimbshme në praktikën e ftesave për dasmat e sotme , është fakti se përmes tyre injorohen një pjesë e madhe e familjarëve : pleq , plaka, të rinj, të reja dhe fëmijë , të cilëve iu kufizohet e drejta , dëshira dhe dashuria për të marrë pjesë në dasmë?!

Risi tjetër në dasmat e sotme , është fakti se në shumë raste ftohen njerëzit për interesa politike dhe të bizneseve , të cilët nuk kanë asgjë të përbashkët me familjen e Dasmorit , madje në këto raste injorohen shumë njerëz nga familjet më të afërta , miqtë dhe shokët , të cilët nuk do të ftohen fare nëpër dasma ?!

2. Përcaktimi i flamurtarit (bajraktarit) të dasmës

Njëra ndër çështjet boshte të organizimit të një dasme, dikur ishte përcaktimi i njeriut të cilit do t’ i besohej bartja e Flamurit të Dasmës – Bajraktarit  !

Për këtë çështje , shumë ditë më herët para se të fillojë dasma , mblidheshin burrat dhe të afërmit e Zotit të Dasmës dhe e përcaktonin një njeri të pjekur , autoritarë dhe me përvojë , i cili mund t’i del Zot bartjes së ndershme dhe ruajtjes së Flamurit gjatë tërë kohës së dasmës !

Flamuri nuk guxonte të bartet gjithqysh, të lihet kudo dhe të lëshohet në duar të gjithkujt !

Po ashtu , gjatë përgatitjeve për Dasmë, grupi i burrave i përcaktonte më parë 3 burra pleq , të cilët do t’iu prinin dasmorëve para Flamurit (Bajrakut) gjatë tërë rrugëtimit të shkuarje – ardhjes dhe marrjes së nuses !

Sipas traditave dhe zakoneve , ata 3 burra të cilët caktoheshin që të rreshtoheshin para Flamurit duhet të ishin :

1.         Burrë i mençur , i urtë që di të ndajë drejtësi e urtësi në raste të rrezikshme .

2.         Burrë i pasur me para , i cili në rast nevoje do të shuante situata të rrezikshme duke paguar me para të majme për t’i shmangur më të këqijave .

3.         Burrë trim dhe i armatosur , i cili në situata të rrezikshme do ta luante edhe plumbin, për t’iu shmangur rreziqeve ndaj dasmorëve tjerë dhe nuses .

Në dasmat e sotme , këtyre punëve nuk iu kushtohet aspak rëndësi , madje askush nuk e qanë kokën as për Flamurin dhe bartësin e tij – Bajraktarin , se kush do të jetë ai, çfarë moshe ka dhe sa do të përkujdeset për bartjen e Tij?!

Jo rrallë, në dasmat e sotme , shohim fëmijë e të rinj të cilët nuk dinë as si duhet të mbahet Flamuri, as si të mbrohet, as kujt duhet t’i dorëzohet ?!

Madje, shumë herë  nga pakujdesia , ndodhë që Flamuri të përlyhet edhe nëpër baltë të rrugëve të qytetit, duke e ngrehur zvarrë nga dritaret e veturave dhe pakujdesia totale !

3. Pritja dhe përcjellja e dasmorëve dikur dhe sot

Dikur ishte nderë , kënaqësi dhe respekt i madh që të kesh privilegj për të shkuar mysafirë në dasmat tona popullore .

Pritja dhe përcjellja që iu bëhej dasmorëve nga ana e Familjes së Dasmorit , ishte për çdo respekt dhe lëvdatë . Zoti i Dasmës me një grup burrash të zgjedhur , në vazhdimësi qëndronin para  dyerve të oborrit të shtëpisë , për t’i mirëpritur dhe për t’iu uruar mirëseardhje dasmorëve me shtrëngime të fuqishme të duarve dhe me përqafime të ngrohta burrërore .

Të njëjtën gjë e bënin edhe në përfundim të dasmës , kur i përcillnin dasmorët për në shtëpitë e tyre , duke i falënderuar nga zemra për pjesëmarrje në dasmë dhe duke ua kërkuar hallallin me dhjetëra herë për ndonjë lëshim , apo gabim të paqëllimshëm ndaj tyre !

