Shpëtim Kastrati: Metrika e gurit

METRIKA E GURIT

Tregim

Nga Shpëtim Kastrati

Një tufë lule për ty, o kujtim!

Deti belbëzon e drithëron nënvete, e i spërdredhur si tërfil nga puhia e lehtë që fërfëritet tok me çarçafët e mjegullës së pambuktë tumba – tumba, shket e tollovitet pa u çjerrë mbi kreshtat e shkëmbinjëve. Flladi marrok luhatet e luan lodrueshëm me turiçkën e tij të butë si kone, nëpër kodrën e ulët të vesuar duke lëpirë dhe përkëdhelur xhufkat bleroshe e pa u ngutur bujtet në fushën e Kestrinës si për të fjetur. Mendueshëm, pa rënduar e i shpenguar, dielli  rrukulliset ngadalë e kullot mbi ujrat e njellmëta e të çelura të detit Jon, që shtrihen në horizont plot zemërgjerësi, e sikur i shkel syrin nga kënaqësia parcelës sonë ku po punohet me ngut, por me kujdes si në një minierë ari.

Kështu erdhi dita shtatzanë e mrekullohej, kur unë isha mbrehur në tryezën time portative të punës aty midis parcelës mbi një hartë të papërfunduar relievi. Kur papritur ia behu punëtori Nr. 4 (punëtorët i thërrisja me numra se nuk ua shqiptoja dot emrat e ngatërruar me “sh” e me “th”) i skuqur e djersitur nga lodhja, e duke dihatur mezi u shpreh:

-           Kemi rënë në një gur të lëmuar, prandaj …

-           Ku, në cilën zonë?! – e ndërpreva menjëherë.

-           Ja, ja, atje ku janë ata, - drejtoi gishtin ai.

-           Stop, stop!!! – bërtita si i marrë dhe u turra me vrap, nëpër dherëra e

gurishte që më pengonin të vrapoja aq sa doja, e herë më çaplonin këmbët e rrëzohesha, por ashtu këmbadoras e gjysëmgritur vrapoja sa të mundja.

-           Ku është?! – pyeta si i çakërdisur e duke zgurdulluar sytë, punëtorët.

-           Ja këtu, - më tha njëri nga ata dhe e ceku lehtë me lopatë.

-           Mos! Mos e prek! – i bërtita, - largohu që këtu! Edhe ju të tjerët, - dhe

fillova të largoj pak e nga pak dheun me duart që më dridheshin derisa ceka gurin, ku gishtrinjtë befas më shkanë në formën e lëmuar të tij. Ndjeva një rrënqethje të lehtë, përvoja shpesh nuk më kishte gënjyer, besnikërinë e saj e kisha provuar me dhjetra herë, sapo çikja sadopak qenien brenda mitrës së errët të dheut. Edhe kësaj here besoja se dheu i pamëshirshëm, si gjithmonë për zanatin tim, mbante e fshihte të robëruar në kthetrat e tij, thesare nga më të çmuarat e kësaj bote. Ndaj u gatita si mamija që prêt fëmijën e brishtë, dhe largoja dheun si melin nga orizi pa u ngutur, për të ruajtur brishtësinë e saktësinë e tij.

-           Më sill veglat e holla, - i thirra njërit prej tyre.

Zgjodha një spatull të hollë druri që e përdorja shpesh për t’i dhënë formën

objektit, punoja ngadalë e me shumë kujdes, duke larguar dherat herë pas here me furçë. Sepse kisha sajuar vet një komplet veglash pune nga druri i ullirit që ishte i fortë dhe u rezistonte dherave gjatë gërmimit, por që fortësia e tij nuk mund të gërvishte skalitjen e gurëve apo qeramikat e rralla që i pastroja me kujdes derisa u jepja formën “e gjallë” me të cilën mund të më shpreheshin. Kështuqë i mbaja gjithmonë në tryezën time të punës dhe rreptësisht ato nuk mund t’i përdorte askush tjetër përveç meje.

