Koço Sterjo: Homazh p?r n?n?n Ifi Dilo

HOMAZHET E MIA

HOMAZH P?R N?N?N IFI (HARITO) DILO

Nga Koço Sterjo

KANIBALIADA

(Enkas p?r brezin e ri t? Shqip?ris?)

-Ajo nisi me ngr?nien e s? drejt?s s? q?ndrimit n? Tiran?, fill pas mbarimit t? Luft?s s? Dyt? Bot?rore;u duk se u mbyll me therorin? e nj? n?ne tek Pragu i Sht?pis? dhe vazhdon me ngr?nien e s? drejt?s s? kthimit t? t? drejtave.

-Dilenjt? Haritenj.Disa e thon? shum?sin e mbiemrit te tyre Dilaj, t? tjer? Dilej, por mua m? p?lqen k?shtu, sepse k?shtu m? duket se e shpreh m? mir? madh?sin? dhe madh?shtin? e tyre.T? nj?jtin trajtim do t? meritonte dhe mbiemri tjet?r Haritenj.

-Histori degdisjesh, bastisjesh dhe burgimesh.

-Ajo, q? do t? lexosh m? posht? nj? momenti t? caktuar, ?sht? m? e tmerrshme se ajo, q? po lexon momentit.

RR?NJ?T E KANIBALIAD?S

Kanibaliada ndaj Familjes s? Madhe t? Dilenjve n? Shqip?ri i ka rr?nj?t qyshkurse i Pari i Saj, Profesor Ilia Dilo Sheperi, n? fillimet e Shekullit XX, ishte M?sues i Diktatorit t? Ardhsh?m t? Shqip?ris? dhe Djali i Tij Jani Dilo ishte bashk?student me 't?.Qysh at?her?, kur nota zero nuk do t? justifikohej nga Enver Hoxha, pasi, sipas mashtrimit t? zakonsh?m t? tij n?p?r libra vite m? von?, detyrat i kishte kryer nga fundi i fletores e, k?sisoj, Profesori nuk i kishte v?n? re, mendja e tij paranojake, n? p?rputhshm?ri t? plot? me at? hitleriane, do t? projektonte planet m? t? zeza ndaj Elit?s Shqiptare t? Koh?s.Me bashk?studentin, p?rve?se moshonepsjes s? p?rparimit shum? her? m? t? lart? t? tij n? m?sime, n? vitet e Luft?s s? Dyt? Bot?rore do t? ndaheshin edhe udh?t e tyre politike.Nga ana tjet?r, n? Shqip?ri, p?rve? filozofis? popullore " Yti t? ha mishin, por kockat t'i ruan.", vepron edhe tjetra " Yti t'i nxjerr syt?."Tregojn? se nj?her?, kur Diktatori pyeti Zonj?n e Tret? t? Vendit, e cila, jo vet?m vinte nga e nj?jta krahin? me Dilenjt?, por me deg?n e tyre t? Nivanit, kishte af?rsi faresisnore prej Haritenjve, se "?'b?hen f?mij?t e Profesorit?...", ajo i p?rgjigjet: "T? gjith? armiq, shoku Enver."(!)T? thuash ti se Diktatori kishte nevoj? p?r nj? p?rfundim t? till?!E nj?jta gj? dhe me t? v?llain e saj ose at?, q? Shkrimtari i Madh Shqiptar Ismail Kadare e ka quajtur "Loloja i Partis?", asokohe funksionari m? i lart? i Partis? n? Elbasan, qytet, n? kombinatin metalurgjik t? t? cilit punonte njeri prej pinjoll?ve m? t? rinj t? Familjes s? Madhe, Henriku.

Kur nga vendlindja e t? dyve vinte furia e zez? e letrave kund?r Henrikut, funsionari m? i lart?, n? vend q? t'u vinte atyre nj? sh?nim neutralizues n? an?, ose, n? fund t? fundit, me autoritetin e detyr?s, t'i degdiste n? kosh, b?n tjetr?n, m? t? keqen gj?, degdis djalin e ri n? vendlindje, p?r ta b?r? at? pre m? t? af?rt t? atyre, t? cil?t s'u ngop?n dot me 't?,  gjersa e sakatuan plot?sisht.

HENRIKU I MARTIRIZUAR

K?shtu, pra, Henrik Dilo, Djali i Qirjako Dilos dhe Nipi i Ilia Dilo Sheperit, nj? djal? inteligjent, mjaft energjik, kapacitet potencial p?r arsim t? lart?, e drejt?, nga e cila u pengua, i zoti i profesionit t? vet, elektricist i kategoris? s? shtat?, megjith?se nj? profesion i imponuar,  (Kujtojm? k?tu kronik?n e atyre viteve t? k?tij djali: Henriku, pasi mbaroi gjimnazin, meq?n?se nuk i jepej e drejta p?r t? vazhduar studimet n? Universitet, shkoi n? Elbasan dhe punoi si puntor asfaltimi n? nd?rmarrjen Rruga-Ura dhe n? ofi?in?n mekanike t? k?saj nd?rmarrjeje, deri sa p?rfundoi shkoll?n e mesme elektrike p?r t? mundur t? punonte si profesionist.Pas mbarimit t? shkoll?s profesionale punoi si elektricist me kategorin? e shtat? n? Kombinatin Metalurgjik n? Elbasan. Henriku ishte i denj? p?r t? vazhduar studimet e larta, por kjo e drejt? iu mohua gjith? jet?n.U b? elektricist nga nevoja p?r t? jetuar.), sportist klasi, do t? kalonte n?p?r kalvarin e vuajtjeve t? ardhshme t? tmerrshme, p?rfundon n? dor? t? atyre, ku s'duhej t? kishte p?rfunduar asnj?her?, t? cil?t do ta shqyenin dhe pastaj do t'ua jepnin n? dor? organeve speciale t? koh?s p?r ta kaluar n? kryq?zimin e m?nyrave primitive me ato bashk?kohore t? krimit t? organizuar shtet?ror, n? m?nyr? q? t? zhdukej nj?her? e p?rgjithmon? geni i identitetit dhe, p?rfundimisht, do ta degdisnin n? qelit? e errta t? burgut.(Vazhdon kronika e koh?s: U pushua nga puna dhe u d?rgua n? koop. bujq. " A.Kondi" Nivan t? punonte si puntor n? bujq?si. Aty nuk i paguhej puna dhe nuk i rregjistroheshin dit?t e pun?s n? bordero dhe " gjykat?sit " e provinc?s e cil?suan parazit t? shoq?ris? dhe e urdh?ruan t? shkonte t? punonte n? minier?n e Fush? - Bardh?s, ta ndanin nga N?na dhe familja. Henriku nuk pranoi;filloi pastaj t? merrej policia me 't?,  deri sa e burgosi. E torturoi dhe elektroshock-u, q? iu b? n? Tiran?,  i shkat?rroi sh?ndetin dhe i prishi jet?n perfundimisht.")

