Ndue Ukcama: 380 vjet histori arsim kombëtar

UDHËTIM TE MURET DHE DOKUMENTET E SHKOLLËS SHQIPE

KURBIN E LEZHË,

-380 vjet histori arsim kombëtar-

“At Donat Kurti, në një studim të rrallë të botuar te “Hylli i Dritës”, me 1935, duke folë për shkollat shqipe në Shqipërinë veriperëndimore shkruan:” Një tjetër shkollë mjaft e hershme ishte hapur në Kurbin, me 1632. Përveç shkrimit e leximit aty mësohej gramatika shqipe dhe përdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit.” Thelbin e vërtetë të këtyre shollave e jep bukur kleriku françeskan shqiptar Leonardo, i cili pohon:” Ne jemi më shumë misionarë të qytetërimit se sa të fesë”.

Nga NDUE UKCAMA

Vjeshta dhe historia duket se po më bashko hen, jo vetëm në ngjyrat e tyre të verdha, por edhe në magjinë që fshehin. Kam lexuar shumë dokumente, kam parë dëshmi të misionarëve shqiptarë e të huaj dhe sot po shkoj drejt mureve të ftohta të shkollave të vjetra shqipe.

Së pari Kurbini. Jo Kurbini që e shohim nga rruga nacionale, por pjesa tjetër, pas maleve. Përtej Milotit kthehemi djathtas dhe ecim bregut të lumit të Hurdhazës. Në dy anët e luginës madhështore janë vendbanimet e lashta të Kurbinit, nga kreu edhe Gallata. Në një ngjitje në shpatet e maleve ndalojmë te një kodër shumë e bukur me ujë dhe pemë.

Aty ngrihen muret e kishës së Shën Premtes. Mure befasuese, prej ku duket e gjithë lugina. Por më mire le të kthehemi te dokumentet e shekullit 17-të. Mark Skurës në vitin 1640 iu ngarkua detyra e arqipeshkvit të kishës metropolitane të Durrësit, që përfshinte kishat deri në Dibër. Ai u vendos këtu, në Shën Premte për arsye sigurie. Ja se si e përshkruan Mark

Skura këtë vend: “Kjo kishë katedrale është nën titullin dhe pajtimin e Shna Prendes. Kurbini është i vendosur midis dy maleve shumë të ashpra, ai që është i sipri në anë të Lisit quhet Trodhena dhe në anë të detit Adriatik quhet Glera (Djerra), ku qe kapë Shën Vlashi prej zyrtarëve të Agrikolaut.

Kisha është e gjitha me gur të gjallë, por shumë e vjetër. Ka një shkollë me 10 gjakoj, që arqipeshkvi I ushqen me xhep të vet dhe i veshë...” Për Mark Skurën, arqipeshkvin legjendar, kalorësi Françesk Bolica në 25 korrik 1650 shkruan: “Si e vuajti ashpërsinë e vendeve në malet e Kurbinit bashkoi gjashtë mijë luftëtarë dhe me këto forca , me trimëri të madhe ruajti një sasi të madhe besimtarësh deri në ditët tona tuj ndejtë syhapur në roje, sa mund të thuhet se ai është shtylla e vetme.” Për ekzistencën e shkollës shqipe këtu na njohin edhe vendimet e Kuvendit të Arbrit, ku thuhet: “ Ndër të tjera sende të mira që Kuvendi i Shenjtë I Propagandës i ka bërë Shqipërisë është për t`u njohur edhe të ngriturit e shkollës në kishë të Kurbinit, që djemtë të rriten në rrugë të Tenzot e të zënë letrat.”Më poshtë Kuvendi i Arbrit udhëzon mjeshtrin e shkollës, apo drejtorin e shkollës: “Shkollarët

