Bahtijar Kryeziu: Shqipja mes globalizimit dhe variantizimit

SHQIPJA MES GLOBALIZIMIT DHE VARIANTIZIMIT

Kumtesë e lexuar në Konferencën shkencore mabarëkombëtare: “Shqipja në etapën e sotme: politikat e pasurimit dhe të përmirësimit të standardit”, organizuar nga Qendra e Studime Albanologjike e Tiranës, Durrës, 15-17 dhjetor 2010

Nga Prof.asc.dr. Bahtijar Kryeziu

I. Shqipja aktuale dhe statusi shpërfillës i saj

Konferenca shkencore mbarëkombëtare me temën “Shqipja në etapën e sotme: politikat e pasurimit dhe të përmirësimit të standardit”, e cila u mbajt në kuadër të Edicionit II “Ditët e Albanologjisë”, ishte një mundësi e mirë për të debatuar problematikën e realitetit të sotëm gjuhësor, sfidat që po e përcjellin atë dhe perspektiva e shqipes nesër, nga njerëz përgjegjës e me kompetencë, para se me këtë çështje aq madhore të merren profanët dhe të gjithë ata të cilët nuk kanë një formim të mirëfilltë gjuhësor. Këtu dhe e kemi parë arsyen e organizimit të kësaj konference nga QSA-ja (Qendra e Studimeve Albanologjike e Tiranës, për çka ato ditë edhe pati mjaft polemika si në mjetet tona elektronike dhe të shkruara, ashtu edhe në ato të Shqipërisë), dhe pjesëmarrjen në këtë konferencë, pavarësisht pikëpamjet dhe pozicionimet e kundërta, krejt natyrshëm, që mund t’i ketë një studiues apo një tjetër, pra, si ata që kërkojnë tabuizimin e stan-dardit gjuhësor dhe çdo gjë që ka të bëjë me gjuhën, ashtu edhe ata që mendojnë se duhet variantizuar a rrënuar kulla “e vjetër” e shqipes për të ndërtuar një të re.

Shqiptarët janë një komb dhe kanë një gjuhë - gjuhën shqipe, pavarësisht nga variantet që e karakterizojnë atë, në veçanti formën e folur të saj, si gati çdo gjuhë tjetër të botës. Gjuha letrare ose gjuha standarde (shqipe), siç cilësohet më fort sot, është varianti më i përpunuar i gjuhës. Është një e arritur kulturore e kurorëzuar në një etapë të caktuar të zhvillimit politik e shoqëror që për sa vjet u ka shërbyer dhe u shërben kërkesave të komunikimit të bashkësisë sonë, duke u bërë edhe shprehëse e njësisë kombëtare. Si e tillë ajo dhe kërkon kujdes të veçantë të pjesëtarëve të shoqërisë sonë, të institucioneve arsimore e shkencore dhe të organeve shtetërore të vendeve tona, e që për fat shqipja sot këtë nuk e ka në shkallën e duhur. Ajo vazhdon të jetë (me gjithë rezultatet e arritura) një gjuhë mjaft e nënvleftësuar dhe e shpërfillur, në radhë të parë, si shprehje e një mentaliteti tonë mediokër.

Përdorimi i mbishkrimeve të firmave të bizneseve tona në gjuhë të huaja më tepër se në shqip; emërtimi i fëmijëve me emra të huaj (Kevin, Dajana, Denis...) në vend të emrave shqip - të vjetër (Ilir, Entela, Alban...), a të rinj (Gëzim, Blerim, Besnik etj.); të shënuarit e veturave të policisë së trafikut Police trafik safety dhe të autoambulancave Ambulance vetëm në anglisht (në Repubikën e Kosovës), sikur ato automjete të jenë në shërbim të një popullate anglofone, ndesh edhe me Kushtetutën e Kosovës, neni 5, faqe 21; emërtimi i disa shtëpive “të fuqishme” meditatike po në gjuhë të huaj, si: Top Channel, News 24, Ora News, BBF, Club FM; përdorimi i një gjuhe të bastarduar e me lloj-lloj shprehjesh dhe më absurde për kohën në mjaft shfaqje të humorit e të emisioneve televizive, për “të krijuar art” me “jo art”; përdorimi i një gjuhe joserioze - qoftë edhe nga botues seriozë; mosinteresimi i duhur për pasurimin dhe përmirësimin e standardit gjuhësor; mungesa e vullnetit institucional e shtetëror për hartimin e fjalorëve terminologjikë në kohën e ndikimit aq të madh të internetit me terma të huaj; mosorganizimi i ekspeditave shkencore dialektore, si forma shumë të rëndësishme për pasurimin e gjuhës me fjalë e shprehje