Dhe, mu ku do t'ia b?nin arrestimin kafsh?ror?!Pik?risht, midis Sht?pis? s? Tij dhe libraris?.Kjo e fundit, n? fakt, kishte qen? po ashtu sht?pi e tyre, e marr? dhunsh?m nga pushteti i vendit dhe e destinuar p?r librari.N? at? marr?zi, le t'ua b?jm? hallall q?, t? pakt?n, e destinuan p?r librari.E, pik?risht, p?rpara nj? institucioni t? till?, tashm? kulturor, realizohet arrestimi i tij nga nj? p?rzierje e histerishme nd?rmjet forcave shuman?she t? sigurimit e policis?.Dhe jo thjesht nj? arrestim me pranga, por me grushte dhe shkelme t? forta.Dhe jo thjesht p?rpara libraris?, si? tham?, por dhe p?rpara Sht?pis?, n? syt? e N?n?s.

"M? kaluan n? elektroshok, -thot? Riku, -M? dogj?n seksin!"A nuk ua kalon kjo tortur? metodave serbe t? sterilizimit t? kosovar?ve?!...Por, edhe kjo ?sht? di?ka pak p?rpara ironis? s? fatit m? tej, pik?risht, kur ndodh?n shp?rthimet demokratike.Ishpersekutor?t n? Gjirokast?r e takojn? viktim?n si pa gj? t? keq, sikur t? mos i kishin shkaktuar gjith? ato dhembje t? pariparueshme dhe e puthin n? buz?.Dhe ky nuk reagon ndryshe, ca fal? edukat?s dhe kultur?s s? mir?fillt? njerzore prej nga rrjedh, ca fal? edukat?s dhe kultur?s, q? mbart natyralisht vet? dhe ca fal? d?rrmimit, q? i kishin shkaktuar.Por, jo frik?s!Henrik Dilo nuk pati frik? at?her?, kur Diktatura ishte n? kulmin e eg?rsimit t? vet dhe, meq? nuk i mjaftonin hetuesit?, gjykatat dhe burgjet, filloi nga demaskimet publike n?p?r fshatra e lagje qytetesh.Nj? dit? dimri t? vitit 1978, vet?m disa muaj pasi kishin b?r? demaskimin publik t? Seve Ko?it n? Sheper, organizuan nj? t? atill? n? po k?t? fshat p?r xhaxhain e Henrikut, Mihal Dilon, Djalin e Profesorit t? Madh t? Shqipes.Pa u zgjatur n? detajet e atij evenimenti ogurzi, nuk mund t? lem? pa p?rmendur nj? detaj aty nga fundi i ngjarjes.Mbledhja kalonte n? caqet e shfrenimit, kur hidheshin parrulla kund?r armikut t? klas?s dhe b?heshin p?rbetimet p?r partin? n? fuqi.T? gjith? duartrokisnin, por Njeri jo.Mir?po, ky Njeri nuk mund t'i shp?tonte "syrit vigjilent", i cili e pa dhe i tha:"Po ti, pse nuk duartroket?!..."Dhe djaloshi trim e guximtar ia ktheu:"P?r k? t? duartrokas?!Kund?r xhaxhait tim?!..."Henrik Dilo ?sht? nj? nga djemt? shqiptar? t? martirizuar prej komunizmit, ?sht? Martir i pashpallur i Liris? dhe Demokracis?.

Por, sa i mir? q? ?sht? Riku!Nuk po zgjatem n? pafund?sin? e mir?sive t? tij, por po ve?oj vet?m njer?n, e cila ?sht? sintetizuese.Riku, t? vetmen t? ardhur personale, ka pensionin e invaliditetit(invaliditeti prej karriges elektrike.), t? cilin t? gjithin e shkrin p?r "shtigjet"n? fshat.Nuk le t? till? pa vajtur q? nga lindjet, pag?zimet, fejesat, martesat, vdekjet e gjer tek p?rcjelljet e f?mij?ve t? bashk?fshatar?ve n? shkoll? etj.

Tashm? Riku ?sht? shum? i s?mur?.E gjitha kjo- pasoj? e torturave ?njer?zore, q? kaloi.

FUNDI I NJ? ARKITEKTI

T? nj?jtin fat, pak a shum?, do t? p?sonte edhe v?llai i tij m? i madh, Pirro, i dilpomuar p?r inxhinier arkitekt,  i em?ruar fillimisht n? Tropoj?, pastaj n? kataraktet e degdisjes, Sukth t? Durr?sit, Gjirokast?r dhe, m? n? fund, n? vendlindje-Zagori.A mund ta konceptojn? shqiptar?t e rinj sot q? arkitekti t? p?rfundoj? t? projektoj? godina t? r?ndomta?!(Ja, ?'na kujton kronika: Pirrua ka projektuar nd?rtime social-kulturore n? qytetin e Bajram Currit : banesa ,  shkolla,  qendra spitalore,  punishte dhe, p?r nevoja t? rrethit, ka projektuar uj?sjellsa si n? Kam - Tropoj?, kanale vadit?se,  rrug? automobilistike etj.,  nd?rtime k?to jasht? profesionit t? tij. Ka qen? kryetar i zyr?s s? projektimit n? Rrethin e Tropoj?s.Em?rimi n? Sukth ishte tejet i detyruar, krejt?sisht jasht? profesionit t? tij.)