mbasi të kenë zanë me këndue e me shkrue Mjeshtri t`ju mësojë gramatikën, e t`i bëjnë me zanë gjuhën latine, në mos tepër mirë të paktën nevojisht.” At Donat Kurti, në një studim të rrallë të botuar te “Hylli i Dritës”, me 1935, duke folë për shkollat shqipe në Shqipërinë veriperëndimore shkruan:” Një tjetër shkollë mjaft e hershme ishte hapur në Kurbin, me 1632. Përveç shkrimit e leximit aty mësohej gramatika shqipe dhe përdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit.” Thelbin e vërtetë të këtyre shollave e jep bukur kleriku françeskan shqiptar Leonardo, i cili pohon:” Ne jemi më shumë misionarë të qytetërimit se sa të fesë”. Gjatë hulumtimeve të atij shekulli, gjeta edhe një baladë të mahnitshme arbëreshe, kushtuar Ded Skurës, një luftëtari të kësaj treve. Si gjë të veçantë, po e sjell të plotë: Tek Tek çuka e një kodrine,/Nën hijen e një lisi, / Dergjej shtirë Ded Skura, /Trimi, vetë s‘mund të ftohte Zjarrin e plagëve të tij./Kaluen shokët krenarë:/- Ded Skura, ngrehu të shkojmë!

- Ecni shokë, ju me shëndet,/Unë s‘vi me ju,/Veç ju lutem aty poshtë/Kalin tim t‘ma merrni,/ Të mos cofë ai me mue. / E t‘ja shpini ju tim bir./ Kur të rritet të ngjeshë shpatën, /E t‘i hipi kalit tim. Se e shpiu ai në luftë,/ Mbi mizorët që i vranë t‘anë, /Të më ngrofë zemrën time.

Po zbresim nga lartësitë e Kurbinit, disa lëndina të bukura në prehër të majave, që një udhëtar i huaj i pat quejtë si ecje mbi tapetet persiane dhe po drejtohemi për në krahun e djathtë të Matit, në zonat e Lezhës. Por para se të largohem, po ju kujtoj njerëzve si puna ime, të dashuruar pas natyrës, bimësisë, ujërave dhe historisë, se një ditë ose disa orë këtu, në luginën e fshehur të Kurbinit, një vizitë te shkolla shqipe e vitit 1632, te muret e sajë, do të krijonin energji positive dhe një kujtim, që nuk harrohet shpejt. Pllana shtrihet në krahun e djathtë të rrjedhës së poshtme të Matit, në mes dy urave e deri lart në kodra e në malin e Bakianit. Ngjan me një shqiponjë me krahë të shtrirë në dy anët e një kurrizi kodrinor, ku ka kaluar rruga historike për Shkodër, Prizren, Krujë e Manastir. Në pjesën e sipërme të Pllanës ngrihet madhështore kisha e Shën Venerandës, mbi 600 vjeçare. Këtu ka qenë edhe shkolla shqipe e njohur në shumë dokumente. Patër Donat Kurti në botimin e tij shkruan se: “në vitin 1638 Pater Hiacinti a Sospitello OFM, italian me fis, por shqiptar me zemër, ka çilë shkollën fillore në Pllanë, aso kohe vend mjaft i banuar. “Që me 1625, Gjon Kalesi kishte propozue të ndërtoheshin dy shkolla në vend me 10-12 nxënës, secila për të përgatitë pastaj për kolegjin e Liretos, sepse kështu do të nxirrej fryt i mrekullueshëm në ato vende, ku s`ka as shkolla, as mësues që të mësojnë farë gjaje.” Duke kaluar nëpër Pllanë, Teodor Ipen shkruan se, Pllana shtrihet mbi shpatin e kreshtës malore të Bokjanit dhe se fshati i sotëm i varfër dhe i vogël, ka qenë dikur një vend i rëndësishëm tregtie, që kishte pothuaj karakterin e një qyteti, të cilit i përkiste gjithë zona pyjore e bregut të Matit, pasi krejt mali i Bokjanit me rrethinat e tij kanë qenë më parë shumë më tepër të populluara. “E duke folur për kishën e Shën Venerandes, njëkohësisht shkolla e vjetër e Pllanës,miku i shqiptarëve Ipen, thekson se “pjesa e përparme e kishës së Pllanës paraqet figura të Shën Mikelit dhe Shën Gjergjit, nën të cilat duken piktura më të vjetra dhe më me vlerë”. Në dokumentet e shekullit 17-të, ku theksohet se nxënësit mësonin në këto shkolla shkrim e këndim, shpesh edhe aritmetikë e përveç shqipes mësonin edhe latinisht, flitet edhe për libra të shtypura në shtypshkronjën e Obotit, në breg të Bunës. Sipas enciklopedisë kroate shtypshkronja e Obotit njihet me 1493, pra vetëm 38 vjet pas shpikjes së Gutenbergut. Për kishën e Shën Verendanës në Pllanë ka shkruar edhe Marin Bici, kryepeshkopi i Tivarit, i cili në vitin 1610 e quante kishë e mirë për 500 vetë me një hajat të bukur përpara. Në vitin 1624 Benedikt Orsini, peshkop i Lezhës, e cilëson atë “si ma e mira kishë e Shqipërisë”.