Objekti kishte rënë në brinjë dhe me bazën e tij pak më në thellësi ndaj edhe nuk tundej, kështu e kisha të pamundur të përcaktoja llojin e tij. Por kur kisha harritur të zbuloj afërsisht një të tretën, e kuptova që kisha të bëja me një statujë, sepse me duart që më dridheshin po i lëmoja pjesën e prapme të kokës nëpër ondet e buta që i kishte dhënë mjeshtri. Ndjeva dobësi sepse kisha mbi një orë që po punoja, por vendosa të mos kërkoj ndihmë për shkak të delikatesës dhe punës speciale që duhej, ndaj i urdhova punëtorët të pushojnë. Tëmthat më rrihnin fortë nga lodhja, por më tepër edhe nga tensioni dhe padurimi derisa të më shfaqej figura që fshihej tinzisht nën dheun e ngjeshur. Një tufë mizash nuk më ndahej, ndaj dhe fytyra ishte trashur me dhera nga ngasja që u bëja atyre të flamosurave herë pas here. Sidoqoftë kisha edhe tre - katër orë ditë dhe më mjaftonin derisa të konstatoja formën, ndoshta edhe “titullin” e saj. Dhe ashtu gjysëm i lodhur, ose kështu më dukej sepse isha më i lodhur nga ç’mendoja, ngaqë isha tepër i ngarkuar emocionalisht, por që ende gërmoja me kujdes dhe me ngulm. Kur kisha arritur të zbuloja disi pamjen e parë dhe fytyrën ende pa e identifikuar, ndjeva nëpër ngutjen time gulçe apo sikur një zë:

-           Kush je ti, që më zgjon nga gjumi i gjithmonshëm?!

U shtanga, dhe më ra spatulla nga duart. Më kishte ndodhur edhe më parë kjo lloj

profecie, por kur kisha përpara syve një mrekulli të sapozbuluar, dhe nga emocioni ose kënaqësia sikur bisedoja me të. Në këtë rast nuk kisha ndonjë ide se kush ishte apo kush po më fliste, kur nuk e kisha thirrur unë më parë, ndaj edhe mbeta si guak e s’dija ç’farë të stisja. Por më tepër besova se më kishin bërë veshët nga lodhja, kur papritur dhe padashur një zë tjetër:

-           Mbaji larg ato duar! – Ishte një thirrje që më frikësonte ose donte të më

frikësonte, sepse në punën time shumëvjaçare nuk më kishte ndodhur asnjëher një gjë e tillë, por nuk kisha kohë për meditim, dhe ngaqë u ndodha vetëm, ashtu i ngjethur qimepërpjetë rashë në dialog:

-           Gaboheni o madhështi, nëqoftëse ju jeni një qënie a shëmbëlltyrë tokësore,

dhe duart e mia të pamëkatshme vetëm se po kujdesen aq shumë tu ngjallin skaj dritës, si edhe qysh u krijuat! – kisha folur me vete apo i kisha folur atij objekti të mistershëm, këtë nuk mund ta përcaktoja.

-           Barbar! – shpërtheu zëri, dhe ndërsa nuk mund të dyshoja më, ndaj u

përgjigja me përulësi, ose me ndërgjegjen e plot profesionale atij çasti.

-           O Perëndi, jam ithtari juaj, i përdëllyeri, jam …

-           Hëm … I njohë duart e tij, të allta delikate, ato janë në fund të pusit e nuk

ngrihen më, largohu pas vetes, barbar!

Pavetëdijshëm më shkuan sytë tek pusi që nuk ishte shumë larg nga aty, isha pëkulur mbi të dhjetra herë, kisha vënë re edhe shenjat e litarit nëpër buzët e tij, gjithashtu kisha krijuar përshtypjen se ai vetëmse kishte përmbushur detyrën si një pus i rëndomtë që ishte, pa menduar se ai mund të mbante mistere në fundin e tij të skëterrshëm, por kjo mbetej për planet e ardhshme të ekspeditës time, ndaj u krodha padashur në një lutje profesionale:

-           Të përulem madhështi! Unë dua vetëm të të rilind, do ta ngre nga dheu i

zi gjer në qiell madhështinë tuaj, siç edhe është, e paarrirë, o krijesë mëshironjëse!

-           Nuk u përgjigjë. Veçse pas një pauze sikur gjëmoi një uturimë apo klithje,

që papritur lëshoi një “muuu” të fortë, si rënkimi i një kau të therur dhe nuk u përngjall më.