Por, kjo s'?sht? asgj?.A mund ta mendoni q? t? gjith? q?, pik?risht ai-arkitekti, q?, po t? lejohej, do t'i jepte vepra t? bukura arkitekturore Atdheut,  t? p?rfundonte n? Gjirokast?r t? flinte n? kupolat e betonta t? Qaf?s s? Pazarit, ku t? p?rv?lonte vapa gjat? ver?s e t? grinte egrasia e t? ftohtit gjat? dimrit e t? mbetej gjith? jet?n e tij pa sht?pi, deri n? sakatim?!Por, edhe kjo ?sht? pak p?rpara fundit t? tij, degdisjes n? vendlindje, jo p?r t? b?r? mure godinash, por p?r t? b?r? kubik? muresh guri nga gur?t e nxjerr? prej traktorit n?p?r ara a n? hapjen e tokave t? reja.Por, edhe kjo nuk ?sht? gj? p?rpara asaj q? i priste m? tej t? dy v?llezrit.Do t? punonin t? dy bashk? nga m?ngjesi i thell? deri n? mbr?mje von? dhe do t? merrnin p?r pages? 0.07 dit? pune seicili ose, e th?n? ndryshe, me gjuh?n e ekonomist?ve t? asaj kohe, 7 pika.(I b?jm? me dije brezit t? ri se nj? dit? pune ishte baraz me 100 pika.).Duke punuar n? k?t? m?nyr? p?r afro nj? dekad?, kur erdhi dita e falimentimit t? grupit kooperativist dhe doli lista e dit? pun?ve totale, m?suam se shuma t?r?sej p?r t? dy k?ta "ishkooperativist?" kapte shifr?n qesharake 245 dit? pune dhe d?gjuam prej goj?s s? tyre dram?n, q? kishin p?rjetuar ata pak vite m? par?.(I b?jm? me dije brezit t? ri se mesatarja vjetore e dit?pun?ve t? nj? burri n? kooperativ? ishte 280 t? tilla, kurse p?r grat? ishte 230 t? tilla, pra, k?ta dy burra,  puntor? si ata, n? dhjet? vjet kishin punuar pak m? shum? se nj? grua dhe pak m? pak se nj? burr?, n? harkun e nj? viti,  t? dy bashk? p?r nj? dekad?.) Por, as kjo nuk ?sht? gj? p?rpara asaj, q? vjen m? pas.U jepej detyra n? agim t? hapnin nj? grop? t? madhe n? fund t? stallave t? dhenve p?r mbledhjen e plehut dhe urin?s s? bag?tive.N? mbr?mje u thuhej q? nuk u tham? k?tu, por atje, prandaj nes?r do ta mbyllni k?t? dhe do hapni tjetr?n.I nj?jti kurs dhe me kubik?t e gur?ve t? traktorit.S'u tham? k?tu, por atje.Nes?r t'i prishni dhe t'i shpini atje.Ato kubik?, q? Pirro i ngrinte sikur do ngrinte ndonj? pallat dhe jo si t? ishin gur? radhiko, q? t? nes?rmen e tyre mund t? merreshin nga njerzit p?r t'u ulur m? tuje-t?hu apo nga barinjt? p?r gjollat e krip?s s? bag?tive.E shumta, mund t? b?heshin mure ledhesh.Nj? armat? e t?r? kuadrosh i kalonte n?p?r duar borderot?.Nj? bashk?si e t?r? bashk?krahinasish i shikonte ku e si punonin.Por, t? gjith? b?nin heshtjen dhe pajtoheshin me gjendjen.Arrinte puna deri atje sa dhe f?mij?ve t? vegj?l u kallnin frik?n dhe k?ta t? thoshnin:"Nuk kalojm? nga rruga n?n sht?pin? e ballist?ve, se kemi frik?.".