Dokumentet e kohës theksojnë se shkolla fillore e Pllanës “kje ndjekë me zell prej vendasve e i mbërrijti zani deri ndër e largëta të Zadrimës, që me zi pritshin me i çue fëmijët e vet. Numri i nxanësve të jashtëm pat mbërrijtë deri në 25, e këta na e jep shkas me nënkuptue se do të kenë pasë edhe ndonjë konvikt. “Dijmë prej dokumenteve-vazhdon Donat Kurti-se pasuratëve xeheshin edhe mësime letrare, domethënë mbahej deri diku një shkollë e mesme, pa përjashtue gjuhën e vendit.Përparimi kje aq i madh sa i tërboi turqit, të cilët mbas 9 vjetësh e rrenuan fare. Në vjetin 1697 kje çilë rishtas. Se deri kur vijoi nuk dihet..” Le ta lëmë në heshtjen dhe shenjtërinë e tij këtë monument të fjalës së Zotit, lirisë e arsimit kombëtar e të vazhdojmë udhëtimin drejt Lezhës, ku na presin të tjera pamje, të tjera dëshmi historike, na pret Vela dhe Zadrima e lulëzuar e pjellore dhe nën dritën e gjimnazit më të vjetër shqiptar, të njohur deri sot në vendin tonë. Së pari Lezha. Askush nuk mund ta thotë më bukur se sa biri dhe Homeri i kësaj toke, Patër Gjergj Fishta: Këtu gjën shka t‘kande ty,/Vezullime e xhixhillime,/ Gurgullime dhe blerime,’/Me lugina e me kodrina,/ Me lendina e me rudina,/Hije, kroje dhje cuirila,/ Dejka, mjelma e n‘shteg kojrilla... Qielli i kalter, tokë e blerë,/ Njeti dimen, këtu pramverë...

Kemi lënë pas kalanë bashkë me ballkonet e mahnitshme të Adriatikut e po ngjitemi në thellësi të maleve. Para nesh është kështjella e dytë e Lezhës, kështjella, që nuk ra kurrë. Kjo është Vela, ku në vitin 1632 u ngrit shkolla shqipe. Në librin “Shqiptarët”- vëllimi i parë- Edwin E. Jackues, viti 1996, me nëntitullin “Shkollat e hershme katolike”, shkruhet: “Shkolla e parë e dokumentuar në gjuhën shqipe u hap në Velje të Mirditës në 1632. Tjerat Pllanë 1638, Trashan 1639, Shkodër 1698. “Mësuesit: Gjon Shqiptsari, Filip Shkodrani, Dhimitër Dhermiu etj...” Këto na vijnë ndërmend ndërsa vazhdojmë udhëtimin mbresëlënës në qafat e maleve përballë Velës. Fshati i shpërndarë si delet e bardha në kullotë, shfaqet para nesh krejt befasues. Një vendbanim I lashtë, me një histori të madhe , kaq thellë në këto male të ashpra e të bardha. Ja se si thonë dëshmitë historike. Dom Prend Suli shkruan se për shumë vjet ipeshkvnia e Lezhës ka patur në Velë një gjakoni (shkollë), ku priftërinjtë u mësonin shkrim e këndim të rinjve.” Relacionet e gjysmës së parë të shekullit 17-të përmendin rregullisht dy kishat e Velës, Shelbuemin, muret e së cilës ngrihen në një kodër dominuese në krye të fshatit. Pikërisht këtu në kishën e Shelbuemit u hap shkolla shqipe, që ka qëndrue për një kohë të gjatë. Për shkollën e Velës, e njohur si shkolla e Lezhës, bëjnë fjalë edhe konkluzionet e Kuvendit të Arbrit, mbajtur në Merqi në 14-15 janar 1703. Të befason aty së pari një letër drejtuar papës me origjinë shqiptare Klementit të 11-të, ku thuhet: “Nën hijen Tënde o At Papë, dheu i Shqipnisë po gazmohet, pse pas shumë vjetësh po merr frymë e po i çelë sytë: kjo Shqipni, që tash sa mot ka ndej si e harrueme, mblue e varfra prej mjegulle, nën një Papë shqiptar po del në dritë e mezi ç`pret me fitue namin e lumninë e moçme”. E në kreun e pestë të këtij dokumenti historik shkruhet “për shkollë të Kurbinit e Lezhës”, ku caktohen detyra të rëndësishme për mësimin e gjuhës shqipe. Nuk duhet të harrojmë se në atë kohë Papa Klementi i 11-të kishte hapur në Romë katedrën e gjuhës shqipe, ku mësonin shumë arbëreshë, shqiptarë dhe sidomos fretërit italianë, që para se të shkonin në Shqipëri duhej të mësonin gjuhën këtu. Ata duhet të kryenin shërbesat e tyre në gjuhën shqipe. Madje Papa ngarkoi një grup të madh historianësh për të mbledhur materiale e përgatitur historinë e Ilirisë. Njoftimet thonë se dy-tre karro të mëdha të ngarkuara ,me dokumente të mbledhura në të gjitha krahinat, u mbytën gjatë kalimit të Drinit në një ditë me furtunë. Është e mahnitshme detyra, që Kuvendi i Arbrit u ngarkoi misionarëve që duhet të jenë të provuar, të dinë mire shqipen.” Zani i tyre të ndihet jo veç ndër kisha, por edhe nëpër katunde, nëpër ara, nëpër fusha, bjeshkë, kasolle e nëpër shtëpia të të varfërve, e kështu gjithkund të derdhet mundi e predikimi i tyre, për t`u bërë të denjë për ato fjalë të forta, që dualën prej gojës së Shën Palit:” Vaj për mue n`mos predikofsha, pse mue më asht vu barra me mbjellë fjalën e Tën Zot”. Kthehemi përsëri te shkollat e kohës. Është interesant një relacion i vitit 1629, ku thuhet se “ ka edhe shumë të rinj, që nxanë këndim e shkrim, por deri tash nuk janë klerikue. Pra qëllimi i shkollës nuk është