1 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Prishtinë, faqe 2.

burimore; imponimi (i pakriter) i gjuhës së medieve dhe i gjuhës bisedore si stile kryesore funksionale; mosndërtimi i politikave dhe i planifikimit gjuhësor; kurrikulat joadekuate dhe joserioziteti i mësimit të gjuhës në shkolla të niveleve të ndryshme, tekstet shkollore e mësimdhënia tradicionale – si detyra dhe përgjegjësi institucionale; moszbatimi i ligjit për përdorimin e gjuhës shqipe në tiketat e produkteve të ndryshme, sidomos të atyre që hyjnë nga jashtë, si e drejtë jo vetëm për mbrojtjen e konsumatorit, por diç edhe më shumë se kjo, kur dihet se gjuha “nuk është asnjëherë vetëm gjuhë”2, si dhe ndikimi i disa faktorëve të tjerë jashtëgjuhësorë, shkurt: mungesa e një disipline dhe edukimi gjuhësor, janë vetëm disa dëshmi jo dhe inkurajuese për shqipen e ditëve tona dhe perspektivën e saj.

Kur gjithë kësaj i shtohen edhe përpjekjet e pareshtura për variantizimin dhe copëzimin e hapësirës sonë gjuhësore; kur dihet se procesi i globalizimit, si synim i unifikimit të botës në një gjuhë dhe në një kulturë ka marrë hov aq të madh, shqetësimi ynë e njëherazi dhe interesimi për fatin e shqipes nuk ka se si të mos rritet edhe më.

II. Globalizimi gjuhësor – proces i pashmangshëm: frikë apo kurajo?

Globalizimi si një proces gjithëpërfshirës dhe i pashmangshëm botëror, që nënkupton lëvizjet e njerëzve, të mallrave, të kontakteve kulturore e gjuhësore e të ideve përgjithësisht, krahas dhe përdorimit të internetit, telefonisë celulare, televizionit satelitor etj., që sot janë kthyer në pushtues të rinj të botës, kanë bërë që asnjë popull e gjuhë të mos shpëtojë pa u ndikuar nga një popull e gjuhë tjetër. Anglishtja, e cila edhe ashtu merret si një gjuhë me më shumë huazime, sidomos nga frëngjishtja, është njëra prej gjuhëve me shtrirje më të gjerë të përdorimit dhe me ndikimin më të madh të saj.

Se ç’pushtet ka fituar anglishtja në këtë kohë, ç’hapësirë ka pushtuar dhe ç’rrezik apo të mira sjellë ajo, po përmendim vetëm këtë shembull, nga më shumë syresh*:

Qeveria e Federatës Ruse në programin special “Gjuha ruse në vitet 2006-2010”, jo moti, ka paraqitur të dhëna shqetësuese për (mos)përdorimin e rusishtes, si gjuhë “e madhe” dikur. Kështu që, derisa në kohën e BRSS-së, rusishten si gjuhë zyrtare e kanë përdorur 286 milionë folës, tashti në ish-shtetet e BRSS-së, numri i njerëzve që e flasin këtë gjuhë është zvogëluar për 50 milionë, e që ky numër deri në vitin 2015 mendohet se do të zvogëlohet edhe për aq. Në Lituani, për shembull, gjithnjë sipas këtij studimi, gjuhën ruse e flasin afro 80% e gjeneratave më të hershme dhe të mesme, kurse të rinjtë deri në moshën 15 vjeçare, rusisht flasin vetëm 13% prej tyre, gjë që dëshmon se gjuhën ruse e flasin ose e kuptojnë vetëm gjeneratat më të vjetra.

