Nuhi Veselaj: Shumësi dhe shquarsia e emrave në shqipen standarde (XVI)

SHUMËSI DHE  SHQUARSIA

E  EMRAVE

NË SHQIPEN STANDARDE

(konstatime, diskutime, propozime)

 

Nga DR. NUHI VESELAJ

nuhiveselaj@hotmail.com

  

P ë r f u n d i m

(konstatime, diskutime, propozime)

 

Sipas skemës së paraqitur në Hyrje të punimit u konstatua se në shqipen e sotme letrare, sipas gjinive, emrat në gjuhën shqipe marrin kryesisht këto nyjë-mbaresa:

Së pari, në njëjësin e shquar, emrat e gjinisë asnjanëse marrin nyjë-mbaresat: -t, -të, -ët dhe -it (krye-t, të bardhë-t, të gdhirë-t; misht-të, të zitë; të përzier-ët; të pëlqyer-it, të mbajtur-it, të ëmbël-it), ata të gjinisë femëror -a, -ja  (nënë -a; lule-ja) dhe emrat e gjinisë mashkullore:  -i, -u (punëtor-i..bari-u, atdhe-u).

Së dyti, gjithashtu u konstatua se, pasi shumësi i asnjanësve del i reduktuar përgjithësisht, të dyja gjinitë aktive në shumësin e pashquar marrin këto mbaresa: gjinia femërore (3 mbaresa të padiskutueshme): zero; -a, -ra/-na, ndërsa gjinia mashkullore (njëmbëdhjetë mbaresa pa variantëzime): zero; -ë, -e, -a;--ra/--na, -ër-/-ën, -rë/-na;-j/-nj, inj/-ij, -enj/ej; -llarë, -lerë.

Së treti, po ashtu u konfirmua se në emëroren e shumësit të shquar të dyja gjinitë aktive marrin këto nyjë-mbaresa: gjinia femërore: -t, -të, -ët?, ndërsa   gjinia mashkullore: -t, -të, -ët dhe -it.

 

Siç mund të shihet, nga sa u shtrua më sipër, gjinia asnjanëse në gjendjen e sotme nuk ka as mbaresë, as nyjë-mbaresë shumësi, po kjo nuk do të thotë se emrat e kësaj gjinie, sidomos asnjanësit e paranyjëzuar, janë pasivë, përkundrazi, ata (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët) dalin mjaft veprues e prodhimtarë për mbulimin e nënfushës përkatëse të qartë semantike në fushën e abststraksionit të lartë, por kanë shtrirje edhe në nënfusha të tjera. Mirëpo, meqë për identitetin e tyre në gjuhën shqipe është bërë fjalë në një punim tjetër, andaj kjo temë në këtë punim nuk do të jetë objekt trajtimi.

Këtu, në të vërtetë, vëmendja u përqendrua në shumësin dhe shquarsinë e emrave të dy gjinive aktive. Emrave të gjinisë femërore që iu kushtua pjesa e parë, dhe atyre mashkullorë që u trajtuan mjaft hollësishëm, pjesa e dytë, ndërsa pjesa e tretë iu kushtua raportit ndërgjinisor dihotimik si dhe çështjes së formës përfaqësuese të emrit të pëgjithshëm e të përveçëm, duke kaluar në profilimin e emrave të përveçëm të njerëzve e në veçanti të emrave me prejardhje araba-turko-persiane, tema këto jo mjaft të trajtuara në gjuhësinë tonë. Andaj edhe këtu përveç konstatimeve nga studimet e mëparshme u dhanë konstatime e propozimet përkatëse të reja rreth zgjidhjes së problemeve të caktuara të diskutueshme.

Në vijim sipas pjesëve, përkatësisht sipas krerëve të pjesëve të  sipërpërmendura do të jepen  të dhëna përkatëse përmbyllëse.

 

Në pjesën e parë me titull Shumësi dhe shquarsia e emrave të gjinisë femërore, tema u trajtua në dy krerë, Në kreun I, me titull Shumësi i emrave femërorë me mbaresë zero, është shfrytëzuar materiali nga Fjalori i shqipes së sotme (2002) dhe mund të thuhet se paraqitja, me sa dimë, del më e plotë se në të gjitha burimet e mëparshme teorike rreth kësaj teme. U trajtuan femërorët me zanore fundoret e patheksuara (-e, -j/e,-je, -ë dhe -o) dhe ato të theksuara.( -i,-e, -a, -u dhe -ë)

Në të vërtetë, trajtimit emrave femërorë me fundoret e patheksuara: -e, j/e dhe -je i është dhënë mjaft hapësirë: me fundoren -E u dalluan 8 variante shembujsh (lule-ja, hedhëse-ja, akullore-ja, e ardhme-ja, teneqe-ja, lulemine-ia, filologe-ia, dele-ja), me J/E: 2 variante (ëndje-a; fije-a),  ndërsa me -JE, mbi temë të foljeve  me temë në zanore 2 variante: (dije-a, dhënie-a), mbi temë të foljeve me bashkëntigëllore, 4 variante (hapje, shtrirje, gatuarje, pamje) dhe mbi temë emërore një variant (bishtje, këmbje etj). Kështu 2+4+1 bëjnë gjithsej 7 variante. U trajtua edhe varianti me -O të patheksuar në temë me afro 20 shembuj (si p.sh.: ballo-ja, dado-ja etj.).

Tek emrat femërorë me zanore fundore të theksuar, përveç zanores -e  dhe -o u shtuan edhe shembuj me zanoret fundore -i, a dhe -u. Krahaso shembujt: me  këto pesë fundore: çudi-a, BDI-a; epope-ja; hata-ja; dru-ja, bubu-ja; byro-ja).

Në nënkrye të veçantë u trajtuan shembuj me  -Ë të theksuar dhe ata me -Ë të patheksuar në temë, sepse, siç u konstatua, kjo temë nuk del e trajtuar sa e si duhet në burimet e deritashme gramatikore, andaj së këtejmi propozohet që emrat me -Ë fundore të theksuar, pasi mungojnë, të përfshihen në burimet tona normative, sepse në realitetin tonë gjuhësor ekzistojnë, madje emrat e tillë dalin të përftuara nga pesë burime motivuese:

1) si emra të mirëfilltë (abëcë abëcëja  abëcë-të;  gjë gjëja gjë-të);

2) si emërtime të bashkëtingëlloreve që bashkë me Ë-në e dubël vënë W-në dalin 31 raste ( p.sh.:T(ë): të tëja  të tëtë etj.;

3) shkurtimet e institucioneve të caktuara si PTT-ja, pëtëtë-të etj ;

4) emërzimi i onomatopeve, si ubëbë ubëbë-ja  ubëbë ubëbëtë etj. dhe

5) emërtimi i fjalëzave, prapashtesës zvogëluese: ZË: zë zë-ja zë-të; të nyjës së përparme TË, të përemrit grimcë TË si b.f.: Të  nënvizohet të gjitha -ZË-të në funksion të prapashtesës zvogëluese te shembujt nga konteksti ose Të ndahen TË-të në funksion përemri nga ato në funksion të nyjës së përparme  etj.

 

Jo vetëm çështja e Ë-së fundore të theksuar, por edhe ajo e patheksuara në temë u trajtua në mënyrë të veçantë, tipi: mollë mollët, gradë gradët, gozhdë gozhdët etj.) dhe pas analizës doli se shembujt e tillë në gjendjen e sotme nuk janë prodhimtarë, nuk ka shtim numri mbi këtë bazë, madje disa prej tyre, që shprehin sidomos gjëra konkrete, priren të kalojnë në shumës në grupin e emrave me mbaresën -A, tipi: mollë-a mollat, gradë gradat gozhdë gozhdat etj. Në punim mbështet kjo prirje dhe kërkohet që kjo dukuri të vlerësohet drejt.

Gjithsesi konstatimet diskutimet dhe propozimet që dalin nga analiza e lëndës në këtë krye patjetër duhen vlerësuar, madje edhe respektuar dhe sendertuar patjetër në raste nga standardologët tanë.