Sot, pritja e mysafirëve – dasmorë është aq e ftohtë dhe aq formale, sa dasmorët duke hyrë nëpër dyert dhe sallat e restoranteve dhe hoteleve të ndryshme , nuk e dinë se a janë duke hyrë në ndonjë sallë filmi, në ndonjë sallë koncerti , apo në ndonjë ambient dasmorë?!

4. “Urimet dhe përshëndetjet” në dasmat tona popullore

Dikur moti, kur në vendin tonë kishte shumë pak radio stacione , ato dëgjoheshin me shumë kureshtje nga ana e dëgjuesve , e sidomos emisioni: “Urimet dhe përshëndetjet e dëgjuesve tanë”, përmes të cilit dëgjuesit uronin lindjet, fejesat, martesat , shtëpitë e reja, diplomimet, punësimet , madje edhe lejet për vozitje !...

Sot, ato emisione ma nuk ekzistojnë dhe as nuk dëgjohen !

Në mungesë të këtyre emisioneve , sot këngëtarët , grupet dhe orkestrinat e ndryshme,  këtë lloj emisioni e kanë aplikuar nëpër dasmat dhe ahengjet e ndryshme popullore !

Motivi dhe qëllimi kryesor i këtyre “Urimeve dhe përshëndetjeve” është përfitimi material dhe nxitja e dasmorëve për të porositur sa më shumë urime !

Grumbulli i “Urimeve” sa vjen e shtohet , kurse dasmorët fillojnë të bëjnë gara  mes veti , se cilit do t’i lexohet emri më shumë herë para mikrofonit ?!

Me këto lloj “urimesh dhe përshëndetjesh” , menjëherë fillojnë të dallohen dasmorët në shtresa të pasura dhe të varfra , si dhe cili nga dasmorët i ka xhepat më të trashë dhe është më kavalier se tjetri ?!

“Urimet dhe përshëndetjet” e këtilla , jo rrallë, krijojnë edhe pakënaqësi në mesin e dasmorëve të ndershëm , nga se aty dominojnë një grup njerëzish të caktuar , krijohet një atmosferë nervoze e xhelozie dhe jetësohen këngë me antivlera kombëtare !

5. Muzika dhe kënga jevgo – indiane “Tallava”

Grupet dhe individët të cilët merren me muzikë e këndim nga etja për të përfituar materialisht pa mund , pa vlera dhe pa njohjen elementare të bazamentit muzikor , iu rreken me të madhe kultivimit dhe jetësimit të këngës dhe muzikës së stilit jevgo – indian  të quajtur “Tallava”!

Vetë fjala “tallava”, ka kuptimin e tollovisë , stil ky që nuk dihet se çka këndohet, çka muzikohet dhe çka vallëzohet , por çdo gjë lind aty për aty në bazë të atmosferës dhe disponimit momental !

Këndimin dhe muzikimin në stilin “Tallava” e kultivojnë këngëtarët dhe muzikantët e dobët , të cilët nuk i njohin rregullat elementare të këngës dhe muzikës , nuk i njohin ritmet e këngëve dhe valleve tradicionale popullore , nuk i njohin meloditë e këngëve dhe valleve popullore dhe iu mungon memoria për t’i mbajtur mend tekstet origjinale të këngëve tradicionale popullore , ndërsa për t’i shkruar ato nuk posedojnë aftësi , nga se shumica prej tyre janë njerëz gjysmë analfabet !

Në mungesë te të gjitha këtyre aftësive , kultivuesit e këngës dhe muzikës “Tallava” gjatë tërë kohës sa  do të zgjasë ahengu i dasmës , do të përzgjedhin vetëm një ritëm të thjeshtë në masën kohore 2/4 , do të përzgjedhin ndonjë melodi shumë të thjeshtë e të varfër brenda një intervali prej kuartës , ose kuintës dhe do të trillojnë tekste këngësh pa kurrfarë kuptimi aty për aty !

Në këto lloj tekstesh të imagjinuara “Tallava” , do të dominojnë përshkrimet e personazheve të cilët janë aty prezent si dasmorë , të cilëve ua përshkruajnë bukurinë, veshjen , mbathjen , kavalierllëkun , mënyrën se si ata vallëzojnë dhe iu thurin lëvdata për paratë që nuk i kursejnë në këtë rast , duke i mbuluar këngëtarët dhe muzikantët me para në sytë e dasmorëve tjerë !