ZHVARRIMI I NJ? SHT?PIE DHE RINGRITJA E SAJ

Kush kalon sot pran? njer?s prej sht?pive t? zakonshme t? Haritenjve n? Nivan nga brezi im ose ai para apo pas meje, do t? habitet, kur t? shikoj? nj? Sht?pi madh?shtore, t? ngritur mbi themelet e S? Dikurshmes, t? cil?t nuk dukeshin prej mbulimit me balt?.E ngritur prej nj? Njeriu t? vet?m.Prej Tij dhe nj? muratori t? zakonsh?m t? atyre an?ve.Nj? heroiz?m i rrall?, q? mban emrin e inxhinierit arkitekt, tashm? mbi 70 vje? dhe n? gjendje sh?ndet?sore tejet t? r?nduar, Pirro Dilo.Brezat e lartp?rmendur kan? n? kujtes?n e tyre thjesht nj? rr?noj?, gati t? mbuluar nga dheu.Por brezat para tyre kan? parasysh nj? Saraj t? lart? atje, nj? dykat?sh, q?, po t'i shtojm? dhe katin e n?ndhesh?m, b?hen tre.Nj? dit? t? zez? t? koh?s s? eg?r do t? vinte aty Komisari i Kuq(lexo:i Zi;n? fakt,  aspak Kuq e Zi) me nj? skuad?r prish?sish dhe do t? fillonin flakuritjen e gur?ve e rr?zimin e mureve komplet p?rdhe, p?r t? prur? ca dit? m? von? traktorin, i cili do b?nte rrafshimin p?rfundimtar t? godin?s, duke len? vet?m nj? pjes? t? balles? s? saj.Po, a mund t? prishen sht?pit??!...Dhe, ca m? keq, a mund t? prishen Veprat e Artit?!...Se ajo Sht?pi ishte Veper Arti, ishte Monument Kulture, q?, n? vend t? mbrohej nga shteti, po shkat?rrohej prej marris? s? tij.Kjo sht?pi ishte njera prej sht?pive t? Haritenjve, pran? tjetr?s, ku banonin atyre viteve dhe ku banojn? aktualisht Dilenjt? Haritenj.(N? muret e k?saj t? fundit revolucionar?t e pap?rmbajtur sa net? do t? gdhinin, duke u kacavjerrur si merimangat.)Nd?rsa Sht?pia baz? e tyre, ajo, ku kan? lindur e vdekur Mihal e Petro Harito, ku ka lindur e Zonja e k?tyre sht?pive, q? po b?jm? fjal? n? k?t? shkrim, ka qen? nj? mrekulli m? vete, nj? madh?shti arkitekturore, jo vet?m p?r koh?t e para, por, q? do ta kishin zili edhe nd?rtimet e sotme, ngritur hijsh?m p?rmbi Gurr?n e famshme t? Nivanit, q?, p?r mua, ?sht? i vetmi vend i magjish?m i nivelit turistik n? gjith? at? pellg t? rrall? natyror .Un? nuk pata fatin ta shoh at? Sht?pi, q?, po t? ekzisonte sot, do t'i ngjante nj? Hoteli t? v?rtet? turistik, ashtu si avion, i ngritur p?r fluturim mbi Gurr?n e Nivanit.Dhe, pse s'e pata at? fat? Sepse komunizmi shkat?rrimtar e kishte rrafshuar at? krejt, m? p?rpara se un? t? rritesha.Si? shkat?rroi gjith?ka komb?tare n? trojet tona, n? em?r t? "s? res?".(Kjo Sht?pi ?sht? ajo, n?n streh?t e s? cil?s sigurimi fam?keq shqiptar do t? fshihte arm? p?r t? akuzuar m? pas dh?nd?rrin e Saj Qirjako Dilon dhe t'ia n?nshtronin at? metodave t? tyre gjakatare.) Del i Zoti i Sht?pis? Qirjako Dilo, Djali i Profesorit t? Nderuar t? Gramatik?s Shqipe, babai i Antigonit, Pirros dhe Rikut dhe i thot? Komisarit t? Partis? :"?'u b?ri godina, pse e prishni?".Ai i p?rgjigjet me gjuh?n e nep?rk?s:"Si, more, si mund t? lem? n? k?mb? nj? ngrehin? t? till???'t'u themi t? deleguarve nga Tirana, kur t? na thon? se e kujt ?sht? ajo Sht?pi?..."Ja, pra, kjo ishte arsyeja e mosarsyes!Nd?rkoh?, bab? e bir po rrinin shtr?nguar krah?sh e shpatullash njeri-tjetrit.Kur i pa ashtu, Komisari vren,  ose m? mir? vjell vrer dhe i thot? Pirros:"Po ti, more, ?'m'i hedh dor?n n? shpatull atij armiku?(!)".T? nd?rhysh midis atit ose am?s dhe pjell?s p?r t'i ndar? ata, un? do ta quaja kulmin e maskarad?s.Pik?risht, at? Sht?pi t? p?rdhosur fizikisht n?n dhe, do ta nxirrte n? drit? me thonj e me dh?mb? Pirro Dilo, ky Hero i Dy Koh?ve, i Q?ndres?s s? Djeshme dhe i Durimit e Palodhshm?ris? s? Sotme.Vet?m me thonj, me fuqin? e skeleteve t? trupit t? tij t? drobitur, pun?, q? i h?ngri shum? koh?, por q?, mbi t? gjitha, i ka ngr?n? realisht dhjetra vite nga jeta.Qindra metra kub dhe i zhvendosur dhe dhjetra metra kub gur? t? radhitur p?r bukuri e t? klasifikuar n? disa n?nndarje, sipas madh?sis? dhe sipas q?llimit t? p?rdorimit.Natyrisht, ngrehina nuk mund t? vij? n? parametrat e dikursh?m t? nj? nd?rtimi klasik, si? ishte n? ato koh?, p?r vet? mjetet e mang?ta materiale e financiare t? gjendjes konkrete n? fjal?, por shtoji asaj projektin e inxhinierit dhe merakun e pun?s s? tij, m? thon? se ka dalur nj? sht?pi mjaft e bukur dhe m? e bukur do t? b?het n? t? ardhmen.Por, bukuria m? e madhe e saj q?ndron tek ngritja mbi themelet e S? Par?s dhe lartimi i atyp?ratysh?m si dhe tek Sfida, q? i b?ri rr?nimit diktatorial t? dikursh?m.Vler?soni, pra, ?far? optimizmi ka ky Njeri!N? prag t? 70-75-ve dhe pa trash?gimtar? punon si i ri dhe ngren sht?pi t? re.

KAPITULLI PA EM?R

??shtja e p?rmendjes s? munges?s s? trash?gimtarve hap nj? tem? t? re p?r pjestar?t e kanibaliad?s.T? tre f?mij?t e lartp?rmendur t? k?tij Dileu mbet?n pa martuar.Kjo, m? s? pari, spjegohet me shikimin e tyre prej asaj kohe si bij reaksionar?sh.Ky ishte dhe pengu m? i madh i N?n?s s? Tyre, q? iku nga kjo jet? e vrar? shpirt?risht.N?se kishte arsye t? tjera personale( e tham? q? Riku iu n?nshtrua karriges elektrike), ato nuk i marrin koh?n nj? njeriu normal.Mir?po, nuk ishte k?shtu p?r ata, q? i futin hund?t ngado.Ata ta spjegonin k?t? me gjasm? faktin se babai i tyre i kishte porositur vet? t? mos martohen, sepse "ky regjim e ka jet?n t? shkurt?r dhe martohuni, kur ai t? bjer?!".Ngado ta analizosh k?t?, t? rezulton si jo e v?rtet? dhe si nj? prodhim i anormalitetit.Kultura, arsimi, lidhja e ngusht? me t? gjith? v?llezrit e motrat e tjer?, t? cil?t me v?shtir?si e n? mosh? madhore po i martonin f?mij?t e tyre, p?r shkakun e asaj, q? iu vu njeriut n? ball? t? udh?s s? tij-"biografis?", vet? madhimi n? mosh? i f?mijve t? tij, pamund?sia e parashikimit t? r?nies s? diktatur?s n? kushtet e eg?rsimit total t? saj e nj? mori arsyesh t? tjera e zhvleft?sojn? at? ?ka pretendohet.Dhe ata kishin mbi vete nj? pesh? t? dyfisht? ushtruar mbi 'ta prej regjimit te koh?s.Ishin, jo vetem niprit dhe mbesat e Ilia e Jani Dilos, por dhe t? Petro Haritos.

PARAREND?SIT

Kush ishte Petro Harito?Ishte djali i Mihal Haritos, deputetit t? t? gjith? Shqip?ris? nga Shkodra n? Prevez? n? parlamentin e Perandoris?, bashk?luft?tarit t? Abdyl Frash?rit n? Lidhjen Shqiptare t? Prizrenit(studimet e fundit hedhin drit? mbi faktin e bashk?kryesimit t? Lidhjes prej t? dyve, si? ?sht? pohuar prej lajmeve t? Televizionit Shqiptar n? vitet 2007-2008), p?r t? cilin, kur vdiq, qahej n? varre me ligje:"...Dilje n? ballkon e rrije/?'b?hej n? Stamboll e dije...", "O Mihal, ball' i karvanit/I shtive frik?n Sulltanit.", "Moj nep?rka pika-pika/Armiqve ?'iu doli frika.", ?el?sit dhe financuesit t? Gjysm?gjimnazit t? Manastirit t? Nivanit, shkoll?, ku m?suan Poeti i Madh i kap?rcyellit t? epokave letrare n? Shqip?ri Andon Zako ?ajupi dhe Gjuh?tari i Madh Ilia Dilo Sheperi.( "Dekorata, q? iu dha Mihal Haritos n? koh?n e diktatur?s komuniste, nuk iu dor?zua mbes?s s? Tij Ifi Dilo Harito,  por personave t? larg?t t? tij."-do t? vazhdonte kronika e koh?s.)