 

Në kreun II, në katër nënkrerë u trajtuan këto tema: nën A.shumësi i emrave femërorë me mbaresën -A), nën B. Shumësi i emrave femërorë me mbaresën -RA/NA, nën C. Shumësi i emrave femërorë me mbaresën -E dhe rastet aberrante dhe nën Ç: Dy tema të imponuara si risi dhe topika semantike e tyre (1. Rreth semantikës së femërorëve të paranyjëzuar abstraktë në shqipen e sotme dhe 2. Rreth  prejpjesorëve pandajshtesorë të gjinisë femërore në gjuhën shqipe.

 

Në nënkreun A (Shumësi i emrave femërorë me mbaresën -a), konstatohen si të drejta pothuajse të gjitha të dhënat ose konstatimet nga studiuesit e mëparshëm, por vende-ende edhe përplotësohen dhe këto përplotësime ilustrohen me shembuj konkretë adekuatë. Në të vërtetë, e gjithë lënda e këtij nënkreu është trajtuar në  tre nëntituj:

(1) Emrat femërorë me -ë të paqëndrueshme në temë, ku doli konstatimi se me rastin e shquarsisë si emra frymorësh dalin dy variante, tipat: nënë nënat, mëndeshë mëndeshat dhe 6 variante shembujsh tek emrat jofrymorë, tipat: arkë arkat, dhomë dhomat, arë arat, cicërimë cicërimat, dhjetë-a dhjetat dhe analizë analizat.

(2) Emrat femërorë të paranyjëzuar me -Ë të paqëndrueshme në temë, që del disa variantesh , si. p.sh. (e hënë e hëna të hëna-t,  e dhjetë e dhjeta të dhjeta-t, e mirë e mira të mira-t) dhe 4 mbi bazë foljore pa ë fundore në temë, tipat: e lyer e lyera  të lyera-t, e zier e ziera të ziera-t, e shkruar e shkruara të shkruara-t, e gjetur e gjetura  të gjetura-t dhe dy vaiante,  e para, mbi bazë mbiemërore dhe e dyta, mbi bazë prejpjesoreje, tipat, e hekurt e hekurta të hekurta-t, e zgjuet e zgjueta të zgjueta-t.

(3) Emrat femërorë me togje tingush në temë dalin:

së pari, me katër togje të qëndrueshme: ull, -ur, -ëz dhe -ët (kumbull kumbulla kumbulla-t, nusebukur nusebukura nusebukura-t; arkëz arkëza arkëza-t, e dobët e dobëta të dobëta-t)  dhe

së dyti, me 6 togje me Ë të paqëndrueshme në temë: -ër, -ël, -ërr dhe -ën, -ëll, -ëm. (kodër kodra kodra-t; vegël vegla vegla-t; çiçërr çiçrra çiçrra-t, gardhën gardhna gardhna-t, krikëll kriklla kriklla, parzëm parzma parzma-t).

Te  nënkreu B, me titull Shumësi i emrave femëroren me mbaresën -RA/-NA, mund të thuhet se nuk del ndonjë risi e dalluar, po megjithatë, kur ceken rastet e lejueshme (lojëra, luftëra e ndonjë tjetër), ceken edhe ato jo të lejueshmet, por që nuk janë të qortueshme normativisht, siç janë shembujt magjira, idera, belara, abëcëra dhe lidhur me këtë dukuri jepet mendimi i prerë se pos arsyeve të veçanta stilistike nuk është mirë të përdoren rastet e tilla, kur, kemi parasysh faktin se ekzistojnë trajta te tjera të padiskutueshme me të cilat përmbushet plotësisht nevoja e të shprehurit të nocioneve përkatëse.

Si nëntitull të veçantë në punim shënohet edhe mbaresën -NA, pasi edhe ajo  del e shënuar si mbaresë shumësi në fjalorin normativ, ndonëse vetëm një shembulli lojna-t. Aty përmenden edhe raste të tjera të gjinisë femërore si erna, cohna, por siç dihet ky formant del edhe më identifikueshëm në shumësin e emrave të caktuar në gjininë mashkullore.

Në nënkreun C zihet në gojë edhe mbaresa -E e emrave femërorë, të cilët cilësohen me të drejtë si raste të vetmuara, të shpifura ose si leksema të panevojshme, si b.f. bakere, argjende, agrume, pastaj punishte, të cilat mund të zëvendësohen me mbaresa të tjera, madje heqja a zëvendësimi i tyre nuk krijon, pa dyshim, kurrfarë problemi semantik, megjithatë formantin E ceket si i domosdoshëm te shumësi i emrave mashkullorë me kuptimësi të ndryshme, kryesisht abstrakte, tipi burim burime, aksion aksione etj. Kjo mbaresë del e përdorur edhe te emrat  me nocione vendi, si pyll pyje, mal male, por pasi kjo dukuri lidhet me emra njëjës të gjinisë mashkullore, këtu nuk trajtohet në hollësi, Përmenden në punim edhe rastet aberrante si derë-a dyer-t, dorë-a duar-t.

Nën nënkreun  Ç të këtij kreu janë trajtuar dy tema të imponuara, me shumë risime

: e para, Rreth topikës semantike të femërorëve të paranyjëzuar abstraktë (tipi e bardha, e madhja) dhe

e dyta, Rreth prejpjesorëve pandajshtesorë në gjuhën shqipe (tipi: pasë pasa; lojë loja  shkrijë shkrija, blejë bleja, vrajë vraja etj.)

Në të vërtetë, të dyja këto tema deri më tashti, në gjuhësinë tonë dalin si tema jo mjaft të trajtuara sa e si duhet. Meqë shembujt e tillë janë pjesë përbërëse e strukturës së emrave femërorë me mbaresën -A të shumësit doli e nevojshme që temat e tilla të trajtohen në kuadër të këtij kreu dhe të përcaktohet më denjësisht topika semantika e shembujve të tillë, pra, në kuadër të strukturës së emrave me mbaresën -A.

Gjithsesi në këtë pjesë të punimit dalin mjaft risime që nuk janë trajtuar e as sqaruar sa e si duhet ose nuk dalin fare të prekura në burimet tona ekzistuese normative.

 

Pjesa e dytë, me titull Shumësi dhe nyjë-mbaresat e  e shquarsisë të emrave të gjinisë mashkullore në shqipen e sotme, në këtë punim është trajtuar në  pesë krerë.

Te kreu I, Shumësi i emrave mashkullorë me mbaresë zero sipas shembujve të vjelë në FSHS (2002) lënda trajtohet e ndarë në 18 grupe a tipa emrash, të cilët dallohen me ndonjë veçori të caktuar nga grupet e tjera që të gjithë këta tipa  janë vjelë nga FSHS 2002 e që janë:

1) Me prapashtesën -S, që formohen kryesisht frymorë, tipi: mësues mësuesit, matës matësit, shkëlqyes, shkëlqyesit, kokës kokësit etj. - numër i pakufizuar, por që krijohen  edhe pak jofrymorë, tipi: petës petësit, lyrës lyrësit, e ndonjë tjetër, pra, në numër të kufizuar.

2) Me prapashtesën -AS, që formohen emërtime njerëzish sipas prejardhjes a vendbanimit të tyre, tipi: prishtinas, bregdetas - numër i pakufizuar.

3) Disa emra konsonantikë, si: thopërç thopërçit, megaherc megahercit, shumëfaqësh shumëfaqëshit e ndonjë tjetër - numër i kufizuar, grumbull i pamotivuar nga tema a përmbajtja.

4) Emra konsonantikë me shquarsi -i/-të karakteristike (rob rob-të, qen qen-të, këmishkuq këmishëkuq-të etj. - grup pa burim motivues.

5) Emra të tipit me -ËT fundore në shumësin e shquar (amper amper-ët, spiker spiker-ët,  skreper skreper-ët e ndonjë tjetër -  emra të huazuar që në shumës karakterizohen nga mbaresa -ËT.

