Fotaq Andrea: Dashuri - Ndodhi të jetuara

FOTAQ ANDREA

DASHURI  – Ndodhi të jetuara

Mëzi

Një kronikë e fundit të shekullit XIX rrëfen se Francezi Briot, drejtues i punimeve xheniere në Shkodër, ndodhej në tetor 1883 në Lezhë, duke studiuar në vend një projekt rruge për kalim mjetesh lëvizëse. Koha ishte e rënduar me shi, muzgu po avitej dhe inxhinieri frëng, pas një dite të lodhshme endur në këmbë, kish zënë vend rrëzë një rrapi në bregun e pjerrët të Drinit dhe po hiqte me majën e një shkopi llucën ngjitëse nën potinat ushtarake, teksa dy ndihmësit e tij, një Austriak e një Shqiptar, po pastronin në krahë të tij mushamatë e përbaltura, bërë helaq. Të çliruar nga çantat ushtarake që i kishin mbajtur gjithë ditën në kurriz, si dhe nga mjetet matëse e kompasi i rëndë i terrenit, ishin në pritje të barkës, e cila ndodhej në bregun matanë, me udhëtarë të rrallë, që prisnin të përshkonin lumin e gjerë.

Si përherë, ai Drin i fryrë nga shirat e vjeshtës, që kish rrëmbyer në gji të vet Budin martir të kulturës shqiptare dy shekuj më parë, pasi egërsohet i mbërthyer në darën shkëmbore të zonës së rrëpirë malore, me të dalë në fushëbregun perëndimor drejt Adriatikut, zë e harbohet duke përmbytur krejt fushën në gjirin e lashtë të Lodrinos e duke krijuar tërë atë lagunë të Lisusit dhe vetë ishullin e Lezhës. Nga pas, shfaqej Kaçinari në zonën malore, si një humbëtirë mes malesh të egra, dhe përballë vetë Shëngjini, Nimfeumi i dikurshëm i flotës së Mark Antonit.   

Francezi Briot hodhi vështrimin përtej, në po lëvizte më në fund barka nga vendi, por siç dukej, priteshin ende pasagjerë.

- Të çuditshme këto barkat shqiptare! - i tha ndihmësit të vet austriak, me një buzëqeshje të lehtë, duke tundur kryet me leshra të shprishur e me mustak të përhimë hijerëndë që mbanin mbërthyer në çip të buzëve një çibuk tek tymoste.

- Shqiptarët, koloneli im, i quajnë me të drejtë “govata bashkuese”, se lundrojnë, siç i sheh, dy nga dy të lidhura. Janë ca të rënda vërtet, por të sigurta, për këtë Drin të rrëmbyer e shpesh të fryrë. Nuk ngjasojnë aspak me lundrat e tyre të Liqenit, të gjata e të ngushta, e mbi të gjitha të lehta, - sqaroi Austriaku.

- E di, e përforcoi Frëngu, po ama, që të bësh govata të tilla transportuese, që mbajnë brenda njerëz, kafshë e mall, do jetë dashur punë për t’i gdhendur, e për më tepër punë e paqtë! Pale çfarë lisash madhështorë duhet të kenë qenë, me tërë atë trung të trashë!

- Janë me fat, koloneli im, i kanë pyjet të virgjër. Siç e di, Marseja juaj nuk ka munguar të vijë këtyre anëve për të kërkuar lëndë drusore për anijet e veta. 

- Po se mos vetëm Marseja jonë, i dashur mik! A e di ti që Johan Hahni juaj desh e pësoi te Ura e Shejtanit në Drin të Zi me hulumtimet e veta gjuhësore? Pisk e pati, për nder, po të mos e kishin ndihmuar Mirditorët dhe Ami Bueja ynë që endej atyre anëve si eksplorues! Nuk dinte i shkreti Hahn nga t’ia mbante midis Drinit e Kirit. Shqiptarët tanë, o mik, kanë të virgjër edhe natyrën, edhe gjuhën që flasin, po edhe vetë karakterin e kanë të pastër; gjithçka e kanë të pacenuar ende nga civilizimi ynë perëndimor, që ka të mira plot, po edhe të këqija sa të duash. 