Nuk ka pse zgjatemi se biri i kujt ishte Petro Harito.Vet? ai ishte senator n? parlamentin shqiptar t? viteve '20-'30 t? shekullit t? kaluar n? koh?n e mbret?ris?, prandaj dhe u pan? me k?t? sy pasardh?sit e tij biologjik?, Vajza e tij Ifi (Harito) Dilo me t? tri f?mij?t e lartsh?nuar, Heroina e k?tij Homazhi t? vonuar si dhe motrat e saj me familjet e tyre.Aq i madh?rish?m si politikan, aq i thjesht? si njeri, q?, kur vinte n? fshat, s'e kishte p?r turp t? fshinte qilarin e dhive.Ishte i d?nuar me vdekje nga qarqet shoviniste greke.Kishte aq fuqi ekonomike sa t? blinte jo arat, por dhe malet.Kishte rritur dhe edukuar m? s? miri kat?r vajza n? kushtet e jetimis?, midis tyre dhe N?n? Ifi Dilon, bashk?shorten dinjitoze t? Qirjako Dilos.Pra, nuk ishte shoku i atyre, q? e mor?n pushtetin m? pas dhe u l?shuan mbi trash?gimtar?t e tij si eg?rsirat.

Petro Haritos iu rrafshua varri dhe, gjat? atyre momenteve, prish?sit ironizonin me 'T? " I prish?m qet?sin? fakirit.".Zyrtarisht, K?shilli i Fshatit k?rkoi nga Ifi dhe e k?rc?noi at? gojarisht q? t? hiqte eshtrat e Tij....,  por Ifi iu p?rgjigj atyre: "Nuk kam p?rse t? heq eshtrat e Babait tim. Ai ka punuar p?r k?t? Shqip?ri,  ku sot hidheni valle ju..."

Ilia Dilos iu prish varri dhe u zhvarros nga oborri i Kish?s,  ku ishte vendosur nga Sheperjot?t e vitit 1945. Eshtrat e Tij u d?rguan me f?mij? n? varrezat e fshatit,  pa pjes?marrjen e familjar?ve dhe ato u binin atyre nga duart.

Bashk?fshatar?t e tij, kur e zhvarros?n, ironizonin me kafk?n e t? vdekurit "?'kok? t? madhe q? ka... Ky ka qen? patriot,  por f?mij?t e Tij jan? armiq t? partis? dhe ne do t'u m?sojm? nj? thes mend"...

ODISEJA E PRONAVE

E dini ju, shqiptar? q? kjo familje para dhe fill pas ?lirimit t? vendit nga pushtimi i huaj fashist banonte n? Tiran??Kaq nuk ?sht? ?udi, prandaj dhe nuk i vura pas pyetjes pik?habitjen.E dini ju q? nj? pjes? e tok?s n? zem?r t? Tiran?s, pik?risht aty, ku u ngrit Piramida e Qoft?largut ?sht? pron? e k?saj Familjeje?E Haritenjve.Ndoshta, jo.Por, aman e dini mir? at?, q? ndodh sot, kur grinden t? dy krah?t e politik?s- ta shembim apo jo Piramaid?n, q? askush nuk b?n fjal? p?r at?, q? ndodhet n?n Piramid?, askush nuk kujtohet p?r ishpronar?t e asaj, q? ndodhet n?n 't?, t? pakt?n t'i shp?rblej? apo t'i kompesoj? gjetk?.E nj?jta histori dhe n? Vlor?.Leonidha Rruci, v?llai i Aristidh Rrucit, njerit prej Atdhetarve t? M?dhenj t? Pavar?sis?, Firm?tar i Aktit t? Shpalljes s? Saj, dhe t? Gjysm?s s? Par? t? Shekullit XX, i af?rm i Dilenjve t? Sheperit, m? sakt?,  kush?ri i par? i Sava Rrucit,

gruas s? Ilia Dilos, pas vdekjes s? v?llait t? tij, Aristidhit, n? vitin 1950, p?rfitonte nga i v?llai pjes?n e tij t? pasuris?, sepse e kishin t? p?rbashk?t, nj? pjes? t? s? cil?s n? Vlor?

ia kishte l?n? n? akt t? ligjsh?m trash?gimie Qirjako Dilos, pron?, t? cil?n ai, nga pamund?sia p?r ta p?rdorur vet?, e l?shoi me qira.N? k?t? m?nyr?, Qirjako Dilo ?sht? trash?gimtar testamentar i Fevroni Rrucit, q? ishte gruaja e Leonidha Rrucit.