6) Shembuj me fundoren -Ë në temë (bishtgjatë-i bishtgjatë-t, faqenxirë-i faqenxirë-t etj.), grup shembuj që i karakterizon -Ë-ja fundore e temës - numër i pakufizuar.

7) Shembuj me fundoren -uaj  ose -ei në temë (duaj duajt, muaj muajt, lei lei-t). - numër i vogël por i ngulitur në kohë.

8) Emra me -ri/-ni  në njëjësin e shquar dhe -të në shumësin e shquar (tru truri trutë, sy syri sytë, hu huni hutë) - numër i vogël, por historikisht i ngulitur.

9) Emrat me -ër fundore në temë (arbër arbri arbër arbrit, mjeshtër mjeshtri njeshtër mjeshtrit etj.) - numër i kufizuar, por me prirje zgjerimi..

10) Shembuj me zanore-fundoren -O në temë (birko-ja biko-t, xhaxho-ja xhaxho-t etj.) - numër i kufizuar me eptim të ngjashëm me emrat përkatës të femërores.

11) Shembuj me E të theksuar në temë (atashe-u atashe-të,  trafe-u trafe-të etj.). - huazime, numër i vogël.

12) Emra me -i të theksuar në temë (gjeni gjeni-u gjeni-të, mazi maziu  mazi-të, thi thiu,  thi-të) - numër i vogël, por me mundësi potenciale për (ri)përthithje të shembujve të ngjashëm.

13) Prejmbiemërorë të paranyjëzuar me konsonant fundore në temë:

a) me T në temë::i sigurt i sigurti të sigurt të sigurtit, i fikët të fikët-it; i rregullt i rregullti të rregullt-it e ndonjë tjetër;

b) me konsonant tjetër në temë: i bukur, të bukurit, i tashëm të tashmit, i ëmbël të ëmblit etj.

14) Emrat prejpjesorë të paranyjëzuar me  fundoren –UET në temë, si: i shëmtuet -i të shëmtuet-it , i kryeshtruet  të kryeshtruet-it etj.- numër i kufizuar, varësisht nga foljet më –Oj kryesisht..

15)  Prejpjesorë të paranyjëzuar pa -Ë fundore në temë (i veçuar i veçuari të veçuar të veçuarit, i prekur-i të prekur-it, i zgjedhur-i të zgjedhur-it, etj. - numër i pakufizuar, varësisht nga tipi i foljeve.

16) Emrat me -ë në temë dhe me nyjë-mbaresën -a në njëjësin e shquar (agë aga agë-t, dukë-a dukë-t) - numër i kufizuar me mundësi për të përthithur edhe shembuj të tjerë.

17) Emrat me -i në temë dhe me nyjë-mbaresën -a në njëjësi e shquar, si: zotëri zotëria zotëri-të ose zotni zotnia zotni-të, shkëlqesi-a shkëlqesi-të).- numër i kufizuar me prirje që nyjë-mbaresën -A të njëjësit ta zëvendësojë me -U.

18) Shembuj me -je në temë (hafije hafija hafije-t, devrije devrija  devrije-t ).-numër  tejet i vogël dhe me mundësi zgjidhjeje duke i bashkuar  emrave me nyjë-mbaresën -U në njëjës.

 

Ndër këto 18 grupet disa vetëm konstatohen e ndonjëri grup që nuk motivon diskutohet, madje ka edhe propozime për thjeshtëzimin a spostimin e tyre në ndonjë grup tjetër brenda gjinisë.

Nër të tjera shprehet mendimi se do të dilte zgjidhje jo e paurtë, nëse sforcohet grupi i shembujve e -i të theksuar tipi gjeni gjeniu, për të përthithur, veç ndonjë rasti edhe emrat e përvetësuar nga turqishtja më mbaresë-prapashtesat -i, -li, -çi e -xhi, që në letrarishten e sotme marrin mbaresën -NJ të shpifur.

 

Kreu II me titull Shumësi i emrave mashkullorë me mbaresa të mirëfillta a të thjeshta -Ë, -E, A, paraprihet nga një diskutim mjaft i gjerë  rreth rregull-metodës fundore/mbaresë, e cila si rregull-metodë e vetme, pa u kombinuar me metoda të tjera, quhet metodë e sidështuar dhe për këtë propozohet një metodë tjetër mbizotëruese, e mbështetur mbi specifikimin e mbaresave të mirëfillta (të thjeshta) sipas nënfushave semantike, që siç theksohen aty janë:

1. mbaresa Ë del me prirje specializimi për shumësin e emrave mashkullorë të frymorëve;

2. mbaresa E del e specifikuar për emërtimin e nocioneve jo konkrete, dhe që ka prirje me u specializue për shumësin e emrave me kuptimësi abstrakte dhe të disa emërvendeve, ndërsa

3, mbaresa -A përveç që del si mbaresë e specializuar mbizotëruese ajo del ashtu edhe për shumësin e emrave femërore, të specializohet edhe për shumësin e emrave mashkullorë me kuptimësi të nocioneve të gjë-sendeve konkrete.

Dhe për të dëshmuar këtë rreguëë-metodë a ide-propozim, siç e quhet shpesh në këtë punim, ekspozohet material mjaft i bollshëm dhe bindës, duke filluar nga shembujt alternativë nga FGJSH 1954 krahasuar me materialin e pranishëm në FGJSH 2006 dhe me shembuj të tjerë nga jeta e përditshme. Madje po kjo  prirje  argumentohet me shembuj statistikor të vjelë nga disa tekst-burime normative.

Në kreun III, trajtohen shembuj me ndërrim tingujsh si rrjedhojë e zhdukjes së mbaresës -i, si dhe e ndërrim gjinisë Edhe këtu, gjatë trajtimit vetvetiu përforcohet ide-propozimi rreth metodës së re, ku me shembuj konkretë provohet prirja e specifikimit të mbaresave të thjeshta sipas fushave semantike të sipërpërmendura.

Zgjon interesim sidomos kreu IV, ku trajtohet dukuria e  palatalizimit të fundores -N në -J/-NJ të shumësit të emrave mashkullorë, fenomen ky që në punim del i implikuar në  këto dhjetë raste:

1) Ndërrimi i N-së ose i R-së në -J (kalama kalamani kalamaj-t, meti metini metij-t; kufi kufiri, kufij-t).

2) Implikimi i N-së me-J/-NJ (barbun barbuni barbunj-të, gocan gocani gocanj-të; kacarra kacarrani kacarranj-të, kacabu kacabuni kacabunj-të.

3) Implikimi i r-së (*n-së) me n+j ose në J apo -nj arti artiri artinj-të, ulli ulliri ullinj-të (ullinjtë), kërci kërciri kërcinj-të (kërcijtë).

4) Implikimi i n-së me -oj a-onj tek emrat me -*on ( dragua dragoi (dragoni) dragonjtë (dragonjtë), potkua potkoi (potkoni) potkonjtë (potkojtë) etj.;

5) Formanti -inj pa mbështetje të qartë trashëgimie (drapër drapri drapinj-të (drapnat), shkop shkopi shkopinjtë (shkopat), gisht gishti gishtërinjtë (gishtat).

6) Implikimi i mbaresës -enj (dhaskal dhaskali dhaskalenjtë, (dhaskalët); lumë lumi lumenjtë (lumejtë).

7) Trajtë-mbaresa -NJ analogjizëm i pambështetur te disa huazime si: lake lakeu lakenj-të (lakejtë), plebe plebeu plebenj-të (plebejtë); derebe derebeu derebejtë,  enkele enkeleu enkelejtë.

8) Shpifje analogjike e formantit -NJ te shembujt hero heroi heronjtë (herojtë), afendiko afendikoi afendikonjtë (efendikojtë).

9)  Shembuj të tjerë me prapashtesë-mbaresën -NJ të shpifur, si:  ari ariu arinjtë (aritë), qiri qiriu qirinjtë (qiritë ose qira-t), i zi i ziu të zinjtë (të zitë).