- Ashtu është, - ripohoi togeri austriak - edhe Shqiptarët, shumë shpejt do dalin nga kjo gjendje, s’kanë si rrinë kështu përherë kaq origjinalë, apo primitivë, siç i quante Pukëvili juaj. Pastaj varet prej tyre se çfarë do zgjedhin nga Perëndimi, të mirën apo të keqen! - tha Austriaku duke iu mëshuar fjalëve të veta.

- Eh, s’kemi pse shkojmë më tej! - ia ktheu koloneli Briot me një ton prej babaxhani. - Detyra jonë sot është thjesht të projektojmë rrugë e ura për ta e, në ka mundësi, edhe ndonjë hekurudhë siç flitet, për të lidhur Shqipërinë me Europën. E kanë më se të domosdoshme që të dalin më në fund nga izolimi ku i ka mbajtur pushtimi turk. Pastaj, miku im, fatin e tyre e kanë vetë në dorë Shqiptarët, si çdo popull! 

Në këtë e sipër, u dëgjua një zhurmnajë uturitëse, si të rrëkëlleheshin nga lartësitë e Kaçinarit shkëmbinj të lashtë. Një grup i tërë malësorësh, burra, gra, fëmijë, që kishin vënë përpara bagëti, po mbërrinte me kuaj të ngarkuar, gjithë britma yshtëse në drejtim të lumit. Një fis i tërë, gjaku i një damari, dukej që po shpërngulej me katandi e bagëti për në zonë fushore para ardhjes së dimrit, sikurse bënin çdo herë Shqiptarët në këmbim të stinëve të egra a të buta. Qen stani të bëshëm, që të kujtonin molosin epirot, shoqëronin e cytnin bagëtinë drejt lumit, së bashku me fëmijë dhjetë-dymbëdhjetëvjeçarë që lëshonin “hye-të” e tyre të fuqishme me zëra të mprehtë, gati fishkëllyes. Malësorë shtatlartë, që i lartonin, edhe më, tytat gjatoshe të dyfekëve, me gjokse leshtorë zbuluar e brezin me pisqolla e kama tërë arabeska të sermta, tërhiqnin a vinin përpara kuaj me dengje ngarkuar, e tek-tuk dukej mbi to ndonjë plak i moçëm që, shaluar, tërhiqte frerët. Shtatë a tetë pela, shoqëruar nga mëzat e tyre tremujorë po merrnin edhe ato drejt bregut, duke ndjekur gjurmët e mashkullorëve të tyre. Disa fëmijë, disa gra e vasha shtojzovalle, me trupa të hajthëm, leshra lëshuar flladitur ere, me ato xhubleta konike para-ilire, gjithë simbole enigmatike ende të pa deshifruara, morën për nga barka govatë e hipën në të, me një shkathtësi e bukuri të tillë që të kujtonte zonjat fisnike të Londrës hipur në vaporë a avullore.

Me sa dukej, barka e vetme priste shi ato gra, sepse nuk vonoi e u nis. Sakaq bagëti, qen, kuaj e njerëzi u lëshuan fill e në ujë për të kaptuar lumin, pa u tutur një grimë. Një pjesë e mirë e burrave u vunë rresht, kapur fort nga samarët a bishtat e kuajve, dhe gjithë thirrje gjoksesh të hovshme nxisnin bagëtinë e kafshët për të përshkuar lumin aty ku ai ishte ndoshta më i cekëti, por me siguri edhe më i gjeri. Duheshin kaptuar të paktën dyqind metra gjerësi ujore, kur lumi ishte ndërkaq i turbullt, në ngjyrë të vrarë balte argjilore, dhe kur rrokulliste në ujërat e veta edhe trungje e degë pemësh të shkulura, që e bënin kalimin më të vështirë.

Në breg kishin mbetur tanimë tre-katër burra për të drejtuar pelat, edhe ato të mbingarkuara me peshë. Mëzat gazmorë, që kishin lënë pas lëndinat blerore ku boll ishin harbuar, po fërkoheshin tanimë në bark të çdonjërës nënë, tek i trembeshin ujit e bënin prapa, pa dashur të kërcenin brenda në lumë. Më në fund, tërhequr nga kapistallët, pelat u lëshuan në ujë, në ndjekje të karvanit, e po ashtu edhe mëzat, që instinkti hyjnor nuk kish si t’i ndante nga nënat.