Qiraxhinjt?, n? koh?n e koler?s, ca e nga ca po i shmangeshin detyrimit dhe po rrinin si n? sht?pin? e tyre.Me ardhjen e demoanarshis? ndodh paradoksi shqiptar:ishqiraxhinjt? b?hen pronar?.??shtja degdiset n? gjyqe pafund, falsifikimet monstruoze kan? b?r? pun?n e vet dhe pronar?t e ligjsh?m humbasin t? drejt?n mbi pron?n e tyre.As dy Kryetar? t? Gjykat?s s? Lart? dhe po aq ministra drejt?sie, p?r ironi t? fatit prej Zagoris?, nuk e vun? dot drejt?sin? n? vend p?r k?t? ??shtje si dhe p?r shum? t? atilla.T? kuptohemi.Kjo ??shtje nuk ka lidhje me kthimin dhe kompesimin e pronave, se nuk u b? gj? shtet?zim mbi k?t? pron?.Ajo u ishte dh?n? prej pronar?ve n? p?rdorim me qira qiramarr?sve.Dhe kjo odise ndodh me t? gjitha pronat e tyre, jo vet?m n? qytetet e tjera t? Shqip?ris?, por, dhe, ?'?sht? m? e keqja e q? do t? ishte m? e lehta,  n? Zagori.Kan? patur atje nj? k?mb? mali dhe, pas nj?zet vjet?sh sistemi t? ri ekonomik,  u kan? kthyer n? let?r nj? cop?z t? vog?l tani n? vitet e fundit, q?, me m?nyrat shqiptare t? zbatimit t? vendimeve ligjore, nuk t? vjen n? dor? kurr?, jo m? prona, por as letra e sakt?.Dhe kjo odise ndodh me shum? prona t? tyre brenda n? fshat, t? cilat me shum? leht?si mund t'u ishin kthyer, por mbahen t? zaptuara nga t? tjer?t.Por, t? gjitha k?to, nuk jan? asgj? para faktit q? gjat? monizmit, kafshimi i pron?s s? tyre shkoi deri atje sa t'i linin fare dhe pa nj? cop? kop?sht nga tokat e tyre pran? sht?pis?, shum? pran? sht?pis?, ku vet?m nj? rrugic? i ndante, duke i len? k?shtu t'u g?zoheshin vet?m pikave t? shiut t? streh?ve t? sht?pis?.Tokat m? t? mira n? fshat jan? tokat e tyre dhe, n? em?r t? ligjit t? ri, ato u rrap?quan nga t? tjer?t.Dhe kjo justifikohej se nuk u fut?n n? kooperativ?.At?her?, pse u jep toka gjetk? gjasm? n? em?r t? llotaris?.At?her?, pse s'u jep tokat e tyre?At?her?, n? k?t? pik? hapet nj? problem i madh edhe p?r ligjin shqiptar t? tok?s.Si do ta trajtoj? ai p?rpara Gjykat?s Nd?rkomb?tare t? Drejt?sis? nj? rast t? till? t? ve?ant? n? Shqip?ri?Fshatari nuk i ka bashkuar mjetet themelore dhe pun?n me grupin, dometh?n?, edhe tok?n.Mir?po, mbi k?t? tok?, nuk ?sht? kryer as shtet?zim, si? u b? mbi llojet e tjera t? pron?s, si me shum? godina n? fshat e m? gjer? apo me tokat n? fermat shtet?rore.(Paradoksalisht, t? gjitha godinat e tyre n? fshat me sht?pi e kasolle nuk figuronin n? list?n e shtet?zimeve t? Komitetit Ekzekutiv t? Gjirokastr?s, list?, e cila iu dor?zua pushtetit t? ri-Komun?s dhe autori i k?tyre radh?ve e kishte n? dor? p?r sa vjet ishte sekretar i k?tij institucioni.).P?rfundimisht, ?do pron? n? k?t? fshat, atyre iu ishte rr?mbyer arbitrarisht dhe brutalisht, pa kryer as formalitetin m? t? thjesht? t? koh?s, si? ishte vepruar me t? tjer?t, renditja n? nj? list? shtet?zimi.Sepse, n? fakt, shtet?zimi ishte kryer vet?m mbi godinat e t? ikurve nga fshati.At?her?, mir? q? dje ua rr?mbeve brutalisht pa ligj, por sot pse s'ua kthen totalisht dhe pse e llogarit n? ligjin e ri t? tok?s,  tok?n, q? ata s'e kan? bashkuar me t? tjer?t?A e kemi qart?sin? e qelqit, t? dashur bashkatdhetar??Po ndahet prona e grupit.Ata nuk e kan? futur familjen e tyre dhe mjetet e saj n? k?t? grup.At?her?, ua kthe at?, q? ua rr?mbeve dje me forc? dhe me forc?n e brutalitetit e jo t? ligjit, qoft? dhe t? asaj kohe.E gjitha kjo p?rb?nte nj? pyetje, e sugjeruar nga vet? ishpronari, n? nj? takim n? vitin 1994 n? Gjirokast?r t? ishministrit t? Ekonomis? n? Qeverin? e Berish?s s? Par?, z.Ruli me pushtetar?t e jugut.P?rgjigja u duk si di?ka optimiste:"Do t? realizohen s? shpejti ndryshime t? r?nd?sishme n? ligjin p?r ish t? p?rndjekurit politik? dhe aty do t? gjej? zgjidhje kjo ??shtje."N? fakt, kjo p?rgjigje u shkri si kripa n? uj?.Mir?po, e ashtuquajtura demokraci n? Shqip?ri, po t? doj?, mund ta avulloj? ujin dhe ta nxjerr? n? sip?rfaqe krip?n e k?saj ??shtjeje, q? ?sht? di?ka origjinale dhe ndoshta rast unikal n? t?r? vendin.Aq m? tep?r, n? periudhat, kur ajo drejtohet nga t? ashtuquajturat forca t? djathta, t? cilat nuk jan? forcat e v?rteta historike t? s? djatht?s shqiptare, ku ka milituar Jani Dilo, njeri prej 10 f?mij?ve t? Ilia Dilo Sheperit, v?llai i Qirjako Dilos si dhe nuk jan? forcat e mir?fillta atdhetare t? Shqip?ris?, ku inspiroheshin t? gjith? pjes?tar?t e Familjeve t? M?dha Zagorite, si? ishin Dilenjt? e Sheperit, Haritenjt? e Mihal Haritos n? Nivan, ajo e Aristidh Rrucit n? Sheper dhe ajo e Spiro (Ballo)Zhejit n? Zhej.

Kanibaliada, aq m? tep?r si qenie humanicide, ?sht? mosbesuese ose hiqet si e till? edhe ndaj disa t? v?rtetave n? lidhje me sfer?n financiare n? drejtim t? t? p?rndjekurve politik? t? komunizmit.Qirjako Dilos i kishin prer? pensionin p?r k?t? shkak.Jo!-ul?rasin ata, -Nuk ?sht? e mundur!Dollarin, q? gjith? Dilenjve ua d?rgonin v?llezrit nga Amerika, Banka Shqiptare nuk ua konvertonte n? raportin zyrtar 1 me 70,  sa ?'ishte kursi, por 1 me 20, aq sa u detyruan t'u shkruanin atyre t? mos u d?rgonin m?.Jo!-p?rs?rit refrenin e saj t? ?jerr? maskarada, -Nuk ka mund?si!Mir?po, k?to veprime ishin t? mb?shtetura nga vendime specifike t? Qeveris? Komuniste kund?r atyre, q? ajo i kishte cil?suar "t? deklasuar".Dhe duhet t? kesh koh? t? shfletosh aktet zyrtare t? periudh?s moniste p?r t'i gjetur dhe p?r t'ua p?rplasur n? fytyr? mbeturinave t? komunizmit n? Shqip?ri.