10) Formanti -NJ i shpifur edhe në huazimet nga turqishtja me -I, -ÇI, -XHI dhe -LI, si p.sh: spahi spahiu spahinjtë (spahitë); sahatçi sahatçiu sahatçinjtë (sahatçitë); dyqanxhi dyqanxhiu dyqanxhinjtë (dyqanxhitë); borxhli borxhliu borxhlinjtë (borxhlitë).

 

Në këto 10 pika (grupe shembujsh) diskutohet qëndrueshmëria e formantit -NJ dhe shprehet mendimi që në disa pika në vend të NJ-së të parapëlqehet formantin -J, e në disa të tjera, duke e parë mbaresë-fundoren -NJ si formant të shpifur, propozohet që në vend të tij zgjidhja të bëhet me mbaresë zero, si te shembujt me -I fundore në temë. Pra, propozohet që sikurse shembulli gjeni gjeniu gjenitë, me dalë edhe shembujt, si kojshi kojshiu kojshi-të e sidomos huazimet turke me  -I, -XHI, -ÇI dhe -LI.

 

Edhe lidhur me kreun V (shumësi i emrave mashkullorë me formante të pathjeshta paraqiten risime që nuk janë vërejtur sa e si duhet  në burimet e deritashme të gjuhës sonë, si -RË ndaj NA-së, -llarë, lerë ndaj mbaresës -Ë ose zero e risime të tjera.

Pra, shikuar në tërësi në këtë pjesë jepen propozime konkrete për thjeshtësime a spostime të ndryshme brendagjinisore.

 

Pjesa e tretë me titull: Raporti ndërgjinisor dihotimik dhe trajta përfaqësuese e  emrave (të përgjithshëm dhe të përveçëm) në shqipen e sotme përbëhet prej shtatë krerësh:

Në kreun I trajtohet Raporti ndërgjinisor, i parë nga 12 skemat përmbledhëse të hartuara nga analiza e dy pjesëve të mëparshme të punimit, mbështetur në formantet mbaresore të shumësit të emrave të të dy gjinive, duke dhënë edhe konstatime rasti. Si përfundim, përveç konstatimeve, diskutimeve, dalin vërtet edhe sugjerime e propozime me interes se si mund të bëhen fuzionime trajtash ndërgjinisore pa krijuar probleme semantike madje as drejtshkrimore ose drejt-fjalëformuese.

Në kreun II rrahen çështje rreth formës përfaqësuese të emrit në shqipen e sotme, së pari përmenden nja pesë raste që bien ndesh me trajtën e përcaktuar përfaqësuese të emrit sipas gramatikës normative dhe së dyti, theksohen format përfaqësuese a mbizotëruese të emrave të përgjithshëm e të përveçëm sipas materialit të përfshirë në Drejtshkrimin e gjuhës shqipe (1973, në Fjalori drejtshkrimor (1976) për emra gjeografikë dhe konsultohet gjithashtu burimi www. Emra shqiptarë.com edhe Fjalori enciklopedik shqiptar (1985).

Në kreun III trajtimi përqendrohet vetëm rreth emrave të përveçëm të njerëzve në shqipen e sotme, duke e shfrytëzuar materialin përkatës, po ashtu nga Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, së pari, të emrave të përveçëm të njerëzve të regjistruar brenda paragrafësh përkatës, së dyti shfrytëzohen emrat e përveçëm nga Regjistri i nënshkruesve të Rezolutës së Kongresit të Drejtshkrimit (1972).dhe së treti, po ashtu, konsultohen emrat e  përveçëm të njerëzve të përfshirë në www.shqipëria.com si dhe në Fjalorin enciklopedik shqiptar (1985), natyrisht, duke vënë theksin në grupimin e tyre sipas nyjë-mbaresave të shquarsisë,  pa i përjashtuar edhe mbaresat e shumësit të tyre.

Në kreun IV vëmendja është përqendruar tek emrat përveçëm të njerëzve me prejardhje orientale (arabo-turko-persiane) të pranishëm a të përvetësuar në gjuhën tonë, me ç’rast janë dhënë disa konstatime rasti rreth burimeve të konsultuara si dhe rreth raportit (ndër)ndikues të shqipes me boshnjakishten, persishten, turqishten dhe arabishten.

Në kreun V u bë grupimi si dhe mbarështrimi i shembujve konkretë sipas tipareve karakteristike të secilit grup. Kështu u shpërfaqen  8 grupime a tipa të emrave me prejardhje arabo-turko-persiane, të përvetësuar në shqipe, të cilët në mjaft raste përkojnë edhe me emrat e përveçëm autoktonë të shqipes, siç janë:

1. Emrat e gjinisë mashkullore me -IM fundor dhe femërorëzimi i tyre me -E si p.sh:. Naim Naime, Hasim Hasime, Halim Halime, Nesim Nesime që përkojnë me ata që shqipes Agim Agime, Gëzim Gëzime, Blerim Blerime,  Durim Durime, Mergim  Mergime, e kështu me radhë.

2. Emrat mashkullorë me  fundoren -I dhe femërorëzimi i tyre me -JE, si p.sh.: Ali Alije, Feti Fetije, Shefki Shefkije, Baki Bakije, Nuri Nurije etj që përkojnë me ndonjë trajtë anase të formuar sipas kësaj mënyre: Lumni/ Lumnije, Lavdi/ Lavdije, Liri /Lirije, Bukuri/Bukurije, e ndonjë tjetër.

3. Emrat çift mashkullorë e femërorë me fundoren -ET/E, si p.sh: Ajet/ Ajete, Ismet/ Ismete, Fikret/ Fikrete, Nysret/ Nysrete, Selvet/ Selvete etj., që sipas këtij modeli ka dalë në shqipe edhe ndonjë emër i përveçëm i përbërë i njeriut mbi bazë anase si Valdet /Valdete, Mirjet /Mirjete.

4. Emrat me konsonant fundor dhe femërorëzimi i tyre me -E, si p.sh. Abaz /Abaze, Emin/ Emine, Nail/Naile, Habib/ Habibe, Ramiz/ Ramize, Enis/Enise etj., ashtu si edhe në shqipen e sotme që dalin shembujt mbi bazë anase si Dëshir/ Dëshire, Lorik/ Lorike, Fatmir/ Fatmire, Besfort/ Besforte etj.

5. Shembuj emrash mashkullorë me -IN ose -DIN fundore,  ndeshen në përdorim në numër të konsiderueshëm, si Nuredin, Abidin, Misin etj.,  por si duket fundori i tillë nuk ka pasur aq ndikim  në formimin e emrave vetjakë mbi gurrë vendëse, pos ndonjë rasti të vetmuar si Kaltrin, Gjin e ndonjë tjetër, por në shqipe është mjaft i përhapur emri hipokoristik Din Dini. Sidoqoftë mund të thuhet se emrat e tillë të përvetësuar janë aktivë po jo produktivë në gjuhën tonë, edhe pse  si emra ilir me -IN fumndore dal një numlr i konsiderueshëm, si  p.sh. Albin, Agrin, Andin, Bulin, Bylin etj.

6. Shembuj të emrave mashkullorë me konsonant fundor vetëm në gjininë mashkullore, tipi: Sulejman-i, Shaban-i Ramadan-i. Bajram-i, Mehmet-i, Pajazit-i, Muhamet-i etj., përkojnë me të shqipes si Shpat-i Gur-i, Lis-i, Artan, Alban etj., andaj mund të thuhet se emrat e tillë nuk paraqesin kurrfarë problemi drejtshkrimor në gjuhën tonë.

7. Shembuj të emrave të gjinisë femërore  pa emra paralelë të gjinisë mashkullore të përvetësuar në shqipe me -E fundore në temë, si p.sh.: Aishe, Hatixhe, Hanife, Haxhere, Mevlude etj., përkojnë me ata të shqipes  si  Manushaqe,  Shkurte, Borëbardhe etj., andaj mund të thuhet se edhe këta në parim nuk paraqesin problem drejtshkrimor.

8. Emra mashkullorë e femërorë të trashëguar me -A fundore në temë, dalin të pranishëm në gjuhën tonë, si p.sh.:

 

Gjinia femërore:Azra, Hana, Hida, Kada,  Selma, Zyhra, Lejla, Fehma, Ajna, Alma etj..