Ishte një spektakël mahnitës, guximi a kokëkrisurie të themi, ku gjallesat kërlesheshin si në shesh beteje me ujërat, mes hingëllimash, britmash, goditjesh e llapashitjesh ujore.

- Të shkretët njerëz e të gjorat kafshë! - psherëtiu thellë koloneli Briot, si lëshoi ngadalë një shtëllungë të gjatë tymi, tërhequr fort nga llulla. - Ja pse duhen urat tona.

- Eh, koloneli im, halli ku nuk të shpie, edhe në vrimë të gjilpërës! Të kaptosh lumin me një barkë, me gjithë këtë bagëti e plaçkë, do duhen së paku nja njëzet e katër orë të mira!

- S’e kanë për herë të parë, do dinë t’ia dalin mbanë! - ndërhyri e tha i qetë djaloshi shqiptar që i shoqëronte, e që bënte njëkohësisht edhe punën e terxhumanit. Ishte një skutarin i ri në moshë, fjalëpakë e punë shumë, si i thonë fjalës.

- Pa shiko, shiko atje, koloneli im, diç po ndodh! Oh, të shkretën kafshë, e mori lumi! - foli befas i tronditur tekniku austriak, tek tregoi me dorë në mesin e karvanit, aty ku rryma dukej më e fuqishme.

- Kape, kape, se iku, mos e lë! - u thirri djaloshi shkodran malësorëve për t’u tërhequr vëmendjen se një pelë e tyre ishte duke u shkëputur nga rreshti.

Pela, si luftoi egër me lumin, duke u munduar të hovej disa herë e duke i dhënë trupit para, por e penguar, me sa duket, nga ngarkesa në kurriz, kërkonte tanimë si e si të përmbyste peshën e vet dhe të mbante kryet përpjetë për të thithur fuqishëm me hojëza ajrin jetësor. Mirëpo ujërat disa herë e përpinë në rrokullimën e tyre, dhe veç e shtynë drejt thellësisë, gjersa, më në fund, të rraskapitur e të dërrmuar, të gjorën kafshë e mori rryma me vete.

Edhe pse një djalosh i bëshëm malësor u lëshua me not për të kapur pelën, çdo orvatje me sa dukej ishte e kotë.

- Obobo! - thirri gjithë dëshpërim e gati me lot në sy koloneli frëng, - iku e shkreta, vate, u mbyt!

Dhe vërtet, rryma e kish shkëputur tanimë pelën rreth pesëdhjetë metra nga karvani dhe po ngadhënjente mbi të. Një pamje tronditëse, tragjike.

Nuk vonoi dhe njerëzi, bagëti e kafshë, bënë si bënë dhe kaptuan lumin, gjallë e shëndoshë. Vetëm pelën e gjorë e kishin rrëmbyer ujërat e marra të Drinit dhe, me sa dukej, ajo po i linte shëndenë kësaj dynjaje. Sytë e të tërëve ishin drejtuar drejt saj, në pikëllim e heshtje, rreth njëqind metra më tej.

Një hop më pas, malësorët tanë, a Malisorët, siç i quanin tashmë udhëtarët e huaj, përherë e më të shpeshtë në Shqipëri gjatë fundshekullit XIX, nisën të vënë rregull në karvanin e tyre, duke shtrënguar litarë e dengje, teksa mëzat po ia jepnin fort të shkundurës së trupit për të larguar ujët e për të ardhë në vete pas tërë asaj të papriture të çuditshme e të pakëndshme për ta. Vetëm njëri mëz kish ngrirë i tëri në breg dhe, si kërkoi me sy të trembur bukuroshë nënën e vet gjithandej, ktheu instinktivisht kryet drejt lumit. E... mes turbullirës e rrapëllimës së egër të ujërave, e pikasi. Ishte nëna e vet, rreth dyqind metra tashmë më tej, në përpëlitje për jetë a vdekje.