Dija nga një gojëdhënë që; “Eneu trojan dikur kishte bërë fli një ka për t’ia kushtuar perëndive dhe kthimit të tij nga Troja kur po hynte në shtetin e Epirit, por kau që mbeti i plagosur, çau nëpër ngushticën e detit dhe ra e ngordhi sapo doli këtu në breg, dhe që atëher ky vend u quajt (Buthroto)” Butrinti i sotëm.

Të ishte shfaqur kjo klithje kau pas mijra vjetësh?! Më dukej tepër e habitshme, por edhe e rrënqethshme, përderisa po zgjoja nga gjumi një botë tjetër, pikërisht në truallin që e trokëllitën thundrat e përshpirtshme të tij.

U shkëputa për një çast nga puna, u freskova dhe u shplava me ujë të ftohtë, ndeza një cigare dhe e hodha vështrimin mbi det. I cili si një gjysëmrreth thurej nga ishuj dhe gadishuj të vegjël, mu duk interesante por edhe tragjike kur më erdhën ndër mend qindra luftra shkatërrimtare nga pushtues lakmitarë e barbarë që kishin shkelur këtu, midis tyre edhe stërgjyshërit e mi romakë. Ndjeva keqardhje, por edhe disi i shfajsova që kishin lakmuar një mrekulli të tillë.

Thirra një punëtor për ndihmë që më dukej më i kujdesshëm nga të tjerët dhe fillova sërish punë.

-           Duhet ta nxjerrim nga këtu pa perëndur dielli, - i thashë punëtorit që po

më ndihmonte.

-           Dashtë perëndia të jetë sakllam (i saktë)! – ma ktheu ai. Sepse shumë prej

objekteve dhe sendeve që gjenim ishin të thyera e të copëtuara, e na duhej të shoshitnim dherat për të mbledhur copërat e tyre e për t’i kaluar në procesin e formimit nëse mundej.

-           Duket i saktë, - i thashë, - por puno me kujdes.

-           Si të urdhëroni ju, zotëri! – ma ktheu ai, e hetonte duart e mia dhe

vepronte me shkathtësi sipas procesit që kisha zgjedhur unë.

Kishim zbuluar më shumë se gjysmën e statujës, punëtori punonte gjithmonë në

pjesën e prapme të tij, ndërsa kokën po e rrumbullakosja vetë dalngadalë. Kur pa papritur mu shfaq mrekullia e vërtetë, që për shkak të peshës e ngaqë nuk e kishim nxjerrë ende nga dheu, nuk mund ta mbaja në prehër që ta sodisja e përkëdhelja. Kisha lëshuar një klithmë gëzimi pa dashur, ndaj dhe punëtori më pyeti:

-           Mos është vetë perëndia kjo, zotëri, që u habitët kaq shumë?

-           Ashtu duhet të jetë, por kujdes sa ta nxjerrim.

-           Thua të ket shpirt, që e ledhatoni si fëmijë?! – pyeti punëtori disi i

habitur.

-           Në mos nuk ka, do të ketë, - ia preva shkurtë, por mundohu e gjeji fundin

që mund ta ngremë pastaj.

-           Si urdhëron, - heshti ai dhe vijoi punën.

Mbas një ore punë, mu duk e përshtatshme që mund ta ngrinim nga aty. E fshiva

me kujdes të gjithë pjesën e zbuluar me furçë se mos vija re ndonjë thyerje apo plasaritje, por për fat nuk dukej ndonjë shenjë e tillë.

-           Shpejtë, - i thashë punëtorit, - përgatit vendin për ta ngritur, shpërndaji

dherat dhe ule pak hendekun.

Magjia që më kishte tërhequr në këtë vend dukej se kishte ngadhënjyer, kisha

përpara një mrekulli të vërtetë, nga ato të pakta që ka kjo botë, dhe për fat dukej e padëmtuar. Por në çast mu kujtua sentenca e mikut tim Filipe; “I dashur Ugolini, mrekullinë tuaj në jetë mos ia besoni askujt tjetër, sepse askush nuk do ta çmoj më tepër sesa ju.” Kjo sentencë më shumë sesa sot nuk vlente kurrë, ndaj më vuri në mendime të thella, por që nuk ishte çasti të gjykoja shtruar e hollë për të, ndaj thirra pa hezituar punëtorët për të ngritur statujën.