Gjinia mashkullore: Beka, Bejta, Bushra, Isa, Musa, Zija, Hajra, Bajra, Zeqirja, Zeqa etj., tek të cilët varësisht nga shqiptimi i A-së,  përcaktohet edhe formanti i kategorisë së shquarsisë. Së këndejmi edhe pse të përvetësuar dalin të diskutueshëm.

Mirëpo, ç’është vërteta, dalin të diskutueshëm edhe emrat e pikës  3 me -ET fundore, por edhe të tjerë të gjinisë femërore, kur tema nga gjuha dhënëse u mbaron me konsonant, pika 6, sepse në shqipe nën ndikimin e gjuhës të huaj përkatëse nuk e dallojnë gjininë me fundoren -E, pasi e ruajnë konsonantin dhe atëherë vetvetiu përfshihen eptimisht si emra të gjinisë gramatikore mashkullore. Lidhur me këtë dukuri propozohet që në shqipe femërorëzimi i tyre të bëhet patjetër rregullisht me  femërorëzuesen -E.

Del e diskutueshme  femërorja mbi tenë të emrave mashkullorë me -I fundorese a do të marrë mbaresë -prapashtesën -E apo -JE. Gjithashtu të diskutueshme dalin edhe grupi i mashkullorëve me -A në temë, të cilët eptimisht përfshihen në gjininë gramatikore femërore Po këto gjëra do të ridiskutohen edhe në kreun e fundit të këtij punimi tek konstatimet përmbyllëse, kur kemi të bëjmë për çështje që mbesin të hapura.

Kreu VI iu kushtua dy temave me interes, së pari mbi rëndësinë shkencore-historike kombëtare të studimit të shquarsisë të emrave të përveçëm të njerëzve në gjuhën shqipe dhe së dyti, rreth nevojës të kodimit, apo jo, të emrave të përveçëm të njerëzve në shqipen standarde. Si rezultat i analizës del e nevojshme që edhe emrat e përveçëm të përshtaten sa është e mundur me rregullat që vlejnë për emrat e përgjithshëm, po megjithatë mund të tolerohen edhe përjashtime, madje disa rregulla mund të formulohen veçan vetëm për emrat e përveçëm të njerëzve, veçori këto që janë cekur sadokudo gjatë analizës edhe në krerët e mëparshëm..

Së fundi,  në kreu VII  të kësaj pjese, në 9 pika ceken disa nga çështjet e hapura të emrave të përveçëm të njerëzve në gjuhën shqipe, çështje këto, të cilat duhen pasur parasysh tash e në të ardhmen, ngase janë të nevojshme për zgjidhjen e drejtë të tyre, natyrisht, duke respektuar trashëgiminë pozitive të derisotme, përvetësimin e tyre sipas traditës, por pa anashkaluar rregullat gramatikore si dhe anën praktike e perspektivën, në mënyrë që zgjidhjet të ndihmojnë konsolidimin e drejtshkrimit dhe të drejt-përdorimit të emrave në fjalë.

 

/Teksti në anglisht në krahasim me Përfundimin shqip duhet të rishikohet./

 

Summary

 

(conclusions, discussions, suggestions)

 

As per the scheme presented in the Introduction of this composition  it is ascertained that in today’s standard Albanian, names in Albanian language according to their gender take mainly these article-inflectional endings:

First in the definite singular, names of the neutral gender take article-inflectional endings: -t, -të, -ët, and -it (krye-t,  të  bardhë-t,  të gdhirë-t, misht- të, të zitë; të përzier- ët, të pëlqyer-it, të mbajtur-it, të ëmbël-it), those of feminine gender take  article-inflectional ending: -a, -ja (nënë-a; lule-ja), and names of masculine gender take article-inflectional ending: -i, -u, (punëtor-i, bari-u, atdhe-u).

Second it is concluded that since the plural neuter generally emerges reduced, both active genders in the indefinite plural take these article-inflectional endings: feminine gender (3 indisputable inflectional endings): zero; -a; -ra/-na; whereas  masculine gender (11 inflectional endings without other variations): zero; -ë; -e; -a; --ra/--na; -ër-/-ën; -rë/-na; -j/-nj; -inj/-ij; -enj/-ej; -llarë/-lerë.

Third it is confirmed also that in the nominative case of the definite plural both active genders take these article-inflectional endings: feminine gender:-t, -të, -ët, whereas masculine gender: -t, -të, -ët, and -it.

As it can be seen from what was presented above, the state of neutral gender in today’s language has neither inflectional endings nor plural article-inflectional endings, but this does not mean that names of this gender especially those of pre-posed neuter are passive, on the contrary those (the adjectival and participial neuter) emerge quite active and productive for covering the pertaining clear semantic subfield in the field of high abstraction, and have quite a spreading in other subfields too. But since their identity in Albanian language was discussed in another abstract, this topic therefore will not be subject of study in this composition too.

Our attention in here in reality was more concentrated in the plural and the definite/indefinite form of the names of both active genders. Names of the feminine gender were dealt in part one, those of masculine gender were dealt in detail in part two, and part three dealt with the rapport of inter-gendering dichotomy and the issue of the representative form of the common and proper names, by studying the profiling of the proper human names and in particular profiling the names of Arab-Turk- Persian origin, issues these not so much studied in our Linguistics. Therefore, beside conclusions from the previous studies, in here were given the new pertaining conclusions and suggestions regarding the solution of certain disputable problems.

According to these main parts respectively heads of the above mentioned parts will be given conclusive corresponding data as the following:

In the first part, titled “Plural and the definite/indefinite form of the names of the female gender”, the topic was studied into two heads. In head I, titled “Plural of the female names with zero inflectional ending”, the data used was extracted from the Dictionary of the Standard Albanian (2002), thus, it can be said that their presentation was more complete compared to the previous theoretical resources regarding the names of this topic. There, were studied female names with the unstressed vowel endings (-e, -j/e, -je, -ë and -o) and those with the stressed vowel endings (-i, -e, -a, -u and -ë).

In reality it was given quite of a space to the study of the female names with the unstressed endings: -e, -j/e and -je; thus, with ending -e were traced 8 variation  examples (lule-ja, hedhëse-ja, akullore-ja, e ardhme-ja, teneqe-ja, lulemine-ia, filologe-ia, dele-ja); with ending  -j/e were traced 2 variations (ëndje-a, fije-a), whereas with -je on the verb stem, with theme on the vowels 2 variations: (dije-a, dhënie-a); on the verb stem with theme on the consonants 4 variations (hapje, shtrirje, gatuarje, pamje); and on the nominative stem 1 variation (bishtje, këmbje etc). Therefore, in total 7 variations (2+4+1=7).  It was studied as well the variation with the unstressed -o in theme with nearly 20 examples (such as: ballo-ja, dado-ja etc).

Besides the study of the examples with -e and -o, to the female names with stressed vowel endings were added examples with vowel endings -i, -a, and -u, too. Compare examples with these five endings: (çudi-a, BDI-a, epope-ja, hata-ja, dru-ja, bubu-ja, byro-ja).

In a separate subhead were studied examples with stressed -ë and those with unstressed -ë in stem, because as it is concluded, this topic does not appear elaborated as much as and as it should have been up to the most recent grammatical resources, hereinafter, it is suggested that names that take the stressed -ë, since they are absent, to be included in our normative resources, because in our language reality they do exist, such names even emerge or derive from five motivating sources:

1)      As authentic names (abëcë  abëcëja  abëcë-të; gjë gjëja gjë-të);

2)     As consonant denominations that together with Ë and W (dubëlvënë), emerge in 31 cases (ex: T(ë); të tëja, të tëtë, etc.

3)     Abbreviations of certain institutions such as: PTT-ja, pëtëtë-të, etc.

4)     Onomatopoeic denominations such as: ubëbë, ubëbë-ja, ubëbë, ubëbëtë, etc. and

5)     Denomination of particles, of diminutive suffix ZË: zë, zë-ja, zë-të; of front article TË; of pronoun particle TË; as the following: To be underlined all Zë-të in the function of the diminutive suffix in the examples from the context, or, to separate all Të-të in the function of the pronoun from those that are in the function of the front article, etc.