Dhe, oh çudi, veç kur ndodhi e papara, e padëgjuara! Mëzi ynë, me vështrim të ndezur, me hojëzat shqyer që i gulçonin fort, pasi ia dha një hingëllime domethënëse ‘Nënë më prit!”, që të ngjethte mishtë, në çast u lëshua vrik në lumë, në atë lumë që pak sekonda më parë e kish tmerruar aq shumë. Dhe me një fuqi të tillë që të falë vetë Providenca, vetë Dashuria, i dha hovshëm trupit drejt e në rrymë, aty ku shpejtësia e ujit ishte më e madhe. Lehtak, si një tapë shisheje mbi ujë, i sigurt në bëmën e tij, notonte fuqimisht, herë duke u zhdukur e herë duke u shfaqur në sipërfaqe të lumit. Dallgët e pengonin të shihte përpara, por ai hovej e nuk epej, me qafën nderur, me hingëllimë gjithë kurajë: “Nënë, po vij!”

Dhe nëna një hop ngriti kokën, u mundua t’i përgjigjet vogëlushit të vet me një hingëllimë, por veç gulçe dolën nga fyt i saj. 

Mëzi ynë i paepur, këmbëlehtë si engjëll me fletë, Pegas i vërtetë, shpejt do arrinte nënën e vet të shtrenjtë, treqind metra më tej, që gati po jepte frymën e fundit, pa bërë kurrfarë përpjekje për të shpëtuar.

Dhe koloneli Briot, togeri austriak e tërë të pranishmit në breg të Drinit, atë tetor të vitit 1883, pa e përmbajtur veten, do të përloteshin nga emocioni i fortë që po përjetonin.

Mëzi ish bashkuar me pelën. Mbi shpatullën e vet, po mbante përpjetë kryet e nënës që të merrte frymë, dhe po e tërhiqte drejt bregut. E shpëtoi. Nënën e vet. E shpëtoi.

25 janar 2011.

Post scriptum

Kam pasur takime dhe kam njohur nga afër të rinj të gjimnazeve të Tiranës, të Petro Ninit, Ismail Qemalit, Qemal Stafës, Gjuhëve të huaja, si dhe studentë të Universitetit Europian apo të Filologjikut, etj. që më kanë bërë për vete me dashurinë e zjarrtë për mëmëdheun, me etjen e tyre për dije e europianizim të shoqërisë, fort të merakosur për fatet e vendit. E ardhmja e Shqipërisë dhe e Kosovës është në duart e rinisë dhe vetëm një shoqëri e emancipuar, e kulturuar, e demokratizuar, një shoqëri e vlerave, larg klanizmave, partitizmave e tarafeve mesjetare do jetë garancia jonë e së ardhmes. Mjaft që vlera e vërtetë intelektuale shqiptare, sumumi i ndërgjegjes kombëtare, intelektualë të ndershëm, të mbështesin e përkrahin brezin e ri, që do dijë më së miri të çajë drejt progresit të shoqërisë sonë, përkrah Europës së qytetëruar demokratike.   

Greku

            E mbanin ndër duar topth të vogël, lëmsh të butë, të mishtë, qimendritur siç qe, me syçkat që i xixmonin gjithë gjallëri e putrat e brishta mpleksur mes gishtave të vëllezërve vogëlushë. Rrinin ulur në krye të shkallëve, duke mbajtur në prehër Grekun, siç quanin qenushin e tyre që s’e linin një çast të qetë : i çelnin gojën, i rrasnin ndonjë gisht nëpër dhëmka, ia rrotullonin bishtin si monedhë njëlekëshe, e ç’nuk i bënin! E ai, që gazmohej mes tyre, fërkonte trupin e vet në të tyret.

E merrnin pasandaj dhe i jepnin qumësht për të pirë në një tas të vjetër alumini, mbi të cilën ai nxirrte gjuhën e trandafiltë, që e vërviste me shpejtësi tërë ëndje përgjatë lëngut jetësor. Më pas, zinin dhe e freskonin në atë piskvape korriku me ujin që kishin ngohur në tarracë të pallatit e ai çoç edhe bënte naze, i prapsej ujit, i frikej, po ata e zhysnin vrik brenda kazanit,  duke e mbajtur nga palat e lëkurta të kurrizit. E kur e nxirrnin qimengjitur nga uji, e ngrinin një hop në ajër, e ai, që dridhej si purtekë. Në tokë, ia jepte të shkundurit fort, duke stërpikur vëllezërit vogëlushë fytyrës, që bënin të çuditurin duke thënë : « Greku, ç’bën kështu, na lage ! » e më ia plasnin gazit.