vetëm përgatitja e meshtarëve. Qëllimin e jep relacioni i Pjeter Mazrrekut, arqipeshkvi i Tivarit. Në vitin 1633, ai shkruan se “ky komb ka nevojë të madhe për kolegje, aq sa ka nevojë për vetë shëndetin. Prandaj në qoftë se nuk do të merren masa me shkolla e kolegje, mbaroi ky komb, humbja dhe dënimi i të cilit do të shkaktohen nga zelli i pakët dhe nga dhimshuria e pakët e shekujve të tanishëm.” Në Velë, në pjesën e poshtme të fshatit, midis gjelbërimit ngrihet edhe sot në gjendje të mirë kasha tjetër, ajo e Shën Premtes. Aty afër buron një krua me ujë të ftohtë. Kambana e kishës e derdhur në të dytin vit të pavarësisë kombëtare, siç shkruhej në të, me kujdesin e meshtarit dhe personalitetit të shquar Dom Nikoll Kimëza. Këmbana u kushtohej bijve të Velës, që ranë në luftimet e ashpra kundër ushtrisë së Turgut Pashës në vitin 1910. Atdhetari dhe antikomunisti Nikoll Kimëza, pas luftës u largue në Itali, ku e la si amanet që kur të ndërrojë jetë, të varroset në Shqipëri.

Në kulmin e regjimit komunist shokët e tij e morën trupin dhe u nisën drejt Durrësit, por autoritetet komuniste e kthyen mbrapsht. Për të plotësuar amanetin, thuhet se miqtë e tij e hodhën dhe e varrosën në ujrat territoriale shqiptare të Adriatikut. Udhëtimi ynë i fundit është Zadrima, vendi ku me 1639 u formua shkolla më në zë e më me vlerë, e njohur deri sot si gjimnazi i Blinishtit. Por, para se të arrijmë te ky vend historik, po ndalojmë pak në