Thus, not only the issue of the stressed ending -Ë, but in particular the issue of the unstressed -Ë in stem was studied here too, as are the types: (mollë  mollët, gradë gradët, gozhdë gozhdët etc), and after their analysis, it came into view that in today’s state they are not productive, there is no growth of  them on this base. Some of them, especially the ones that express concrete things, have tendency to become plural in the group of names that take the inflectional ending -A, such as: mollë-a  mollat, gradë  gradat, gozhdë  gozhdat etc. Thus in this elaborate this tendency is fully supported and it is requested that this phenomenon is evaluated correctly.

By all means the conclusions, discussions and proposals that come out of the analysis of this subject in this subhead, have to be evaluated even respected by our linguists of the standard Albanian.

In Head II, in four subheads were studied these topics:

A) The plural of the female names with inflectional ending -A;

B) The plural of the female names with inflectional ending -RA/NA;

C) The plural of the female names with inflectional ending -E and the aberrant cases;

Ç) Two new imposed themes and their semantic topics (1. The semantics of the abstract pre-posed article female names in standard Albanian, and  2. Non-affixed- participial female names in Albanian language).

In subhead A – titled “The plural of the female names with inflectional ending –a”, it is concluded that all the data presented and the conclusions of the previous researchers were almost correct, though at certain places they are re-supplemented, and this is shown with concrete adequate examples. Indeed the whole subject of this subhead was studied through these three subtitles:

1)      Female names with unstable -ë in stem, where it came the conclusion that in case of its definite/indefinite form as animated names emerge two variations, such are the types: nënë nënat, mëndeshë mëndeshat, and 6 other various examples of the unanimated names, such are the types: arkë arkat, dhomë dhomat, arë arat, cicërimë cicërimat, dhjetë-a dhjetat and analizë analizat.

2)     Pre-posed article female names with unstable -ë in stem, emerge in several variations, such as: e hënë, e hëna, të hëna-t ; e dhjetë, e dhjeta, të dhjeta-t; e mirë, e mira, të mira-t; then 4 examples of on verb base without ending -ë  in stem, such are: e lyer, e lyera, të lyera-t; e zier, e ziera, të ziera-t; e shkruar, e shkruara, të shkruara-t; e gjetur, e gjetura, të gjetura-t; and two other variations, first on adjectival base, and the second on participial base, such as: e hekurt, e hekurta, të hekurta-t; e zgjuet, e zgjueta, të zgjueta-t.

3)     Female names with cluster of sounds in stem: first 4 sustainable (stable) clusters: -ull, -ur, -ëz, and -ët (kumbull, kumbulla, kumbulla-t; nusebukur, nusebukura, nusebukura-t; arkëz, arkëza, arkëza-t; e dobët, e dobëta, të dobëtat); and 6 other clusters with unstable -ë in stem: -ër, -ël, -ërr, and -ën, -ëll,-ëm. (kodër kodra kodra-t; vegël vegla vegla-t; çiçërr çiçrra çiçrra-t; gardhën gardhna gardhna-t; krikëll kriklla kriklla-t; parzëm parzma parzma-t).

In subhead B, titled “the Plural of female names with the inflectional ending –ra/na”, it can be said that nothing distinctive appears, but still, when there are mentioned the allowed cases: lojëra, luftëra, or some other examples, there are mentioned the ones that are not allowed as well, but that are not normatively  reproachable, such as: magjira, idera, belara, abëcëra, and in this regard it is advised emphatically that besides the particular stylistic reasons it would not be correct that such cases are used,  especially when we are certain of  the fact that there are other recognized forms that completely fulfill the needs for expression of the certain notions.

As a distinctive subtitle in this abstract is indicated the inflectional ending -NA, since in the normative dictionary even that one emerges marked as plural inflectional-ending, though just one example: lojna-t. In there, there are mentioned other cases of the female gender, such as: erna, cohna; but it seems that this format appears more identifying in the plural of the certain names in the masculine gender.

In subhead C, it is mentioned the inflectional-ending -E of the female names, which are qualified as lonely, fabricated cases, or as unnecessary lexemes such as: bakere, argjende, agrume, then punishte, which can be substituted with other inflectional endings. Undoubtedly their substitute or removal would not cause any semantic problem, nevertheless, the format -e is considered to be indispensable in the plural of the masculine gender that have various meanings, mainly abstract, such are the types: burim burime; aksion aksione etc. This inflectional ending was used with names that have the notion of place, such as :pyll pyje; mal male; but since this phenomenon is related mainly to singular names of the masculine gender, it was not studied so much in details in here. But in this composition are mentioned as well the aberrant cases, such as: derë-a, dyert-t; dorë-a, duar-t.

In subhead Ç of this head, were studied two imposed topics, with many novices: the first topic is about the semantics of the abstract pre-posed article female names such as: e bardha, e madhja, and the second topic is about the non suffixed participial in Albanian language such as: pasë pasa, lojë loja, shkrijë shkrija, blejë bleja, vrajë vraja etc., since in our linguistics these topics appear not to have been studied as much and as they should have been to. As these examples are a composing part of the structure of the female names that take the plural inflectional ending -a, it becomes necessary that such themes are treated within this category and their semantic topic is determined with more respectability, therefore within the framework of the structure of the names that take the inflectional ending -a.

By all means, in this part there came a lot of novices into view that have not been analyzed or clarified as much as they should have been to before, or appear not to have been studied at all in our normative existing resources.

The second part, titled the Plural and article- inflectional endings of the definite/indefinite form of the masculine names in standard Albanian, the topic was studied into five heads.

In head I, The Plural of the masculine names with zero inflectional-ending, according to the examples taken from the Dictionary of Standard Albanian (2002), the subject was analyzed separately in 17 groups or according to the types of the names, which were distinguished by some distinguishable feature in respect to the other groups, and all of them taken from the DSA (2002) , such as:

1)      With suffix -S, that mainly form animated names, such as: mësues  mësuesit; matës  matësit, shkëlqyes  shkëlqyesit; kokës kokësit; etc – they can be found in unlimited number, but in the same way are formed a few inanimate names, such as: petës  petësit, lyres  lyrësit, and some other example, but in limited number.

2)     With suffix -AS, that form human names according to their origin or locality, such as: prishtin-as, bregdet-as, - that can be found in unlimited number.

3)     Some consonantal names, such as: thopërç  thopërçit, megaherc  megahercit, shumëfaqësh  shumëfaqëshit, or some other example, but still in limited number, or non- motivated in theme or substance.

4)     Consonantal names with characteristic definite/indefinite -i/-të, (rob rob-të, qen qen-të, këmishkuq këmishkuq-të, etc - a group without motivating source.

5)     Names of type with ending -ët in the definite plural, (amper  amper-ët, spiker spiker-ët, skreper  skreper-ët, or some other examples – borrowed names that in plural are characterized by inflectional ending -ët.

6)     Examples with ending -ë, in stem (bishtgjatë-i  bishtgjatë-t, faqenxirë-i faqenxirë-t etc), a group of examples that are characterized by ending-ë in stem, unlimited number.

7)     Examples with ending -uaj ose -ej in stem (duaj duajt, muaj muajt, lej lejt), in small number, but fixed/persisted in time.

8)     Names with -ri/-ni in the singular definite and -të in the definite plural (tru truri  trutë, sy  syri  sytë, hu  huni  hutë), in small number, but historically fixed.

9)     Names with -ër in stem (arbër  arbri  arbër  arbrit, mjeshtër  mjeshtri mjeshtër  mjeshtrit etc), a limited number but with tendency of spreading.

10) Examples with vowel-ending -o in stem (birko-ja  birko-t, xhaxho-ja xhaxho-t etc), a limited number, with similar inflection with those of respective female names.

11)  Examples with stressed -e in stem (atashe-u  atashe-të, trafe-u  trafe-të etc), borrowings, in small number.

