Skënder Hasko: Dardanët janë aty (I)

Skënder Hasko

DARDANËT JANË ATY

Roman

Këto që do të lexoni në këtë roman mund t’ju duken të pabesueshme, mund t’ju duken edhe si përralla, ose si ëndrra të këqia, si ato që njeriu  i sheh kur është në ankth apo në kllapi; por këto janë krejt të vërteta, janë vetëm një grimcë nga mali i masakrave që janë kryer në atë vend. Ajo tokë është mbrujtur me gjak, me lotë e me psherëtima. Fushat, luginat, honet e bjeshkët e atij vendi, edhe sot jehojnë nga vajtimi i nënave, motrave e nuseve, nga britmat dhe lebetitjet e fëmijëve, që shpërfytëroheshin e thereshin në djepe e në prehrin e nënave të reja nga barbarët e fundshekullit të njëzetë, të cilët kur vrisnin, torturonin e çnderonin, zgërdhiheshin si të ishin përbindësha të ardhur nga tjetër botë.

           Të gjitha këto kanë ndodhur ditë pas dite e vit pas viti, për gati një shekull të tërë. E vërteta dhe gënjeshtra, e mira dhe e keqja, e drejta dhe e padrejta, i miri dhe i ligu – në luftë të parreshtur. Kujt i takonte të fitonte?!

Pjesa e parë

Historia e një emri

1

Ajo shtëpi ishte veç, shtatë-tetë orë me këmbë apo me kafshë, larg fshatit ku kishin lindur e ishin rritur breza të tërë të asaj familjeje. Atë shtëpi aq larg e kishte ndërtuar shumë vite më parë babai i Xhemës, Rizai, kur Azemi nuk i kishte mbushur ende dy vjetët që kishte ardhur në jetë e nuk kuptonte nga e merrnin e ku e shpinin.

Shtëpia i kishte “shpatullat” të mbështetura te shkëmbi, mu në zemër të malit dhe ngjante si bijë e tij. Po pse ajo shtëpi quhej “Bijë e Shkëmbit të Shqipes”?!

Se gurët e mureve të saj shkëmbit ia kishin marrë, edhe rrasat që e mbulonin (në vend të tjegullave), prej shkëmbit i kishin shqitur, me vare e qysqi. Gur shkëmbi-gur shtëpia, gri shkëmbi-gri shtëpia. Si babë e bijë-të një gjaku…

Një ditë, djali i madh, Zela, e kishte pyetur të atin:

- O babë, pse shkëmbi te mali matanë e ka emrin “Shkëmbi i Shqipes”?

Dhe i ati, Riza Gurabardhi, i kishte mbledhur të gjithë fëmijët rreth vetes e u kishte treguar:

- Atje, tek ai shkëmb, dikur jetonte një shqipe. Ajo atje pillte vezët e rriste fëmijët  e saj, shqiponjat e vogla. Kështu bënte vit pas viti. Kur ishte rreth 40 vjeçe, aty, pranë shkëmbit, kaloi një shkjah nga më të këqinjtë: hajdut e kriminel, grabitqar e vrasës. Ai pa shqiponjën te shkëmbi dhe iu errën sytë nga mëria, se i erdhi në mendje flamuri shqiptar që kishte midis një shqiponjë. Një shqiponjë jo me një, po me dy krerë. U tërbua fare, u bë si bishë e shkalluar… Iu drejtua shqipes (sikur ajo të ishte njeri e do ta kuptonte gjuhën e tij) dhe bërtiti: “Ti je ajo që je në mesin e flamurit të shqiptarëve?!… Fol, ti je?! Po kokën tjetër ku e ke?! Fol, fol!” Dhe e qëlloi me pushkë. E vrau. E vrau, po nga flamuri nuk e hoqi dot… Edhe emrin nuk ia shuajti dot, se ja tek e ka, te ky shkëmb… Shqipes nuk i bëjnë dot gjë, nuk ia shuajnë dot emrin, se ajo ka lindur e ka rritur zogjtë e saj, shqipe të tjera…

Si mbaroi së treguari, Riza Gurabardhi u ngrit. Për çudi, fëmijët panë diçka që nuk e kishin parë kurrë te babai i tyre: në sytë e tij kishte lot.

2

Po si kishte lindur ajo shtëpi në rrëzë të shkëmbit e në zemër të malit? Pse veças e jo midis shoqeve të tjera të fshatit?! Pse aq larg?!