2 Rexhep Ismajli, Gjuhë dhe etni, Prishtinë, 1991, faqe 29.

* Rreth një miliardë e gjysmë njerëz në botë e flasin anglishten si gjuhë amtare, si gjuhë të dytë ose si gjuhë të huaj. Mbi 80% të informacioneve të ruajtura në mënyrë elektronike në botë janë në anglisht. Dy të tretat e shkencëtarëve të botës shkruajnë në anglisht e 36% të përdoruesve të internetit, nga 200 milionë, sa vlerësohet se janë, komunikojnë në anglisht. Anglishtja është gjuhë zyrtare ose ka status special në mbi 75 territore të botës (www.i-uk.com/servlet). Ose shembulli tjetër:

Sipas rezultateve të projektit Web Characterization të OCLC-së 4 të realizuar në vitin 2002, deri 72% e përmbajtjeve tekstore në sajte janë në gjuhën angleze, 7% në gjuhën gjermane, 6% në gjuhën japoneze, 3% në spanjishte e 3% në frëngjishte dhe 9% në të gjitha gjuhët e tjera të globit. Edhe pse përdorues të internetit anglofolës janë 36.5%, sipas statistikave që nxjerr po ky projekt, anglishtja mbizotëron me 72% dhe më të drejtë mund të quhet gjuha e internetit3. Jo vetëm në punë të internetit është gjendja e tillë dhe kjo trysni e globalizimit nuk ndodh vetëm me popujt e vegjël e gjuhët e tyre.

3 Boris Varga, korrespondent i BBS-së për Europën Juglindore, revista “Vreme”, Beograd, 19 korrik 2007.

Madje edhe më shqetësues është fakti, në saje të disa parashikimeve, se ”Në një distancë disavjeçare ekziston mundësia që të eliminohen edhe afro 50% e gjuhëve që ekzistojnë në botë”3.

Në rast të tillë nuk duhet fort mend të dimë se ç’mund të ndodh me gjuhët e vogla, ku bën pjesë edhe shqipja.

Karshi disa huazimeve të rrënjosura, siç janë ato nga greqishtja e re (dhomë, pronë, qefull, qëndis etj.), nga gjuhët sllave (çekiç, çudit, grusht, kosë...), nga italishtja (barkë, fitoj, paguaj, timon...), ose edhe sa e sa ndërkombëtarizma (analizë, atmosferë, element, financë, miliard, kilogram, olimpiadë...), si dhe huazimet turke, që mbartin në vete ngjyrime dhe ngarkesa emocionale-stilistike, si: vatan (pranë shqipes “atdhe”), milet (“popull”), xhan (“shpirt”) etj., pavarësisht rrugët e futjes dhe mënyrën e krijimit të tyre në gjuhën tonë, të cilat, siç do të thoshte akademik Jani Thomai, erdhën si “mikesha të nderuara”4 dhe i imponoi koha e për të cilat (hiq ato turke) shqipja nuk ka zëvendësime të mirëfillta, apo edhe disa fjalëterma të domosdoshëm, si: rëntgen, embrion, hipotenuzë, neutron... – dikur e internet, celular, globalizim, tender etj. – sot, shqipes i kanë rënë në qafë dhe po përdoren pa farë arsye fjalët: draft, bord, eveniment, implementim, distribuim, konsensus, divorcim, menaxhim, workshop, postim, evaluim, CV-i (Sivi), live, ok-ej, ose shprehjet: in-servis e pri-servis, online, e me qindra të tjera, edhe pse shqipja nuk ka nevojë për to, sepse i ka përgjegjëset e saj.

Tani shtrohet pyetja: ç’qëndrim duhet mbajtur ndaj globalizimit? Shkurt e thënë: të gjejmë rrugët që pajtojnë atdhetarizmin dhe globalizmin! – porosit në një vend gjuhëtarja Shefkije Islamaj. Pra, nuk duhet të dalim kundër këtij procesi, pasi dhe nuk mundemi, por edhe s’duhet ta lëmë veten “të na marrë lumi”. Nuk duhet spikatur atë si një fakt tërësisht pozitiv apo dhe tërësisht negativ.