E ai, Greku, qenushi i tyre i dashur, u rrit kësisoj mes dashurisë e përkujdesit të dy vëllezërve, të Klintit e Xheklit, fqinjëve të mi të vegjël çapkënë. U rrit edhe në sytë e banorëve të pallatit, që zbrisnin e ngjisnin shkallët disa herë në ditë, plot halle e brenga në ato vite të mundimshme përpëlitjeje e mbijetese. Erdhi e u bë Greku një qen i bukur trupmadh, muskuloz, gjithë energji, me qimen e shkurtër të kuqërremtë që i fekste nga shëndeti. Jo rrallë, dëgjoje banorët e shkallës tek i drejtoheshin vëllezërve vogëlushë : « Nani këto, për Grekun ! », ndonjë pjatë gjellë e mbetur a kockurina të kruajtua me kujdes.

Po kishte megjithatë diçka tepër të veçantë në të tëra këto. Greku ynë u rrit, për çudinë e të gjithëve jo brenda shtëpisë së vogëlushëve, jo nëpër shkallët e pallatit, as edhe kurrsesi rrugëve të lagjes. Ai u madhua, u kalit, u zbukurua thjesht në tarracë të pallatit, mbi asfaltin dhe katërmanë e saj, mes hekurishteve e rrangullave, antenave. E u rrit fare pa zinxhir, në ajrin mbushur me zogj, mbushur me lajme tronditëse që thithnin antenat. Bota e tij ish aty, një botë tejet e veçantë, e ndërmjeme, e çuditshme : sipër, oqean diellor e hënor, mbretëri e elektroneve fluturuar që nga kozmosi i largët, mes uturimave të pafundësisë e të përjetësisë, me ca shpesë lajmëtarë që ai i shoqëronte me sy ; poshtë, mbretëri e jetës, e harbimeve, gëzimeve, hidhërimeve dhe mallkimeve. Aty ai ndjente tanimë krisma armësh, fërshëllima plumbash, uturima autoblindash mes qytetit në atë fillim viti të mbrapshtë të 1997-ës. Edhe nervozohej, ia kriste vrapit të shkurtër, aq sa e lejonte gjatësia e tarracës, lehte nja dy herë me zë të kumbueshëm, e veç kur rrëzonte ndonjë antenë me trup si për inat të gjithçkaje që po ndodhte, e si të thosh : « Boll më, akoma me këto ju ! »

Andej, që nga maja e tarracës rrinte e vështronte ngultas njerëzit shpirtlënduar, që venin e vinin, me dy putrat e para mbështetur mbi parapetë të tarracës. Madhështor, me bukuri të veçantë, monument i gjallë, ai ish përherë aty, me ndonjë ham-ham të rrallë.

Dhe veç kur gjallërohej i tëri, kur hophopej tërë gaz, kur lëvizte vrullshëm gjithandej mes antenave, tek shihte të zotët e vet vogëlushë që dilnin jashtë për të luajtur me fëmijët e lagjes. Ata çonin atëherë kryet përpjetë, e thërrisnin me emër, krenoheshin me të, e ai ngazëllohej dhe gati sa s’hidhej që nga tarraca. Donte të ishte gjithmonë pranë tyre, të luante me ta. Por, ja që vogëlushët kishin edhe shokët e tyre, lojën me kanaçe tek vërvisnin topin  mbi to, apo edhe rërën para pallatit. Megjithatë, ata ishin vijueshmërisht « të kontrolluar »,  nën këqyrjen a mbikëqyrjen e Grekut besnik !

Ja kështu, dita me ditë, ata poshtë e ai lart, e veç kati i tretë i bashkonte sa herë ndjenin nevojë për t’u çmallur me shoshoq.

Një ditë, Klinti i vogël, shejtani vetë u zu me dy djem më të mëdhenj se ai në moshë. Xhekli, i vëllai nuk ia përtoi dhe nisi edhe ai nga grushtat e nga shkelmat. Një katrahurë e vërtetë ! U mblodhën tërë ata kalamaj, të rriturit rendën për t’i ndarë dhe, mes sharjeve, klithmave, qarjeve, veç kur u dëgjua si u shemb diçka në tokë, aty pranë tyre, pranë sherrit e shamatasë…

… Ishte Greku, qeni besnik i tyre, që ish lëshuar që nga taraca, fillimisht në ballkonin e katit të dytë dhe më pas, fill e mbi tokë, duke u vërvitur si shigjetë. Kish bërë tërë atë kaptim fatal mes humnerës që e ndante nga vogëlushët e tij.