Oh, ajo shtëpi ka historinë e saj të dhimbshme, po edhe trimërore. Ajo histori ka “ecur” vit pas viti e gojë më gojë dhe ka ardhur gjer te ne…

 - …Fshati ynë, - tregonte Riza Gurabardhi, - kishte shumë shqiptarë dhe pak shkjahë. Ata shkjahët donin të pakësonin si të mundnin e sa të mundnin më shumë shqiptarët e të shtoheshin vetë, që të thoshin se Kosova ishte e tyre e jo jona. Punë shkjahu… Ç’nuk bënin tinëz, se faqeza, pa ndihmën e qeverisë së tyre, nuk na bënin dot gjë, kurrën e kurrës. E si do të na bënin? Vjen tjetri nga Firifistuni e dashka të bëhet gur themeli në shtëpinë tënde… (!) Eh, kishin qeverinë e milicinë e tyre, pa ballazi, aha, u hynin dridhërimat.

Po le të mos zgjatemi.

Një ditë nga ditët, më i pari i gjithë fëmijëve, që e kishte emrin Shkelzen, shkoi në shtëpi si mos më keq: i sëmurë sa s’ka! Sa hyri në oborr u shtri sheshazi, si i pajetë e nxirrte shkumë nga goja. Ishte shtatë vjeç. Rizai vrapoi tek ai, e tundi për ta përmendur, e rrëmbeu në krahë dhe e futi brenda.

- Shkelzen, o Shkelzen! - i thërriste. - Ç’ka ke, o të past baba?!

Shkelzeni vetëm rënkonte e villte. Villte lëng jeshil. Rizai vuri re se, në dorën e djathtë, kishte një copë pastë. Ajo ishte e ngrënë përgjysmë. Ia hoqi copën e pastës nga dora, i hodh një broke me ujë në fytyrë dhe filloi t’i binte me shuplaka faqeve e t’i fliste me zë të lartë:

- Shkelzen, bir, kush ta dha këtë pastë?! Fol, bir, fol të past baba!

Shkelzeni nisi të belbëzonte diçka që nuk kuptohej. Rizai i afroi veshin te goja, që të kuptonte fjalët e djalit të vet. Me mundim të madh, përmes lëngatës, Shkelzeni mezi arriti të shqiptonte: “Dra…Dra…gan…Çov…Ço…viçi…”

Kaq tha Shkelzeni dhe iu shua zëri e i pushoi frymëmarrja. Iku nga jeta. Shtëpia u trondit e njerëzit u rrëqethën.  Nëna e fëmijëve, Nexhmia, lotonte e përpëlitej nga dhimbja, po nuk bërtiste, se, sipas zakonit, ishte marre. Dikush ulëriti.

Rizai, pasi puthi Shkelzeni e pajetë në ballë, mori copën e pastës e doli. Kur po ikte u tha njerëzve të shtëpisë:

- Mos gërthisni, se nuk e ktheni dot më në jetë, por stoliseni siç i ka hije birit tim! Nuk do të vonohem!

Ai shkoi nxitimthi te një mjek shqiptar. Donte të merrte vesh se ç’ishte ajo gjysmëpastë që iu ndodh Shkelzenit në dorë. Pas njëfarë kohe në laborator, mjeku doli dhe, duke psherëtitur, i tha:

- Kjo pastë është me helm. Një helm i fortë, që nuk e përballon dot as kali, jo më një fëmijë.

Rizai u trondit shumë, i bëri duart grusht dhe i ra gjoksit si t’i binte shkëmbit me vare. Dy lot iu rrokullisën, njeri pas tjetrit, nëpër faqet e rreshkura. U bë limon në fytyrë. Pasi u qetësua pakëz, mori gjysmëpastën e i tha doktorit: “Tash e mbrapa të kam mik shtëpie për tanë jetën!” dhe iku.

***

Rizai hyri në shtëpi si suferinë, i nxirë në fytyrë e duke kërcitur dhëmbët. Dridhej i tëri, si ta kishin kapur ethet. Pa u thënë asgjë të gjallëve që kishin mbushur dhomën, shkoi te trupi i Shkelzenit, të cilin e kishin stolisur siç i kishte porositur ai, e puthi përsëri në ballë dhe, si të fliste me një të gjallë, i tha:

- Ç’të keqe i kishe bërë shkjahut, o bir! A merren burrat me fëmijët e me gratë, o ferishte?! Baba yt nuk i ka patur e nuk i ka borxh askujt, o ëngjëllush!