Refreni i përhershëm që përsëritet herë pas here dhe dominon në tekstet e këngëve “Tallava” , është ky :

“Aman, aman, of, of, of ,

Of, of, of, aman , aman!”

Ky lloj stili muzikor , duhet të eliminohet dhe injorohet  rreptësishtë nga skenat e muzikës sonë, sidomos nga dasmat dhe ahengjet tona popullore , nga se është tepër i dëmshëm për brezat që vijnë dhe është virus që e bastardon këngën dhe muzikën tonë aq të pasur tradicionale !

6. Çaushi i Dasmës (Prijësi) dhe roli i tij

Dikur , në dasmat tona popullore ishte zakon që të zgjidhet një njeri i pjekur me përvojë të madhe dhe me autoritet , i cili do të përkujdesej për mirëmbajtjen e rendit dhe qetësisë gjatë tërë kohës sa do të zgjaste dasma . Ai njeri luante rolin e prijatarit , apo udhëheqësit të dasmës , i cili quhej “Çaushi i Dasmës”.

Çaushi i Dasmës , përkujdesej për çdo gjë në Dasmë, për pritjen dhe përcjelljen e dasmorëve, për vendosjen e tyre , për pijet, ushqimin, argëtimin e tyre , fjetjen , por mbi të gjitha , ai kujdesej për muzikën, këngëtarët dhe ahengun në përgjithësi !

Më kujtohet fare mirë , koha kur ne shkonim si rapsodë për të këndua nëpër dasma e ahengje të ndryshme popullore gjithandej trojeve shqiptare . Para dyerve të oborrit të dasmorit , përveç pritësve tjerë, rregullisht na priste Çaushi , i cili ende pa hyrë brenda në odë të burrave , na u afronte në vesh dhe na thoshte :

“Hej! Keni kujdes se çka po këndoni ! Mos na këndoni “Këngë të larme” , se këtu kemi burra!”

Nën termin “Këngë të larme”, ose “Këngë kolla ushkuri” , nënkuptohej cikli i këngëve të dashurisë , që për atë kohë ishte temë tabu për t’u këndua nëpër oda të burrave!

Këngëtarët dhe rapsodët e asaj kohe e kishin shumë të vështirë ta gjenin vetin me repertorin e tyre , nga se të këndoheshin këngët patriotike , të atdhedashurisë, të heronjve dhe trimave të kombit , ishte shumë rrezik nga përcjellësit dhe spiunët e UDB-së, të cilët na përcillnin në çdo hap , kurse të këndosh “Këngë të larme” nuk guxonim prej burrave të odave ?! E çka të këndonim  atëherë, ne të gjorët ?!

E sot , në dasmat tona popullore nuk ekzistojnë ma “Çaushët e Dasmës” dhe nuk dihet se kush hanë, kush pinë, as kush paguan?!

Nga kjo nëpërkëmbje e traditave tona , shtrohen  pyetjet :

Ku mbetën sot këngët e burrave? Ku mbeten këngët patriotike ? Ku mbetën këngët e trimave, dëshmorëve dhe heronjve të kombit ?!

Ata burra të cilët dikur i urrenin “Këngët e larme” dhe na kërcënonin që të mos i këndojmë nëpër dasma e ahengje popullore , sot po ushqehen gjatë tërë natës me këngët mishngrënëse “Tallava”, përmes të cilave këngëtarët më të preferuar të këtij zhanri , nuk ngopën duke ua “hëngër femrave guhën e gojës”, “dhëmbin e dukatit”, “rruazën e shpinës”, “kablushën e ballit” e çka jo tjetër, ushqim ky që në vazhdimësi shoqërohet me mezen e “Rrushit të Deçanit”, “Rrushit të Gjakovës”,”Rrushit të Prishtinës”...etj.etj.

Për ta “kompozuar” dhe realizuar një këngë të këtillë, këngëtarit nuk i duhen më shumë të dhëna, se sa ta dijë se prej nga është dasmori i cili po ua porositë këngën dhe pastaj vazhdon të thuret “Kalaveshi i rrushit” përmes vargjeve e melodisë aty për aty !