Nenshat, ose siç njihet në historinë kishtare si Ipeshkvia e Capës. Ja pikërisht në maje të malit të rrethuar nga fshati, duken muret e kësaj qendre të madhe. Me 10 prill 1641 Frang Bardhi i shkruan Romës:” Shëngjergji- varrezë, e Shëngjergji-kishë gjindet sot në Nenshat, pikërisht në kuotën 174 metër. Sapa ka rreth vedit një katund të madh me 80 shtëpi, katund që në gjuhën epirote quhet Ndenshati, domethënë Nden Shat (Zapa). Dihet se nga ky fshat kanë dalë 4 ipeshkvij; domethënë Gjergj Suma, Tozal Bardhi, Nikoll Bardhi dhe i thanuni Gjergj Bardhi, arqipeshkvi i Tivarit. Zadrima ka një rreth 20 miljesh me një mijë shtëpi”-

vazhdon relacioni i Frang Bardhit. Zadrima shtrihet si një krahinë në vete ndërmjet Shkodrës e Lezhës, në një fushë shumë të bukur, më të shumtën në breg të Drinit, me ara shumë të pjellshme dhe të begatshme, me çdo frut e sidomos grunë, mel e venë, fiq e dardha, kumbulla, shega, pjepna e shalqinj, sallata, rrepa, hudhra, qepë e zarzavate të tjera me çdo lloj bishtajash që falë Zoti; qe, lopë, dele, derra, kuaj e kafshë të tjera me shumicë. Pastaj ka kroje shumë të ftohta, për çdo mil, rranxë maleve të nalta, që i bajnë kunorë për bukuri nga jugu, nga lindja, nga veriu. Ka mbi 500 fermane me nënshkrime të vetë dorës së perandorëve turq.” Në një relacion tjetër të 27 marsit 1638, të Kerubinit thuhet se Zadrima ka shumë përjashtime, privilegje. E kjo ndodhë kështu:” Pashë Dukagjini bishte një zotëri prej Zadrime, i cili u bë i pasur pa pasë trashëgimtarë dhe kur i erdhi vdekja në Stamboll, Sulltani e pveti se kujt po ia lente pasurunitë e veta. Ai iu përgjegj: -Sulltanit.-Prap sulltani e shtoi:

-Ç‘ka don të bëjmë për shpirtin tënd?-Pashë Dukagjini i tha:

-Due të më falësh Zadrimën, që më ka nderue shumë., prandaj due që të jetë e lirë.

Kështu e dha Sulltani Zadrimën, por Frang Bardhi shton: “Pashë Dukagjini e kërkoi Zadrimën me e lanë për shpirtin e vet, me detyrimin që zadrimorët të ndreqin e mirëmbajnë 30 urat mbi lumenjtë e këtij vendi, kjo për t`u shërbye udhëtarëve. Kjo duhet të ketë qenë edhe mundësia për të hapë gjimnazin në Blinisht. Blinishti në atë kohë, sipas Marin Bicit, ishte fshat i madh me toka të pasura,me mbi 200 shtëpi dhe mbi 1600 banorë. Fshati i vjetër ka qenë bregut të Drinit dhe pikërisht te një rrap e disa gurë, që ruhen sot e kësaj dite ka qenë gjimnazi, për të cilin At Donat Kurti shkruan: “Një vit pas themelimit të shkollës së Pllanës, në vjetin 1639 kje çilë prej fretënve të kuvendit të Treoshanit një tjetër shkollë në Blinisht, drejtori i së cilës kje Karl Mirandulanus. Me shka duket kje një shkollë mjaft e plotësueme. Ndiqej prej 50 nxanësish, e pos këndimit e shkrimit, nxeheshin edhe landë të tjera. Deri sundimtarët çuditeshin për përparimin që bahej në atë shkollë, por anmiqt ishin të panumërt dhe në vjetin 1640 drejtorin e kësaj shkolle e gjejmë në burg, tuj pësue mundime të mëdhaja. Ka gjasa se kjo shkollë s`mundi me vijue gjatë.” Në afërsi të shkollës janë edhe dy monumente të vitit 1300, ura e Helenës dhe kisha e Shën Shtjefnit. Ishte ky një udhëtim, pa pretenduar histori shteruese, më tepër një sinjal i kuq për të kthyer sytë nga këto shkolla, për t‘u thënë njerëzve se kalendari i mundimshëm i shkollës shqipe, të paktën deri tani, e ka fillimin në vitet 30-të të shekullit 17-të, ose 300 vjet para kalendarit zyrtar të arsimit komunist.

(Për ZSh-në, nga redaktori ynë Zeqir Lushaj)