(P?r m? tep?r, p?r Qirjako Dilon dhe Familjen e Tij, lexoni vepr?n letraro-historike "DILOIADA"t? bashkautor?ve zagorit? Jorgo Telo e Eduard Dilo.)

IKONA E MIR?SIS? DHE KUJTIMIT

I gjith? ky shkrim, paksa i gjat?, por i merituar edhe p?r gjat?sin? e tij, ishte nj? Homazh p?r N?n?n Ifi (Harito) Dilo, e p?rs?rit, e bija e Petro Mihal Haritos, e shoqja e Qirjako Dilos, djalit t? dyt? t? Profesorit t? Shqipes dhe Atm?m?dhetarit t? madh Ilia Dilo Sheperi si dhe n?na e tre f?mij?ve:Antigonit, Pirros dhe Henrikut, m?sueses, inxhinierit arkitekt dhe elektricistit t? kategoris? s? shtat?, e cila, bashk? me t? gjith? k?ta,  kaloi n?p?r kalvarin e gjat? t? mundimeve, t? vuajtjeve, t? internimeve e burgjeve dhe iku e pik?lluar nga kjo jet? m? tep?r se ?do n?n? tjet?r, duke i par? t? tre f?mij?t e saj n? fund t? jet?s ende n? nj? sht?pi, t? palidhur me fatet e tyre t? ve?anta, edhe pse tashm? ata ishin plakur af?rsisht si ajo.N?n? Ifin e kam njohur nga af?r dhe nuk m? flet dot njeri tjet?r p?r 't?.Rrjedhimisht, nuk ka kush t? m'i ndryshoj? pik?pamjet p?r at? Grua, p?r at? N?n?, p?r at? Zonj? t? v?rtet? t? Vendlindjes sime, Vendlindje sa e dashur, aq dhe e eg?r, q? u tregua me Ata, t? cil?t ishin t? atill? sa dhe mizat e dheut nuk i shkelnin me k?mb?.N? bisedat shoq?rore k?t? t? v?rtet? t? pamohueshme ta pohonin dhe vet? persekutor?t e tyre, ?ka t? habiste pse ishin hedhur n? sulm at?her? aq eg?rsisht kund?r njer?zve m? t? ndersh?m, m? t? sakt? e m? t? rregullt.Kjo v?rteton edhe nj?her? se e v?rteta ka fuqi kolosale.Dhe se lufta e klasave ishte e pajustifikuar n? asnj? rrethan?.Dhe se ajo b?hej me motive mllefi personal dhe hakmarrjeje politike.T? torturosh k?t? N?n? t? shk?lqyer, pse ishte e bija e Petro Haritos, ishsenatorit t? dikursh?m t? koh?s s? Mbret?ris? dhe pse ishte kunata e Jani Dilos, ish komandantit t? "Ballit Komb?tar"n? qarkun e Kor??s, krahut t? djatht? t? Mit'hat Frash?rit, luft?tarit t? Betej?s s? Barmashit s? bashku me v?llain e tij Ko?o Dilo dhe pse Jani u vendos n? Per?ndim p?r t'i shp?tuar persekucionit t? padiskutuesh?m komunist, nuk ?sht? aspak e drejt? si gjith? persekutimi politik, q? iu b? klas?s atdhetare shqiptare.As kunetrit e saj, Mihal, Margarit e Ko?o Dilo, as djali i saj Henriku, nuk u kap?n gj? duke b?r? ndonj? akt, qoft? dhe minimal, sabotazhi mbi veprat e socializmit, por nuk u v?rtetuan as duke th?n? ndonj? fjal? propagandistike, q? binte ndesh me ligjet e koh?s n? fuqi.Un? e njoha n? pleq?rin? e saj t? thell?.Thinj?ria e flok?ve, bukuria e fytyr?s, n? bashk?punim me fisnik?rin? e shpirtit jepnin nj? pamje ?ngj?llore tek ajo Grua.N? rinin? e saj duhet t? ket? qen? nj? vajz? shum? e bukur, por m? t? bukur e tregonte at? bukuria shpirt?rore.Duhet t? ket? qen? nj? model vajz?rie i shoqeve t? koh?s.Edhe pse n?na i kishte len? at? dhe motrat e saj jetime qysh t? vogla fare, ato u rrit?n n?n kujdesin shembullor t? babait t? tyre, i cili, si? kujdesej p?r vajzat e tij, nuk harronte t? kujdesej edhe p?r Shqip?rin?.Kaluan f?mij?rin? n?n kujdesin jetimor t? Kish?s Ortodokse n? Korfuz ;ato ishin rritur n?n nj? edukat? shembullore-model, sikur t? ishin edukuar nga m?ma e tyre e v?rtet?, shto k?tu dhe edukimin fetar.Kur d?rgova f?mij?t e mi n? kolegjet fetare n? Gjirokast?r, m? pyet e mrekullueshmja se si po shkojn? f?mij?t dhe un? i them se "Ja, kan? v?shtir?si me ambientimin fillimtar, sidomos me ritualet fetare , qysh pas ngritjes n? m?ngjes, para ngr?nies s? vakteve e deri von? n? mbr?mje..." "Oooo, po ato jan? gj?ra shum? t? mira.Un? i kam kryer vet? ato rite,  qysh kur isha 4 vje?,  n? Korfuz...", -m? thot? e madh?rishmja.Ishte k?naq?si e ve?ant? intelektuale t? bisedoje me 't?.Tep?r inteligjente, mjaft e qet?, e duruar, edhe kur m? tregonte gjith? rrjedh?n e vuajtjeve q? prej vitit 1945.Rrezatonte ve?se mir?si, edukat? dhe kultur? n? ato q? thoshte, si dhe vetp?rmbajtje.Mallkimin e kishte ndryr? brenda kanioneve t? shpirtit t? saj.Mallkimi i Saj i z?nt? tradh?tar?t e Atdheut!Dhe tradh?tar?t jan? ata, q? tradh?tuan Kosov?n e Jani Dilos n? vitin 1943, q? p?rgatit?n bashkimin e Shqip?ris? me Jugosllavin? n? 1946- 1947, q? shpenzuan d?m energjit? e nj? populli t? t?r?, duke e lidhur e ?zgjidhur kaq her? si qerre me kuajt e kampit socialist dhe q? e