Përparim Hysi: Një"leksion" me vlerë i një dashurie prindore

Një"leksion" me vlerë i një dashurie prindore

(Romani  "Syri i Ritës" të Kristaq Turtullit)

Nga Përparim Hysi

As që më çudit botimi i një romani nga shkrimtari Kristaq Turtulli.Duke ia bërë ndërrimin e mbiemrit në Kristaq Romani,unë them që kam qëlluar në shënjë.Nuk dua që t'i përmënd romanet e tij,se për të shumtin e lexuesëve këta romane janë të njohur.Ata që nuk i njohin,mjafton që të lexojnë kolegun e tij,po nga Korça,shkrimtarin  dhe  poetin Kostaq Duka,që tek "Fjalaelire" ka folur përgjithësiht për ta.Ajo që më çudit tek romani"Syri i Ritës",është dashuriae një prindi për bijën e  e vetë.Them vetëm  ky fakt,e bën unik  romanin dhe autorin e ngre në një shkallë të epërme.Në jetë thuhet:-Babai e lë fëmijën fukara;nëna e lë jetim.".Në gjithë historinë e letërsisë shqipe,qoft dhe në folklorin e saj,si prelud i letërsisë-se dihet që letërsia gojore ka prirë para letërsisë së shkruar-merr jetë ose këndohet për dashurinë e nënës.Kjo dashuri është ngritur,me të drejtë,në apogje.Profan,them,që nuk jam.Kam lexuar mijëra libra,po kurrë në asnjë prej tyre,nuk kam hasur atë dashuri të madhe të një babai për  çupën e vetë.Dhe ku në një roman shqiptar,ku ardhur prejt traditës,sado e prapshtë kjo traditë,po ka bredhur gojë më gojë deri në ditët tona,se,kur lind djalë,zbrazet një pushkë dhe,kur lind çupë,qajnë dhe trarët e shtëpisë.Nisur vetëm nga ky fakt,unë jo vetëm do ta veçoja  romanin"Syri i Ritës",por,po të varej nga unë,ky roman do të ishte një"lexion" me vlera të  papërsëritshme dhe duhet të zinte vënd në të gjitha programet e shkollave të mesme,po se po,por dhe më tej në fakultetet e letërsië të universiteteve.Aq më shumë i rritet vlera e këtij"lexioni",po ta quajmë kështu,në këtë kohë kur mardhëniet prindër- bijë,pak nga pak,po ftohen dhe ca nga ca,kjo dashuri po kthehet në dëborë.

*** 

Është e vërtetë që në roman vënd qëndror zë një jetime,fryt i një dashurie të beftë dhe autori si njohës i mirë  i këtij fenomeni që i ngjet një flake që sa ndizet me të shpejtë,po me atë shpejtësi dhe shuhet,por,megjithatë jeta vazhdon.Me sentencën"Zjarret e befta të djegin" autori,pothuaj,e ka dhënë zgjidhjen,paksa barbare,megjithatë,të kësaj lidhheje midis dy aksionistëve që vijnë nga krahina të ndryshme,që kanë me vete,mentalitete të ndryshme,dhe,siç dhe ndodhi,lidhja nuk mbajti.Ata mbaruan në një pellg gjaku.Rezarta është vazhdimësia e kësaj lidhjeje dhe,siç mendoi unë,për ,autori duke e trajutar pak njëanëshmërisë këtë personazh(duke i ngarkuar moshës së saj të njomë më shumë se një "gjynah"),desh ka rënë në grackën e popullit që thotë:-Çdo gëzimi tek jetimi!Por jo,më së fundi,ai e "çliron" veten dhe personazhin nga ky paragjykim,dhe të vjen mirë që ajo,Rezarta  që kish aq"faje",di të mposhtë "dallgët" që vërshuan mbi të dhe arrrin të krijojë familje të shëndoshë,duke u bërë dhe një punëtore model.