Katrahura në çast ra, por tanimë Greku i gjorë lëngonte mes tyre, me putrat e bëra copë dhe një rrëkezë gjaku nga goja. U çudit i madh e i vogël, tek e shihnin të lënguar dhe tek tregonin me gisht që nga ish vërvitur. Të vëllezërit e rrëmbyen aty-aty në krahë mes lotëve e dënesës. Dikush premtoi t’i shpinte me makinë te veterineri…

Një gjest domethënës për hir të besnikërisë, të dashurisë, një shembull i shkëlqyer se si merret vendimi në një çast të domosdoshëm, buzë humnerës. Ai, Greku, me instiktin e tij bëri hapin e dashurisë, kaptoi humnerën, Rubikonin. Le ta presim këtë gjest edhe nga parlamentarët e qereritarët tanë, që po e shpien vendin në thikë e në pikë, buzë humnerës, hipur majë kalit e parasë siç janë.

Mjerë ti, o popull, se qindin po të punojnë, ata për të cilët ti jep votën !

13 janar 1997.

Post scriptum

Në Luarë të Francës, pikërisht në komunën e Bosë, që të kujton zanafillën e largët të Balshajve tanë, është një kanion i quajtur « Kërcimi i Qenit ». Legjenda thotë se një qen i ndjekur nga kafshë të egra arriti aty, nëpërmjet një kërcimi mrekullor, të kaptojë grykën e thellë të quajtur sot « Kërcimi i Qenit ».

 Ato ditë të ethshme sociale të fillimvitit të mbrapshtë 1997, kur Perëndimi jepte alarmin e egër se po shpërthente lufta civile në Shqipëri, se po digjej Vlora e mbarë vendi, dëgjoja dy intelektualë në radhët e gjata për të blerë rezerva ushqimore, miell e makarona të krimbura dhe bombola me gaz, tek shpreheshin me lot në sy : « Aman, mor aman, si e katandisën këtë vend e këtë popull ! Një nga vendet më të begatë : me det, po, me male, po, me fusha, pasuri minerale sa të duash e si t’i duash, në çdo pesëmbëdhjetë kilometra një lumë, me popullsi të re në moshë, me tërë atë histori të lashtë ! Zagarët ! Vajtën e hapën depot e armëve dhe zbrazën muzeumet. E vodhën popullin me piramidat dhe tani po e zhveshin edhe nga vlerat kulturore e shpirtërore! ».

Kjo skicë letrare, u botua në atë kohë te revista “Sirena e Vogël”, drejtuar nga Shpresa Vreto. E kisha pyetur në atë periudhë mikun tim të mirë Taqo Filton, redaktor i vjetër i Televizionit shqiptar nëse “ishte e mundur që një qen besnik të hidhej nga kati i pestë i pallatit”. Dhe ai që më tha: “Po edhe pse s’do qeni të hidhet, hidhe ti, si autor i shkrimit që je. Pastaj mos e hidh nga kati i pestë i pallatit tënd, hidhe nga kat i tretë, për shembull”. Buzëqeshëm me shoshoq e u ndamë.

Koha e solli që të largohesha nga atdheu me detyrë dhe gati dymbëdhjetë vjet më vonë takohem me komshinjtë e mi, prindërit e dy çapkënëve të vërtetë të tregimit, Klintit e Xheklit, nipërit e balerinës sonë të talentuar, mjeshtres Lili Cingu, e cilësuar me të drejtë “shtojzovallja e valles shqiptare”.  Si i pyeta për shëndetin, e për fëmijët, më vunë në dijeni se djali i madh i tyre ndodhej në Londër për studime e punë dhe i vogli ishte me ta, i fejuar. Jeta bënte të vetën. “Po Greku, qeni juaj i bukur, që e ushqenim gjithë shkalla, ç’bëhet?” i pyeta. “Ah, Greku, ma pritën ata, u hodh nga taraca, që nga kati i pestë, siç e kishe parashikuar ti! - më thanë. -  Se u zunë kalamajtë! Ishte alamet qeni.”

S’më mbetej, veç të shqyeja sytë, nuk doja t’i besoja.