katandis?n m? n? fund n? vitin 1990 pa buk? dhe q?, pas k?tij viti, i trafikuan identitetin n? drejtim t? fqinjit jugor t? vendit ton?.N?n? Ifi zot?ronte nj? kultur? t? gjer? njohurish p?r veprimtarit? familjare dhe ato t? pun?ve n? fshat, pasi kishte m?suar p?r 'to n? koh?n, kur ishte n? Korfuz, prej tradit?s s? vyer familjare dhe se i kishte provuar t? gjitha.Zonja ime e d?gjonte me aq ?ndje dhe ia p?rpinte t? gjitha teknologjit? e p?rshkruara prej saj, si ato t? sfer?s kulinare t? gatimit, t? p?rpunimit t? t? gjitha produkteve bujq?sore e blegtorale, t? trajtimit t? kopshteve e t? bag?tive, t? punimeve me dor? etj.etj. Historikisht, familja e tyre kishte kultivuar n? qilar dhin? dhe t? flisnin p?r 't? dhe p?r p?rpunimin e produkteve e t? n?nprodukteve t? saj me plot kompetenc?,  si t? ishin specialist? t? mir?fillt?, si t? ishin Male (Mihal) Dilo-re.Si t? ishin francez?!Por ata per?ndimor? ishin n? ?do gj? n? at? vend t? mallkuar n? juglindje t? Evrop?s."Mos hiqni dor? nga qum?shti i lop?ve t? Katerin?s!...", - u thoshte kryespecialistja e cil?sis? f?mij?ve t? saj n? pes?mb?dhjet?vje?arin e fundit t? jet?s, kur ata shkonin p?r t? bler? qum?sht n?p?r fshat, pasi tani mosha kishte b?r? t? vet?n dhe nuk ishin n? gjendje t? mbar?shtronin kafsh?n karakteristike t? atij pragu-dhin?.N?n? Ifi ishte nj? mjeshtre e v?rtet? e gatimit.Nga gatimet super t? saj do t? p?rmendja p?rgatitjen e re?elit t? tr?ndafilit.(A ka ngr?n? ndokush ndonj?her? re?el tr?ndafili?Un? deri at?her? kisha d?gjuar p?r shum? llojra re?eli, por jo p?r at? t? tr?ndafilit.)Oborri i tyre si dhe kopshtrat af?r sht?pis? lul?zonin prej k?saj bime. Ajo dinte t? p?rgatitte n? m?nyr? perfekte t? gjitha llojet e re?elrave, marmalatave, pelteve e ?mb?lsirave t? tjera prej shum?llojshm?ris? s? pem?ve, q? mbushnin kopshtrat e tyre.Kopshtrat e tyre, se nuk kishin vet?m nj? e dy.Kopshtrat e tyre, q? i rr?mbeu koolektivizimi ekstrem dhe i degradoi.Tek Dilenjt? e Nivanit do ta dalloje kultur?n per?ndimore n? ?do detaj, q? nga shtrimi i tryez?s s? ngr?nies me pjatanca,  si n? restorantet m? t? mira e deri tek mir?mbajtja e maces, e cila do t? hante n? pjat? si dhe njer?zit ushqime t? posa?me dhe do t? lahej e krihej e p?rkedhelej si ata, si ajo, si mos m? mir?.Dhe t? mos harrojm? p?r asnj? ?ast se ata jetonin e jetojn? n? kushte shum? t? v?shtira, n? nj? t? ashtuquajtur sht?pi, p?r t? cil?n kemi folur gjat? m? lart, e cila ?sht? m? shum? nj? kasolle nga pamja e jashtme, pothuajse, nj? dhom? e vetme, por shum? e rregullt nga brenda, ku jetonin fillimisht 5 vet?, pastaj 4 e tani 3.Shto dhe macen si pjes?tare t? k?saj familjeje.E, pik?risht n? k?t? dhom? do t? kalonte pleq?rin? e thell? n?n? Ifi, ku vihej re nj? shk?lqim kujdesi mir?mbajt?s p?r 't? prej f?mij?ve t? saj.Kur zonja ime i b?nte vizit? e i afrohej ta takonte, e magjishmja i thoshte:"Mos m? puth, se jam plak?, por lerm? t? t? puth un?!" "Po, si t? mos t? t? puth, moj n?ne, kur ti je kaq e mir?!"Dhe binte er? borzilok.Si? duket, e lanin me ?aj borziloku.Dhe, mbi gjith?ka, shk?lqente kujtesa e saj brilante deri n? fund t? jet?s.T? p?rshkruante gjith?ka kishte jetuar, p?rjetuar, lexuar e d?gjuar me p?rpik?rin? m? t? lart?."Nuk m'u lag p?rh?ri, t? pakt?n, nj?her? t? vetme n? jet?, -t? thoshte me lot? n? sy."Mir?po interesohej p?r f?mij?t e t? af?rmve t? saj, kur i buisnin sht?pin?, sikur t'i kishte niprit dhe mbesat e veta.Mir?po, interesohej p?r f?mijet e t? gjith?ve n? fshat si po mbar?venin.Mir?po, edhe n? dit?t e fundit t? jet?s pyeste p?r f?mij?t tan? ku ishin, si ishin, si po shkonin me shkollat etj.me nj? kujtes? "qiq?r", kur i themi ne n? Zagori, kujtes? p?r t'u admiruar. Shum? e urt?, shum? goj?mb?l, shum? e matur, por shum? e vrar? n? shpirt. P?r gjith?ka t? r?nd?, q? kishte kaluar.P?r f?mij?t, q? i shihte ashtu t? s?mur? e t? gjymtuar nga diktatura m? e eg?r e kontinentit.Dhe vrarjen e saj shpirt?rore, me at? stoicizmin e saj, me at? fisnik?rin? e saj, me at? sjelljen e saj shk?lqimtare, ashtu si pa u ndjer?, e kalonte natyrsh?m dhe tek ne, dhe ne tek pasardh?sit n?p?rmjet bisedave n? familje, duke u b?r? k?shtu nj? Shembull i Shk?lqyer i N?nave t? P?rvuajtura, nj? Edukatore e Rendit t? Par?, nj? Ikon? e Kujtimit p?r t? gjith? familjen ton? dhe m? gjer?.