12)  Names with stressed -i in stem (gjeni gjeni-u  gjeni-të, mazi  maziu mazi-të, thi  thiu  thi-të), a small number, but with real potential for reabsorbing the similar examples.

13)  Pre-posed article adjectivals  and participials with ending -t  or -uet in stem (i sigurt  i sigurti  të sigurt  të sigurtit,  i fikët  të fikët-it, i shëmtuet-i  të shëmtuet-it) etc. a limited number.

14) Pre-posed article participials without ending -ë in stem ( i veçuar  i veçuari  të veçuar  të veçuarit, i prekur-i  të prekur-it, i zgjedhur-i  të zgjedhurit etc),  an unlimited number, depending of the verb type.

15)  Names with -ë in stem, and with article inflectional ending -a in the definite singular, (agë  aga  agë-t, dukë-a  dukë-t) , a limited number, with the possibility of absorbing other examples.

16)  Names with -i in stem, and with article inflectional ending -a in the definite singular (zotëri  zotëria  zotëri-të or zotni  zotnia  zotni-të, shkëlqesi-a  shkëlqesi-të), a limited number, with the tendency of replacing the article inflectional ending -a of the singular to -u.

17)  Examples with -je in stem (hafije  hafija  hafije-t, devrije  devrija devrije-t), a very small number, but with the possibility of settling by being added to the names that take article inflectional-ending -u in singular.

Among these 17 groups, there are some that have been concluded, but some other groups that do not motivate are discussed, and there are even suggestions of simplifying or shifting them to some other group but within the same gender.

Among other things it is thought that it would not be an unwise solution if the group of the examples with stressed -i such as the type: gjeni  gjeniu, are strained to absorb also the names adopted from Turkish, the ones that have the suffixed ending -i, -li, -çi, and -xhi, that in today’s standard Albanian take the fabricated inflectional- ending -nj, except for some certain cases.

Head II titled The plural of the masculine names with authentic or simple inflectional endings -Ë, -E, -A, is preceded by a wide discussion regarding the inflectional/ending method, which as the only method, without being compared to the other ones is called a failed method, and in this regard is suggested another dominant method, supported by authentic specifications of the inflectional endings, according to their semantic subfields, and as it is pointed, there are:

1)  The inflectional-ending -ë, emerges with the tendency of specializing for the animated masculine plural names.

2)  The inflectional-ending -e,  emerges as specified for denomination of the non concrete notions, and has the tendency to be specialized for the plural of the names that have abstract meaning, and for some names of places too, whereas

3)  The inflectional ending -a, except for being as the dominant specialized inflectional-ending for the plural of the female names, should be specialized as well for the plural of the masculine names meaning for the notions of  the concrete things.

To verify this method or draft-proposal as it is often called in this composition, it is exhibited abundant and convincing material, starting with the alternative examples taken from the Dictionary of the Albanian Language (1954) which were compared to the material of the present Dictionary of the Albanian Language (2006), and with other examples taken from everyday life. Thus even this tendency is reasoned with examples and statistics taken from our several normative resources.

In Head III were studied examples with sound conversion  as a result of disappearance of the inflectional-ending -i, and change of gender, thus in this elaborate is enforced the idea of this draft-proposal regarding the new method, where with concrete examples it is proven the tendency of the specification of the simple inflectional-endings according to their above mentioned semantic fields.

Head IV awakes a particular interest, where it is studied the phenomenon of palatalizing of the inflectional-ending  -n  to  -j/-nj, in the plural of the masculine names, a phenomenon which appears implicated in these cases:

1)      The conversion of -n or -r to -j (kalama  kalamani  kalamaj-t, meti  metini  metij-t, kufi  kufiri  kufij-t).

2)     The implication of -n with -j/-nj (barbun  barbuni  barbunj-të, gocan  gocani  gocanj-të, kacarra  kacarrani  kacarranj-të, kacabu  kacabuni  kacabunj-të).

3)     The implication of -r (*-n) with n+j, or to -j or -nj, (arrt  artiri  artinj-të, ulli  ulliri  ullinj-të (ullijtë), kërci  kërciri  kërcinj-të (kërcijtë).

4)     The implication of  -n with -oj or -onj at names with *-on (dragua  dragoi  (dragoni)  dragonjtë (dragojtë), potkua  potkoi (potkoni)  potkonjtë (potkojtë) )etc.

5)     The formant -inj without a clear supporting origin (drapër  drapri  drapinj-të  (drapnat), shkop  shkopi  shkopinjtë (shkopat), gisht  gishti  gishtërinjtë  (gishtat).

6)     The implication of inflectional-ending -enj (dhaskal  dhaskali  dhaskalenjtë  (dhaskalët), lumë   lumi  lumenjtë  (lumejtë).

7)     The inflectional-ending form -nj , unsupported analogy at some borrowings , such as: lake  lakeu  lakenj-të  (lakejtë), plebe  plebeu  plebenj-të  (plebejtë), derebe  derebeu  derebejtë, enkele  enkeleu  enkelejtë.

8)     Analogical fabrication of the formant -nj at examples such as: hero  heroi  heronjtë  (herojtë), afendiko  afendikoi  afendikonjtë  (efendikojtë).

9)     Other examples with fabricated suffixed-ending -nj, such as: ari  ariu  arinjtë  (aritë), qiri  qiriu  qirinjtë  (qiritë or qira-t), i zi  i ziu  të zinjtë  (të zitë)

10) Fabricated formant -nj, in borrowings from Turkish  that have the ending  -i, -çi, -xhi and -li, such as: spahi  spahiu  spahinjtë  (spahitë), sahatçi  sahatçiu  sahatçinjtë  (sahatçitë), dyqanxhi  dyqanxhiu  dyqanxhinjtë  (dyqanxhitë), borxhli  borxhliu  borxhlinjtë  (borxhlitë).

In these ten groups (groups of examples), it is discussed the stability of the formant -nj, and it is expressed the thought that in some groups instead of -nj is preferred to be used -j, and in some other cases, by seeing the formant -nj as a fabricated inflectional-ending, it is proposed that instead of it the solution to be the use of zero inflectional-ending, such are the examples with ending -i in stem. Thus is proposed that like example: gjeni  gjeniu  gjenitë, in the same way to be created the other examples such as: kojshi  kojshiu  kojshi-të, and especially the borrowings from Turkish that have the ending with -i, - xhi, -çi and -li.

Also in relation to Head V (the Plural of masculine names with non simple formants) appear novices that were not so much observed in the resources of our language, until now, such as: -rë versus -na; -llarë/-ler  versus -ë, or zero inflectional-ending and other novices.

Therefore, looking at it altogether, in this part are given concrete proposals for different inter-gender simplifications and shifts.

The third part, titled: Inter-gender dichotomy rapport and the representative form of common and proper names in standard Albanian, consists of seven heads:

In head I, is studied inter-gender rapport that was seen in the 12 summarizing schemes which were drafted from the analysis of the first two parts of this elaborate, supported in inflectional-endings formants of the plural of both genders, by giving occasional conclusions as well. As a conclusion, beside given ascertainments and discussions there are given suggestions and proposals of interest of how can be done inter-gender fusion of forms without creating semantic problems nor orthographic or right-formative.

In head II, are studied issues regarding the representative form of the name in standard Albanian, first there were discussed five cases that conflict with the determined representative form of the name as per normative grammar, and second it was stressed the representative and dominant forms of the common and proper names as per the material incorporated in the Orthography of Standard Albanian (1973), in the Orthographic Dictionary of Geographical Names (1976), and the Encyclopedic Albanian Dictionary (1985), consulted too.

In head III, the study is centered solely concerning the proper names in standard Albanian, by using the respective material also from the Orthography of Standard Albanian. First, proper human names registered within respective paragraphs, second there were used proper names taken from the signatory register of the Resolution of the Orthographic Congress (1972), and third, as well were consulted the proper human names which were included in the Encyclopedic Albanian Dictionary (1985),  certainly by stressing the point of their distribution in groups according to their definite/indefinite article inflectional-endings, without excluding there their plural inflectional-endings as well.