Natyrisht,autori në"ngrehinën e tij artistike" ka shumë personazhe.Po për mua-nuk besoj se do jem i vetmi- personazhi më madhështor(ai nuk zë vënd në gjithë dinamikën e romanit dhe,për këtë është për të ardhur keq),është ai i Fredi Gjolit.Ju lutem lexojeni me kujdes romanin dhe hajde  dhe më thoni,ku gjeni një baba të dytë si ai i Ritës.Mori rrugën deri në shkretëtirat e  Afrikës.vetëm e vetëm nga dashurai për të bijën.Jo se ajo,Rita,nuk mund të rronte pa një sy(ajo mund ta vinte ashtu siç edhe e vuri një sy të qelqtë),por ai donte ta shihte të bijën sa më të bukur:me sy fildishi!Ju lutem Ç'është më shumë dashuria e "Mbretit Lir" për të bijat dashakeqe?Mos i masim veprat me emra,por me mesazhin që përciellin tek lexuesi.Udhëtimi deri në Kajro i i babait  të Ritës nuk i ngjan atij udhëtimit që bënin dikur,në këmbë apo rrugë pa rrugë,beniaminët e Muhametit për të shkuar në Mekë apo për të parë Gurin mitik  të Akabasë.Jo ai është diçka më shumë.Me Fredin.të atin e Ritës,që e do aq me shpirt të bijën,sa do ta shoh dhe më të bukur,them që ka dhënë  një model prindi të papërsërtishëm.Ai bëhet i lumtur kur gjen një dhëmb elefanit,por autori,nuk tregon përrallë ku gjërat zgjidhen me hamëndje.Përkundrazi,autori e"çjerrë"atë çast të lumtur,kur mbrin  "bosi"Majer.Dhe ndodh ai fenomen aq i njohur në gjithë kohërat: varfanjakët kudo në botë kanë një emërues të përbashkët:dashurinë dhe solidaritetin për njëri-tjetrin.Plaka Retë është,si të thuash,katalizatori i këtij solidariteti.Më së fundi,fildishi përfundoi në duartë e rreshkura të Fredit,por kot nuk thonë:kur bën dasëm fukarai,griset daullja.Mamlukët ia rrëmbyen fildishin(për atë jepte dhe shpirtin) dhe,pastaj,ndodh diçka që,sado pak në "hije",po ka dhe vlera historike:dikush nga shqiptarët e kohës  së Mehmet Aliut jo vetëm ia jep fildishin,po e ndihmon që të tkhehet tek e bija,Rita që u bë me syfildishi.Nuk ka sakrifiçë më të madhe se kaq.

***

Romani,mandej,vazhdon me Ritën,Rezartën dhe me të tjerë e të tjerë personazhë të shumtë.Pa dyshim,në roman,gjen edhe jetën e ditëve të kohës së dikataturës dhe,para sysh,shfaqen edhe "kuadrot" e partisë me të gjitha poshëtrsitë e tyre dhe ,në këtë mes,ky roman,nuk ka seç thtoë  më tepër.Se tema të tilla,janë trajtuar.Ngrënia në besë e shokut,mëkëmbësja,për të bërë karrierë,spiunimi,kurvërimi,shfyrtëzimi i postit për të kënaqur orekset perverse,natyrisht,qenë tipare-ndofta të kamufluara- të atij sistemi.Dhe siç është Lame Zdrypi,ashut është dhe Valiu i pasaportizimeve, apo Teriku i kuadrit që,për të gjithë ne,të moshuarit,janë të njohura.Por shtylla kurrizore e romanit për mua,është  dashurai prindërore e Fredi Gjolit.Sikur i gjithë romani të vërtitej rreth tij,dhe mos kalohej,pak si tangent,në gjithë marathonën e tij të dhimbshem e fatekqe,romani do kish përfituar mjaft.

Sidoqoftë,Kristaq Turtulli,është për t'u përshëndetur se punon intensivisht në fushën e letrave,jo  për të"vrarë" kohën e mërgimit,po për të na dhënë vepra me vlerë,siç është dhe kjo vepër"Syri i Ritës".S'kam si të mos e uroj shpirtërisht,kur kam lexuar deri tani_në dorëshkrim- "Tulipani i Koresë.Gjithashut di që "Syri i Ritës" ëshhtë trilogji.Trilogjia në Shqipëri sikur ka "vdekur" prej kohësh,Sa e njoh unë letërsinië shqipe,ka vetëm një trilogji:ajo e Ali Abdihoxhës dhe më nuk ka.(Më duket se kjo e Abdihoxhës,në mos gaboj kishte titullin"Tri ngjyra të kohlës"),por mjegulla e kohës e nxori këtë trilogji,jashtë kohe.Kurse në këtë kohë,kur lexuesi është bërë tepër qibar se "interneti" po loz"arushë" me të gjihtë ne,"fatkeqët! që shkrujamë,Kristaq Turtulli me një vullnet prej titani,shkruan dhe shkruan romane.Dhe janë aq romane me aq vlerë,sa unë kam propozuar që mbiemri i tij,këtej e tutje,të jetë Kristaq Romani.E meriton?Pa  dyshim....

27 maj 2011