7. Dikur dasmat  mateshin  me numrin e burrave e sot me numrin e veturave

Në traditat  e dasmave të vjetra ishte zakon që me rastin e përcaktimit të Ditës së Dasmës, Zoti i Dasmës dhe Babai i Nuses , të merreshin vesh në mes veti për numrin e dasmorëve të cilët do të shkonin për ta marrë nusen !

Zakonisht , këtë numër të dasmorëve e përcaktonte Babai i Nuses , i cili nga dëshira për të qenë dasma sa më madhështore , e kushtëzonte Dasmorin që të çojë për rrugë sa më shumë krushq, madje jo rrallë, ia caktonte edhe sa palë tupanë  t’i angazhojë në shoqërim me krushqit udhëtarë !

Në këso rastesh, dasma më e madhe konsiderohej ajo e cila do të numëronte 300 krushq dhe tri palë tupanë ! Mirëpo, ky numër kaq i madh i krushqve udhëtonte në resht duke kënduar e vallëzuar gjatë rrugës herë pas here dhe duke shtënë me armë zjarri , por që gjithmonë ishin në përkujdesjen  dhe udhëheqjen e “Çaushit të Dasmës”!

Madhështia e dasmave të sotme , nuk matet me numrin e burrave, por me numrin e veturave !

Derisa dikur , dihej shumë më parë se kush do të shkojë krushk , kush do të jenë krushkat e kerrit të nuses , sot nuk dihet se kush do të shkojë dhe askush nuk iu përfillet rregullave dhe traditave të dasmës . Në mesin e krushqve dasmorë, sot vërshojnë edhe një numër i madh fëmijësh , të cilët aspak nuk i përfillin rregullat e dasmës dhe nuk e dëgjojnë askënd ! Mu për këtë, sot gjatë rrugëtimit për marrjen e nuses , shkaktohen shumë parregullsi, tollovi dhe probleme gjatë rrugës mes krushqve dhe veturave !

8.  Dasma nuk është diskotekë

Në traditën e dasmave të sotme, shumë të rinj që nuk i njohin rregullat dhe traditat e dasmës sonë, shkojnë nëpër dasma me paramendime se dasma është si një diskotekë , ku mund të vallëzohet e të këndohet gjatë tërë natës pa kurrfarë koncepti e programi !

Dikur kur përfillej dhe respektohej tradita e dasmës sonë popullore , dihej fare mirë rendi dhe rregulli se kush dhe kur duhet të vallëzojë, kush dhe kur duhet të këndojë dhe kush dhe kur duhet të bisedojë !

Duke i respektua këto rregulla dhe tradita , kur dikush këndonte – të tjerët e dëgjonin me ëndje ! Kur dikush vallëzonte – të tjerët e shikon me ëndje dhe kur dikush bisedonte – të tjerët e dëgjonin me ëndje !

Sot, të gjithë vallëzojnë, të gjithë këndojnë dhe të gjithë bisedojnë !

9. Tingujt e lartë të altoparlantëve  në dasmat dhe ahengjet tona popullore

Përderisa në dasmat tona të mëhershme , këngëtarët , rapsodët dhe muzikantët bënin aheng të drejtpërdrejtë pa kurrfarë zbukurimesh dhe zmadhimesh të zërit , madje me nga dy-tri ditë e net dhe nuk dinin të lodhur , në dasmat e sotme është “modernizua” muzika dhe kënga , duke i futur në përdorim teknikat më të përsosura të zmadhimit të zërit dhe muzikës përmes altoparlantëve shumë të fuqishme !

Madje, kohëve të fundit ka filluar të aplikohet metoda e këndimit të rrejshëm “Playbeck” , vetëm sa për ta kaluar ma shpejt orarin e këndimit nëpër dasmat popullore !

Ajo që të irriton më shumë dhe të bënë edhe nervoz nëpër dasmat e sotme popullore , është fakti se grupet muzikore dhe këngëtarët që angazhohen për argëtimin e dasmorëve , jo rrallë, ua lëshojnë zërin altoparlantëve deri në atë masë, sa veshi i njeriut nuk mund ta durojë dhe nuk mund ta kuptojë se çfarë po këndohet, apo çfarë po interpretohet brenda atij programi muzikor?!