III. Tabuizimi dhe variantizimi – dy skajshmëri të papranueshme

Edhe variantizimi i gjuhës letrare, i standardit të gjuhës, mbështetur në idenë se “standardi kishte në thelb metodat e vendosjes së hegjemonisë dhe të monopolit”, se “ishte produkt i nji konsensusi në diktaturë”, se “disa shkrimtarë u përjashtuan prej letërsisë”, se “gjuha letrare krahasohet me një pilaf të piperosur ku pilafi është toskërishtja dhe piperi është gegërishtja”(A. Pipa)5; se “me këtë standard sui generis, të ngurtësuem i është bërë aparteied, jo vetëm dialektit verior, por edhe shqipes në tërësi”6, “të cilin duhet shembur, siç u shemb diktatura, për t’ia kthyer shqipes demokracinë” etj., krahas kërkesës për një liberalizëm, deri në atë shkallë saqë kushdo mund të flasë e të shkruajë dosido, që Dell Hymes e quan “kompetencë komunikatave” që nënkupton “aftësinë për të komunikuar me kode të ndryshme, nuk mendojmë se shkon në dobi të një kodi gjuhësor. Standardi, norma, parimi, janë mjetet më të mira për të mënjanuar mishmashet dhe anarkitë. Çdo shtet i përparuar, si Franca, Gjermania, po edhe Kroacia e shtete

4 Akademik Jani Thomai, Parathënia e veprës “Fjalor me shprehje të huaFFzuara në gjuhën shqipe” të Ali Jasharit, Tiranë, 2007, faqe V.

5 Prof. Fehmi Agani pas mbajtjes së Konsultës së Prishtinës, më 9 mars 1970, i kishte shkruar prof. Arshi Pipes, në shenjë respekti në gegërishte, për t’i shpjeguar se: “Për gjuhën kemi pasë nji Konsultë të madhe gjuhësore në vitin 1968. Edhe për ne shtrohej problemi i dialekteve, përveç tjerash edhe sepse prej shqiptarëve në Jugosllavi, shqiptarët e Maqedonisë shkrujshin tosknisht. Konsulta qe shprehë të shkruhet edhe në Kosovë gjuha e njësueme, në bazë të rregullave të drejtshkrimit të Institutit të Historisë dhe të Filologjisë në Tiranë. Kështu sot shkruejnë ndër ne të gjitha revistat, tue përfshi edhe shtypin e ditës. Martin Camaj më pat thanë nji herë në Mynhen se nji ndërmarrje e këtillë, përkah aspekti gjuhësor, asht e pakuptim. Ndoshta, por gjuhëtarët tonë nuk mendojshin ashtu dhe nga ana tjetër, mënyra e re e të shkruemit, me gjithë laramaninë e periudhës kalimtare, asht përvehtësue me aq entuziazëm dhe për nji kohë të shkurtë, asht mbërri aq sa që dhe unë, më besoni po kam vështirësi me shkrue gegënisht” (Fehmi Agani, Vepra 8, “Dukagjini”, Pejë, 2002, f.382-383)

6 Primo Shllaku, Gjuhëtarët kundër shkrimtarëve (internet, postuar më 24.11.2010).

të tjera, kanë një politikë gjuhësore dhe institucione që e zbatojnë këtë politikë. Andaj, përse mos ta ketë edhe shqipja një “privilegj” të tillë, një gjuhë normale dhe natyrale, si një gjuhë e të gjithëve për të gjithë?

Ashtu si tendencat për një standard policentrik të shqipes, siç ka vënë re gjuhëtari i njohur Ranko Bugarski7, edhe tabuizimi, përkatësisht mbyllja vetëm në "guaskën" e asaj që është parashikuar si normë para afro 40 vjetësh, mbështetur në treguesit e atëhershëm, sot, në dritën e disa trysnive që na sjellin zbatimet (në fakt: moszbatimet e thyerjet) e ditpërditshme do të ishte jodobiprurëse. Çabej nuk e ka thënë më kot se “Një popull, siç ndërron në rrymë të kohëve..., zhvillon dhe pasuron edhe gjuhën që flet”. Fundja, për ndryshime të arsyeshme dhe ato të cilat i imponon koha, që shqipen e bëjnë më funksionale në shërbim të vetë shoqërisë sonë, leja ekziston edhe nga Rezoluta e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972, f. 27), ku qartë e mirë thuhet: “duke marrë parasysh ndryshimet që pëson gjuha letrare gjatë zhvillimit të saj si dhe çështjet e reja që nxjerr politika gjuhësore, Rregullave të drejtshkrimit t’u bëhen, në të ardhmen, kur të jetë e nevojshme, përmirësimet dhe plotësimet e duhura”.