Fshiu sytë me të prapmen e dorës dhe doli. Përsëri nuk u tha asnjë fjalë atyre që ndodheshin aty. Askush nuk e pa e nuk e dinte ku shkoi…

Nuk kishte kaluar as gjysmë ore kur, në lagjen e përtejme të fshatit, u dëgjuan dy të shtëna pushke. Si e pse nuk dihej.

Pas një copë here, Rizai u kthye përsëri në shtëpi. Megjithëse ishte natë e ftohtë, ai e kishte ballin të djersitur.

Atë natë, në shtëpinë e Gurabardhëve, nuk vuri kush gjumë në sy. As fëmijët e vegjël. Të gjithë: burra e gra, pleq e plaka, të rinj e të reja, rrinin pranë trupit pa jetë të Shkelzenit. Ishte hera e parë që  po thyhej zakoni e nuk po rrinin burrat veç e gratë veç. Askush nuk fliste. Herë-herë dëgjoheshin psherëtimat dhe ngashërimet e nënës Nexhi, së cilës, i dhimbte zemra ngaqë djali i iku paparitur, siç fluturojnë pëllumbat në agim të ditës.

Të nesërmen Shkelzenin e varrosën. Ca më tutje, në varrezat e ortodoksve, po bëhej edhe një varrim tjetër. U muar vesh se, mbrëmjen e kaluar, kishin vrarë Dragan Çoviçin. Në shuplakën e dorës së majtë i kishin gjetur një copë pastë të ngrënë përgjysmë…

***

Në shtëpinë e Riza Gurabardhit, njerëzit që vinin për ngushëllim, s’kishin të sosur. Dy dilnin e pesë hynin. Uleshin sheshazi në odë dhe s’dinin si të ngushëllonin. Thoshin vetëm “Për të mira mbas sodit” dhe tymosnin duhan.

Ditën e tretë shkoi edhe Rifat Bajrami. Ai u ul pranë Rizait dhe, pasi ngushëlloi, i tha se donte të fjalosej pak veças me të. U ngritën e dolën në hajat. Duke folur me zë të ulët, Rifat Bajrami i tha:

- Riza, ka dalë fjala se e ke vra ti Dragan Çoviçin. Je në rrezik, bre mik! Dëgjova Bllago Bllagojeviçin që po i thoshte vëllait të Draganit, Zoranit: “E pashë me sytë e mi Riza Gurabardhin kur qëlloi mbi tët vëlla. Ai e vrau.” Mendohu ç’do bësh Riza, se je në rrezik familiarisht. Ta dish, rrezikun më të madh e ke prej qeverisë sesa prej Çoviçëve… Edhe Çovçët fshehtas xhanëm, por… Ti e di Riza, që Çoviçë-milici-qeveri në një çanak hanë…

Kjo e vuri në mendime Rizain. Ai i vuri dorën në sup Rifat Bajramit dhe, në shenjë falnderimi, ia shtrëngoi fort.

- Qofsh i nderuar, - i tha.- Do mendohem e diç do bëj. Ta paça borxh!

- Miku te miku nuk ka kurrfarë borxhi, - ia ktheu Rifati.

U futën përsëri brenda dhe filluan të bisedonin për të tjera gjëra. Askush nuk e dinte e nuk e mori vesh, as më vonë, se për çfarë biseduan atë pasdite në hajat, veças të tjerëve, Riza Gurabardhi e Rifat Bajrami.

Atë mbrëmje, si u larguan gjithë të ardhurit për ngushëllim, Rizai u mbështet mbi bërryl, pranë oxhakut dhe nisi të vriste mendjen. I ishte hapur një bela pa dëshirën e tij. I kishin rënë më qafë: i kishin vrarë djalin kot së koti. Dhe ky, në inat e sipër, mori hak. Bisedonte me vete, si të bisedonte me ndonjë mikun a të afërmin e tij… “E ç’meritonte të jetonte një  burrë si Dragan Çoviçi (he, ç’burrë…), që vret fëmijën se është i një kombësie tjetër? Ptfu! Vjen tjetri prej kushedi se nga, shtrohet këmbëkryq në tokën tënde, ti i sillesh si njeri e ai të sillet si bishë… Ptfu!”