Zërimin dhe fuqinë e shfrenuar përmes altoparlantëve e aplikojnë grupet muzikore dhe këngëtarët e dobët dasmorë, për t’i mbuluar dobësitë dhe dështimet e  tyre profesionale në mënyrë që të mos i kuptojnë dasmorët gabimet e tyre !

Zmadhimi i tepruar i fuqive të altoparlantëve bëhet edhe me qëllim  për t’iu bërë presion psikologjik dasmorëve që të ikin sa ma shpejt nga dasma dhe të lirohen sa ma shpejt për në shtëpitë e tyre !

Edhe në këto raste , do të duhej që dikush nga organizatorët e dasmave të kujdeset për shkallën e fuqisë së altoparlantëve deri në një shkallë normale, nga se jo rrallë ndodhë që dikush nga dasmorët ta vizitoj mjekun e veshëve për t’i qetësuar zhurmat që i tingëllojnë në veshë shumë ditë pas përfundimit të dasmës !

10. Tradita e vrapimeve për marrjen e maramës së nuses

Njëra ndër traditat më atraktive dhe më interesante dikur në dasmat tona popullore , ishte akti i organizimit të vrapimeve garuese për marrjen e maramës së nuses .

Këto vrapime , tradicionalisht organizoheshin për vrapues këmbësorë dhe vrapues me kuaj .

Ndonëse në kohërat e sotme , kanë ndryshuar shumë zakone dhe tradita , ndër të cilat edhe tradita e çejzit të nuseve , nga se sot askush nga vajzat që do të bëhen nuse , nuk do të bëjnë më çejz , pëlhura , as marama !

Ceremonia tradicionale e vrapimeve garuese për maramë nga ana e vrapuesve këmbësorë dhe atyre me kuaj, do të mund të organizohej me ndonjë dhuratë tjetër simbolike në vend të maramës dhe në mungesë të kuajve , do të mund të garonin vrapuesit me biçikleta , me çka do të ringjallej një traditë shumë interesante e dasmave tona !

11. Dhuratat tuaja i futni në zarfe !

Shkuarja në dasmat tona popullore , ishte e pa imagjinueshme për pa u përgatitur mirë edhe me një bagazh dhuratash ndër më të ndryshmet , me të cilat do të nderohej dhe ndihmohej Zoti i Dasmës !

Në kohërat më të hershme , kur mbi trojet tona kishte lëshuar krahët e zezë varfëria e paskajshme , mungonte çdo gjë . Mungonin edhe artikujt elementarë për organizimin e një dasme familjare !

Mu për këtë , fillimisht dasmorët në vend të dhuratave i çonin dasmorit : sheqer, kafe, çaj, vaj, ëmbëlsira ... E më vonë , dasmorët  shkonin nëpër dasma me dhurata pak më luksoze si: jorganë, batanije , veshmbathje, servile të ndryshme ...varësisht nga fuqia blerëse e tyre !

Dhurata me vlera të posaçme i dërgoheshin nuses, duke u përqendruar këtu më tepë në bizhuteri dhe stoli të ndryshme ari e argjendi !

Por sot, edhe këto tradita u ndryshuan shumë shpejt dhe në vend të dhuratave pompoze , dasmorët fusin në zarfe një sasi të konsiderueshme parash  dhe atë zarf ia dorëzojnë në hyrje të sallës së restorantit dikujt nga pritësit e dasmorëve , me qëllim që sado pak t’ia zbusin shpenzimet dasmorit !

Kjo mënyrë e dorëzimit të dhuratave të dasmorëve për dasmorin, ka rrjedhë si rezultat i ftesave të dasmorit , në të cilat jo rrallë shkruan :

“Ju lutëm , mos na sillni dhurata ! Dhuratat tuaja , i futni në një zarf dhe na i dorëzoni neve me rastin ardhjes suaj !”

Me aplikimin e këtij modeli të dorëzimit të dhuratave përmes zarfit , lirisht mund të nënkuptohet se secili dasmorë do t’i  paguaj ushqimet dhe pijet e veta në atë dasmë !

Ka edhe shumë e shumë tradita dhe zakone të cilat dita me ditë po harrohen dhe po zëvendësohen me tradita “moderne”, por nuk mendoj se “modernizmi” do t’i bëjë nderë traditave dhe zakoneve tona popullore !