In head IV, attention was centered in the proper human names of oriental (Arab-Turk-Persian) origin, that are present or already absorbed in our language, in which case were given some occasional conclusions concerning the advising resources, and of inter-influenced rapport of the Albanian language with Bosnian, Persian, Turkish and Arabic language.

In head V, according to the characteristic features of each group it was done the grouping and arrangement of the concrete examples, thus, emerged 8 groups or types of names of Arab-Turkish-Persian origin which were absorbed to Albanian language, but which in some cases coincide with the autochthon proper names of the Albanian, such as:

1)      Names of the masculine gender with ending -im and their effeminate to -e, such as: Naim  Naime, Hasim  Hasime, Halim  Halime, Nesim  Nesime, that coincide with those of the Albanian such as: Agim  Agime, Gëzim  Gëzime, Blerim  Blerime, Durim  Durime, Mergim  Megime, etc.

2)     Names of the masculine gender with ending -i and their effeminate to -je, such as: Ali  Alije, Feti  Fetije, Shefki  Shefkije, Baki  Bakije, Nuri  Nurije, etc, that coincide with some native form that was formed in this way: Lumni  Lumnije, Lavdi  Lavdije, Liri  Lirije, Bukuri  Bukurije, etc.

3)     Coupled names, masculine and feminine with ending -et/e, such as: Ajet  Ajete, Ismet  Ismete,  Fikret  Fikrete, Nysret  Nysrete, Selvet  Selvete, etc, that according to this type in Albanian were formed some proper human compound names on a native base such as: Valdet  Valdete , Mirjet  Mirjete.

4)     Names with ending consonant and their effeminate to -e, such as: Abaz  Abaze, Emin  Emine, Nail  Naile, Habib  Habibe, Ramiz  Ramize, Enis  Enise, etc. that in the same way in standard Albanian emerge names on a native base such as: Dëshir  Dëshire, Lorik  Lorike, Fatmir  Fatmire, Besfort  Besforte, etc.

5)     Examples of masculine names with -in or ending -din, that are encountered in use in quite considerable number, such as: Nuredin, Abidin, Misin etc. but it seems this ending did not have such influence in formation of the proper names on a native source, except for some isolated case such as: Kaltrin, or some other. But in Albanian language is quite spread the hypocoristic name Din  Dini. Anyway it can be said that these absorbed names are active but not productive in our language.

6)     Examples of masculine names with ending consonant, only in masculine gender, type: Sulejman-i, Shaban-i, Ramadan-i, Bajram-i, Mehmet-i, Pajazit-i, Muhamet-i, etc that coincide with the names of the Albanian such as: Shpat-i, Gur-i, Lis-i, etc. Therefore it can be said that such names do not represent any orthographic problem in our language.

7)     Examples of names of the feminine gender without any parallel name in masculine gender, absorbed in Albanian with ending -e in stem such as: Aishe, Hatixhe, Haxhere, Mevlude, etc, that coincide with those of the Albanian such as: Manushaqe, Shkurte, Borëbardhe etc, thus, it can be said that in principal even these do not represent any orthographic problem.

8)     Inherited masculine and feminine names with ending -a in stem, appear present in our language such as:

-          Of feminine gender: Azra, Hana, Hida, Kada, Selma, Zyhra, Lejla, Fehma, Ajna, Alma, etc.

-          Of masculine gender: Beka, Bejta, Bushra, Isa, Musa, Zija, Hajra, Bajra, Zeqirja, Zeqa, etc, of which depending the pronunciation of  -a, it is determined the formant of the definite/indefinite category. Thus, even though already absorbed appear to be questionable.

*However, the truth is that even names with ending -et from group 3 appear questionable, but even other names of feminine gender, when the stem from the borrowing language ends in consonant such as group 6, then in Albanian language under the influence of the foreign respective language do not distinguish gender as per the ending -e, since they keep the consonant and then by itself are inflectionally included in the category of grammatical masculine gender. In relation to this phenomenon it is proposed that in Albanian language these masculine names become effeminate regularly through the female inflectional-ending -e.

Discussable appear to be even the female names that stem from masculine names with ending -i whether they will take the suffixed inflectional ending -e or -je. Also discussable appear the names of the masculine gender with -a in stem, the ones that are inflectionally included into feminine grammatical gender. These issues will be re-discussed in the last head of this elaborate, at enclosing conclusions, when it comes to the issues that will remain open for further studying.

Head VI was dedicated to two subject of interest, first, of the scientific -historical and national importance of the study of the definite/indefinite form of the proper names in Albanian language, and second concerning the need of whether coding the proper human names in standard Albanian. As a result of this analysis it became necessary that even proper names to be adopted as much as it is possible with the rules that are valid for common names, nevertheless few exceptions can be tolerated, some rules can be formulated even separately just for proper human names, a feature/characteristics that was mentioned more or less through analysis in the previous heads too.

And finally in head VII of this part, in 10 points were mentioned some of the open issues concerning the proper human names in Albanian language, issues these, which have to be taken into a consideration now and in the future, and are necessary for their right solution by respecting the positive up to present inheritance, their absorption as per our tradition, but without avoiding grammatical rules, and as per their perspective and practical side, so that these solutions help the consolidation of the orthography and the right use of the concerning above mentioned names.

(Transladed by  Besa Veselaj)

 

 

L i t e r a t u r a    k r y e s o r e

 

Alerksandër Xhuvani, Për pastërtinë e gjuhës shqipe, Rilindja,

Prishtinë 1968

Çështje të normës letrare (grup autorësh), Prishtinë 1980.

Die pluralbildung im Albaneschen/Formimi i shumësit në gjuhën shqipe/

(Wilfried Fiedler), Prishtinë 2007.

Drejtshkrimi i gjuhës shqipe (1973), Prishtinë 1974.

Drejtshkrimet e shqipes (R. Ismajli), Prishtinë 2005.

Dukuri semantike gjatë formimit të  mbiemrave prejpjesorë në gjuhën

shqipe (Valter Memisha), Gjirokastër 1999.

Fjalor i gjuhës shqipe (grup autorësh), Tiranë 1954..

Fjalor enciklopedik shqiptar, Tiranë 1985.

Fjalor i gjuhës shqipe (M. Elezi), Tiranë 2006.

Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe (T. Dizdari), Tiranë 1988.

Fjalor i shqipes së sotme (grup autorësh), Tiranë 2002

Fjalor i gjuhës shqipe (grup autorësh), Tiranë 2006.

Fjalor emrash të burimeve të gjuhëve të ndryshme të komentuar e të

përkthyer shqip (Xhevahir Vejsel Shaqiri), Prishtinë, 1995.

Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë 1976.

Gramatikë historike e gjuhës shqipe (Sh. Demiraj), Prishtinë 1988.

Gramatika e gjuhës shqipe 1 (morfologjia), Tiranë 2002.

Gramatika praktike e gjuhës shqipe (grup autorësh), Tiranë 1998.

Gramatika e gjuhës shqipe për të gjithë (B. Beci), Tiranë 2004.

Gjuha letrare shqipe për të gjithë (grup autorësh), Tiranë 1976.

Gjuha arabe 1 (Miftar Ajdini), Prishtinë 1997.

Kongresi i drejtshkrimit, Prishtinë 1973

Orientalizmat, shtrirja leksiko-semantike në gjuhën shqipe (dr.Ilaz Metaj),

Drenusha, Prishtinë 2009.

.Onomastika e Kosovës (grup autorësh), Prishtinë, 1979.

Rruga e formimit të fleksionit të sotëm nominalë të shqipes (B. Bokshi),

Prishtinë 2005.

Studime mbi leksikun I, II, Tiranë 1972, III, Tiranë 1989.

Shqipja standarde (R. Memushaj), Tiranë, Tiranë 2006.

Takvim Kalendar 1995, Emrat ndër besimtarë të fesë islame  (Sh.

Ahmeti),  Prishtinë 1995

Turcizmi u srpskohrvatskom -hrvatskosrpskom jeziku. (A. Shkaljiq),

Sarajevë 1985