Iu kujtua kjo përrallë që ia kishte treguar i ati: “Njëherë, kushedi se kur,  bima barishtore e Gramit iu lut Vreshtit: “A më lejon, o Vresht, të rri këtu te qoshja? Dy pëllëmbë vend dua.” Vreshti zemërmirë i tha:  “Tri pëllëmbë të jap, se je jabanxhi e më vjen keq. Hyr!” Kështu Grami u fut te qoshja e Vreshtit dhe, pak nga pak e dalëngadalë, si barishte zvarritëse që është, u shtri tinëz në tërë Vreshtin. “Ç’bën, ore kështu, më mbyte!” i tha Vreshti. Grami ia ktheu me tallje: “Po deshe rri, po deshe ik, o Vresht…”

Si kaloi nëpër mend këtë përrallë, Riza Gurabardhi u ngrit ndenjur, ndezi një cigare e tha me vete: “Ja, kështu edhe puna e shkjahut, si puna e barit të gramit… Hej, o i mallkuar!”

Si t’ia bënte? Duhej shpëtuar familja, se të pabesit nuk i zihej besë…

Në prag të mesnatës i zgjoi të gjithë nga gjumi.

- Plaçkat! - u tha prerë. - Ngarkoni çdo gjë që na duhet, se do ikim që këtu e nuk do të kthehemi më gjersa të mos kemi më të këqinjtë përmbi krye.

Të gjithë çakarritën sytë. Pyesnin pa folur: “Pse?!” “Qysh?!” “Ç’ka ndodhur?!”

Nëna Nexhmie e pyeti:

- Ç’ka ndodhur, he burrë, që po na degdis nëpër natë?! Ku e pse?

- Do ta merrni vesh më vonë, grua, po tash bëni siç ju thashë, pa kurrfarë fjale! Ngarkoni kafshët dhe ua mbyllni zilet me shtupë, që të mos merret vesh lëvizja. Edhe këmborët e bagëtive shtuposini! Dhe çdo gjë pa folur, sikur të mos jemi mbi këtë dhe… Nxitoni!

Kaq tha dhe doli nga oborri e humbi në errësirë.

Të gjithë pjesëtarët e familjes mblidhnin, paketonin e ngarkonin çdo gjë të mundëshme, pa folur, si të ishin shurdhmemecë… Punonin si somnambulët, nuk kujtonin se ku i kishin sendet e veta, si të ishin të huaj në shtëpinë e tyre… Pëshpërisnin, psherëtinin dhe ofshanin. Ç’ishte kjo ikje në mesnatë?! “Ngarkoni çdo gjë që na duhet, se do të ikim që këtu e nuk do të kthehemi më gjersa të mos kemi më të këqinjtë përmbi krye…” u kishte thënë kreu i familjes, por nuk u kishte dhënë asnjë shpjegim, asnjë arsye (!)

Riza Gurabardhi u kthye. Në sup kishte një pushkë dhe, në njërën dorë, një torbë prej cope çadre ushtarake. Kuptohej që në të kishte fishekë.

- Gati? - pyeti nën zë.

- Po, mor, po. Tani na trego rrugën, se nuk dimë për ku po na degdis! Për në Turqi si ata të tjerët, që i ngarkuan me trena,  apo…, - i tha Nexhmia, duke mos thënë fjalë tjetër pas  asaj “apo…”

- I grahni kafshët pas meje, - tha Rizai dhe u nis i pari. Pas tij morën udhën të gjithë: njerëz, kuaj e bagëti.

Ecnin gjysmë të përgjumur. Dëgjoheshin vetëm trakatruket e këmbëve të kuajve, ndonjë kollitje e rrallë e fëmijëve dhe psherëtimat e herëpashershme e nënës Nexhmie. Në krye të këtyre udhëtarëve të natës spikaste xixëllima e pandërprerë e cigares së Riza Gurabardhit. Hëna, si një sy i verdhë në fytyrën e qiellit, dukej sikur ecte bashkë me karvanin, herë duke u shfaqur e herë duke u fshehur midis shtëllungave të reve gri. Një erë, që frynte nga Veriu, grisej nëpër degët e pemëve dhe gulçonte si të ishte me astmë a si ta kishte zënë gripi…

Pas ecjes së mundimshme disaorëshe nëpër fushë e, pastaj, nëpër pyll e mal,  Riza Gurabardhi ndali në rrëzën e Shkëmbit të Shqipes e tha prerazi:

- Këtu! Shkarkoni, se këtu do të jetojmë sot e më pas.