IV. Probeme standordologjike që duhen diskutuar

Në kontekst të këtij parimi, pikërisht dhe ne, duke çmuar gjithnjë bazën e përbashkët të standardit të shqipes, e “në favor të rregullimit më të mirë të rregullave të drejtshkrimit” – siç theksoi këto ditë akademik Kolec Topalli8, po shprehim opinionet tona se: prurjet e reja dialektore nga gjithë hapësira shqiptare, si nevojë e madhe e pasurimit të gjuhës; mundësia e zëvendësimit të trajtave të fjalëve basmë, dasmë etj., me ato basëm e dasëm (siç është biseduar në takimin e Këshillit Ndërakademik (më 12 maj 2006); normëzimi i formës dysore (dubletit gegë) borë e jo edhe dëborë (krahaso: borëbardha, lulebora e jo dëborëbardha e as luledëbora), ose dhe: krua – kroi, ftua – ftoi dhe të tjera si këto; kodifikimi i fjalës së gegërishtes: e ejte (për e enjte të toskërishtes); mospranimi i ambigjinisë tek emrat me shumës në -e (male të lartë, mendime të drejtë...)9, siç ka kërkuar prof. S. Riza (e jo male të larta, mendime të drejta... – siç e kemi të kodifikuar tani); rrafshimi i dallimit të numërorit tre (për gjininë mashkullore e femërore) - një trysni mirëfilli toske, në thelb e pamirë, por thuajse e përfillshme sepse po përgjithësohet, sikurse që u tret dallimi i numërorit dy (për gjininë mashkullore) dhe dy (me y të gjatë për gjininë femërore, që ka mbetur vetëm në gegërishten); formimi i shumësit me –a, si te shembujt: mësuesa, maturanta10, studenta, profesora, shofera, oficera, instrumenta etj., që vjen nga ndikimi i gegërishtes, por që po gjen përdorim të gjerë e pëlqehet si një shumës më i qartë ndaj formave përkatëse me -ë, që këshillon norma e sotme morfologjike e drejtshkrimore11, kujtojmë se janë në të mirë të standardit – sot apo nesër.

Sipas gjedheve të lartshënuara, kemi bindjen se edhe disa emra të përgjithshëm, si: çam, lab, prind, nip e ndonjë tjetër i këtij lloji që, siç dihet, kanë dy forma të shumësit, ku njëra formë sajohet duke i prapavënë njëjësit të tyre mbaresën -ë ose -a (çamë, labë, prindë, nipa), siç përdoren kryesisht në gegërishte, kurse forma tjetër e shumësit të këtyre emrave sajohet me

7 Ranko Bugarski, Nova lica jezika, Beograd, 2002, faqe 136.(Shih: Qemal Murati, “Gjuha shqipe”, nr. 2, IAP, 2010, f.25)

8 Elas Demo, Diskutimi i standardit: nga do të mbajë? (“Shekulli” në internet, 8.12.2010)

9 Prof.dr. Gjovalin Shkurtaj, Një tezë e Selman Rizës për gjuhën letrare shqipe (internet)

10 “Raporti i përfaqësuesavet të P. T. Ministris s’Arsimit në provimet e semimaturës në Liceun franceskan të Shkodrës”, datë 30 Qershor 1939, nënshkruar nga Eqrem Çabej. Sipas një shkrimi të prof. Emi Lafe, “Nga liberalizimi gjuhësor te shqipja standarde”, del se origjinali ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë.

11 Gj Shkurtaj, punimi i cituar.

mbaresën -ër (çamër, labër, prindër, nipër etj.), si në toskërisht, ose edhe një tip tjetër emrash të përgjithshëm: drapër, gjarpër dhe gisht, që në shumësin e pashquar dalin si: drapinj dhe drapërinj, gjarpinj dhe gjarpërinj, gishta dhe gishtërinj etj., përdorimi i të cilëve nuk bie ndesh me normën letrare12, më mirë është të kodifikohen me format që i karakterizon një ekonomizim gjuhësor. Pra, kujtojmë ne, se më mirë është të thuhet: një çam - disa çamë, një lab – disa labë, një prind – disa prindë, një nip – disa nipa, sesa: disa çamër, labër, prindër, nipër, ashtu siç do të shqiptoheshin më lehtë edhe format e shumësit të emrave: drapinj, gjarpinj (ose dhe drapij, gjarpij), arij, barij, huj, budallej, fukarej, lumej, ullij...), gishta, sesa: drapërinj, gjarpërinj, arinj, barinj, hunj, budallenj, fukarenj, lumenj, ullinj, gishtërinj etj., e që edhe ky parim mendojmë se mund të përputhet me mendimin e prof. Rizës “për rolin ndërtues e pasurues të folësve gegë në gjuhën letrare shqipe të njësuar”, si një mendim e tezë frymëgjatë ndaj ardhshmërisë së standardit të gjuhës shqipe.