Fati po më buzëqeshte dhe unë duhet vetëm të gëzohesha, statujën e ngritëm njëherësh dhe ashtu siç e kishte pjellë mjeshtri, e përndezur nga krenaria dhe madhështia e saj, që i jepte kuptim gjithë atij peizazhi mahnitës që po përskuqej nga thekët e diellit si asnjëher tjetër. “O perëndi”, pëshpërita, vërtet harrita ta shohë spektrin e sajë, si asnjëher në jetë!

E barta menjëher në dhomën time të punës, mu desh një javë kohë që ta pastroja dhe ti bëja restaurimin e mundshëm me ato kushte që kisha. Tani e kisha të qartë që kisha të bëja me një figurë të Apollonit, me sa dukej e shkollës së Praksitelit e porositur për tempullin e Asklepit që përfaqsonte hyjninë e mjeksisë dhe të mbrojtjes së qytetit. Por ku do të qëndronte kjo mrekulli? A mund t’ua fshihje syve të etur artdashës këtë përsosmëri të artit? Këta njerëz mund të gjendeshin vetëm në Romë, ose mund të vinin nga vendet e tjera pikërisht aty, sesa në Shqipërinë e varfër dhe të prapambetur.

Pa menduar për mëkatin që mund të bëja, vendosa ta pagëzoj; “Dea e Butrintit”, kjo do ti ftohte disi gjakrat edhe përrreth Shqipërisë, sidomos me grekërit, sepse sapo të përflitej për Apollonin, megjithëse e gjendur në një kult Trojan, ata do ta kundështonin vendosjen e tij në Romë. Për këtë kisha edhe një arsye tjetër; Metrika e gurit kishte një domethënie të veçantë nga ato të mëparshmet. Në të qëndronte një kokë burri e vendosur në trupin dhe fizionominë e një gruaje që të tërheq menjëher. Për këtë ide të autorit dhe kompozim të tij, nuk kisha ndonjë koment, kjo ndërthurje gjeniale njerëzore do të më mundonte shumë, sepse nuk e kisha hasur ndonjëher në qindra dhe mijra ikona dhe piktura që kisha parë, sidoqoftë i nënshtrohesha gjenialitetit të tij pa mëdyshje, këtë le ta vazhdonin të tjerë më pas, të kuptonin thelbin e idesë së tij. Unë i kisha rënë në gjunjë madhështisë, dhe një për një shkoja rruazat e saj; punimi oval i fytyrës me një vështrim të ngadalshëm ëndërrimtar, balli i qetë i parënduar mbi sytë e vegjël femëror, krehja e flokëve tipike femërore me një xhufkë të bukur mbi të, hunda e drejtë dhe e hollë simetrike me faqet e lëmuara, buzët në prag të të qeshurës mbi mjekrën delikate femërore, veshët e vegjël fisnik të zbuluar dhe të ngritur paksa ulët mbi faqet e rrumbullakosura me mollzat në harmoni të përkryer, që të nget në mëkat edhe pse qënie prej guri. Kjo e përmbushte edhe më tepër pagëzimin tim.

Ishte viti 1928, kur kisha përgatitur letrën pëcjellëse dhe prisja përgjigje me padurim. Ua kisha bërë të qartë eprorëve të mi se me çdo kusht kjo mrekulli duhet të përfundonte në Romë. Sepse nuk e kisha të lehtë ta rrëmbeja si objekte të tjera që i kisha dërguar atje me anijet e shpeshta që më vizitonin. Origjina, autorsia dhe e veçanta e saj ishte në anën tjetër të Adriatikut, ndaj ekspozimi i saj në një muze të Italisë ishte i papërshtshëm pa miratimin zyrtar, për vetë rëndësinë dhe kapacitetin e pakrahasueshëm të veprës.

Ndaj sot që po shkruaj këto rradhë, edhe po të vdes një ditë, qoftë edhe si mëkatar, perëndia ime do t’më ndiej, sepse dita dhe i dhashë botës aq sa mund të jepte profesioni im. Një mrekulli që ishte fati im, Dea e Butrintit.