Po ashtu është koha për të rishqyrtuar përdorimin e fonemës ll në vend të l-së (përkundër Drejtshkrimit..., Shënimi 1, f. 105) te disa emra të përveçëm sllavë, si: Millan, Millosh, Valldimir..., analogjikisht me Jugosllavi, jugosllav, sllav etj., për Milan, Milosh, Vladimir, kur dihet se këta emra dhe shumë të tjerë si këta, në gjuhët burimore (sllavojugore) dhe nga folës të atyre gjuhëve, nuk përdoren me l por me ll. Edhe shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë, të Malit të Zi, por edhe të disa krahinave të Shqipërisë këta emra i shqiptojnë kryesisht me ll, sado që në të shkruar, për të respektuar paragrafin e cituar të standardit tonë gjuhësor, i shkruajnë me l. Arsyeja për të bërë një korrigjim në këtë pikë është se edhe gjuhët sllave me të cilat shqipja ka kontakte më të shpeshta, kanë fonemat l e ll, të cilat në disa raste formojnë edhe kundërvënie fonologjike (ludi “njerëz” – lludi “budallenj, të marrë” etj.). Pra l e ll janë dy fonema të ndryshme me të cilat, bie fjala, serbishtja dhe kroatishtja formojnë alfabetin e tyre prej 30 fonemash. Prandaj emrat e tillë e të ngjashëm mund të normëzohen dhe të shqiptohen e të shkruhen pa pengesë si: Millan, Millorad, Millosh, Mlladenov, Vlladimir..., ashtu sikurse që do të duhej të përdoreshin dhe përdoren me l e jo me ll emrat e përveçëm: Lubomir, Lilana, Lublana e jo Llubomir, Llillana, Llubllana.

Edhe kodifikimi i fjalës Europë për Evropë - siç ka zënë vend tanimë edhe në FESh dhe siç përdoret edhe në gati në të gjitha vendet evropiane; të shënuarit e datave me një zero përpara si në shumë gjuhë të tjera dhe siç e kërkon tani edhe teknologjia informative bashkëkohore, kur datat e ditëve dhe muajt janë njëshifrorë; përdorimi i shkronjës së madhe tek emrat e popujve; tek emrat e festave fetare, ashtu sikurse edhe për emrat Zot, Perëndi, Allah etj., nuk do të ishin mëkate standardologjike, por fjalë të cilat shumë shpejt do të mund të fitonin qytetarinë në standardin e gjuhës së sotme që nga veriu e gjer në jug.

Dhe në fund, për shkak të kohës dhe respektit që ndjejmë ndaj këtij auditori të nderuar, do të shtonim vetëm edhe këtë, se standardi i shqipes as nuk duhet t’i përjashtojë e mohojë dialektet dhe prurjet e reja, por as të krijohen nga ai “statuse të reja dialektore”; as të tabuizohet por as të copëzohet a rrënohet. Ai duhet të jetë një mjet njësimi, mjet bashkimi për kombin dhe kulturën tonë, të cilin mendim më së miri e përligj një thënie e shkurtër e klasikut të fundit të albanologjisë - akademik Idriz Ajeti, kur thotë se “Gjuha letrare s’është vetëm thesar i kulturës sonë, por edhe mjet i fortë për mbrojtjen e etnisë sonë”. Në kohën e kërkesave gjithnjë e më të theksuara për variantizimin dhe copëzimin e standardit të shqipes, të shpërfytyrimit të gjuhës dhe trysnive të globalizmit, ky mendim vetëm sa fuqizohet edhe më.

12 Grup autorësh, Gjuha letrare shqipe për të gjithë, Tiranë, 1976, faqe 27 dhe 28.