Franc Kafka dhe Ismail Kadare

Studim mbi artin e ri të nënshtrimit

Analizë mbi romanin “Kështjella” dhe “Pallati i Ëndrrave”

Gjatë këtij studimi nevojitet të nënvizohet ideja se prurja e Franc Kafkës dhe Ismail Kadaresë nuk ka për qëllim të hulumtojë një thellim tematik të realitetit totalitar, imagjinar tek i pari dhe i jetuar tek i dyti, pasi dihet sipas kritikut Georg Gadamer që “arti nuk është një objekt në të cilin qëndron subjekti, por vetë subjekti”. Kësisoj ky shkrim tregon atë ç’ka qe gjurma e shekullit të njëzet në laboratorin krijues të autorit, duke hedhur kështu dritë mbi optikën e re të gjërave, prej së cilës u pa bota rrethuese, konfiguracion ky i pjellë nga teknika dhe nga arti i ri i nënshtrimit të njeriut.

Shekulli XIX dhe ai XX shënojnë kohën e civilizimit industrial, të cilët duke e shkëputur njëherë e mirë njeriun nga tentativat më të hershme i jep këtë radhë mundësinë ta farkëtojë jetën me anë të shkencës dhe teknikës. Por për aq kohë që njeriu do e përdorë shkencën për ta farkëtuar jetën: njeriu i kohës industriale ndryshe nga “njeriu faber” bëhet pa mëdyshje shumë më i fuqishëm se njeriu i kohërave të mëparshme.

Kjo fuqi e re e njeriut merr akoma edhe më potencialitet kur ky i fundit vendos të ndërhyjë në fuqinë e atomit, pa harruar se kjo forcë përbën në vetvete materien e parë të yjeve. Dukuri e zakonshme kjo në ditët që jetojmë, por që nxjerr në pah ngushtësinë e tokës, e cila po zvogëlohet përherë e më tepër për njeriun e shekullit XX. Nëse njeriu i sotëm gjendet pra i kthyer karshi qiellit, jo se është në kërkimin të një zoti, pasi e shenjta moderne ngjan të ushqehet më shumë nga etja e kërkimit të një toke dhe zjarri yjor, elemente këto që shfaqin enigma të reja për t’u zhbiruar, sesa për t’i shërbyer perëndisë. Por, me gjithë këtë, kjo forcë e re njerëzore që po shpërbën kështu kornizat e materies tokësore, e çrrënjosur nga natyra dhe e rrethuar tashmë prej një peizazhi të ri urban, asfalt, fabrika, uzina, administratë, ngjan gjithsesi me jetën e njeriut drejt një humbje, ku esenca firon. Nëse hedhim një vështrim në brendësinë e jetës së njeriut do të na shfaqen “thellësi me ekzistenca të turbullta” të këtij soji që në kohën kur e pandehim të plotë pikërisht aty ekzistenca fillon zbrazjen. Përpara se të kalojmë në tentativa shpjegimesh të kësaj dukurie na nevojitet të jemi të një mendje rreth faktit që gjatë sistemit totalitar Shqipëria njohu një zhvillim ekonomik të konsiderueshëm në planin tekniko-shkencor. Sigurisht që pushteti në krye mori përsipër të ndërtonte uzina, fabrika dhe një fuqi administrative, të cilat shërbyen edhe si argument bindës për përhapjen e propagandës komuniste, megjithëse rezultati i prodhimit mbetej shumë i paktë në krahasim me begatinë e Perëndimit. Nga ky fakt mund të thuhet po ashtu që, një regjimi totalitar për t’u vendosur në krye i nevojitet në vetvete një lloj modernizimi, i cili shërben si shtyllë mbajtëse e administratës së kohës, me qëllim përpilimi dosjesh për individin: duke zotëruar kështu ndër duar fuqinë e plotë karshi lirisë individuale.

Nën këtë optikë të gjërave mund të vërehet se në ç’mënyrë korniza historike e sistemit totalitar do të përbëjë si rrjedhojë laboratorin krijues ku ndërthuren trillimet fantastike të Franc Kafkës dhe Ismail Kadaresë: edhe pse të dy autorët “nuk dëshirojnë të bien në histori”. Gjithashtu nuk duhet harruar se këto sisteme totalitare, që e shtyjnë në firë ekzistencën njerëzore, deri në paroksizëm, përbëjnë vetëm një aspekt të kësaj epoke industriale, pasi ana më e errët dhe më e plotë shfaqet në epokën naziste. Për të hasur në mënyrë më konkrete këtë përmasë të firës nën pushtetet totalitare, ky studim frymëzohet nga mendimet e filozofit francez Michel Deguy, mbi artin simbolik, dhe të filozofit çek Jean Patoçka, mbi kohën e civilizimit modern.Meqë një vepër arti është e ndarë nga realiteti (duke ruajtur njëkohësisht një farë lidhje të brendshme si ndërveprim me të) për t’i shërbyer në këtë lloj mënyre ekzistencës së njeriut vetëkuptohet atëherë që synimi thelbësor i studimit mbetet ekzistenca njerëzore, vizion ky që “jep të vërehet” në dy romanet e shekullit XX. Dhe ç’mund të jetë ky lloj konfiguracioni i çuditshëm që “japin të vërehen” këto dy ekzistenca jetësore të protagonisteve, ekzistenca këto që edhe pse syrgjynosen shkëlqejnë megjithatë nga jashtë aspektin e përmbushjes? Kjo dukuri ngjan të përbëjë edhe në ditët e sotme një fenomen të zakonshëm në shoqëritë e industrializuara, por që gjatë periudhave të peshës totalitare ajo ndërton paradoksin e madh të jetës së njeriut. Dhe de facto çfarë i jep mundësinë jetës të tregohet tjetër nga ç’është realisht?

Në shoqëritë ku zotëron teknika dhe shkenca, si në agim të shekullit XX (Franc Kafka) ashtu dhe në Perëndim të tij (Ismail Kadare) mund të themi se në fillim jeta njerëzore shfaqet në mënyrë unilaterale. Pikësëpari në romanin “Kështjella” një i huaj mbërrin në një fshat natën vonë dhe gjen strehim te disa banorë të veçuar nga shoqëria. Bëhet fjalë për gjeometrin e kontit, Josifi, i cili megjithëse është punësuar nga fuqia në krye mundohet të depërtojë një mjedis që i vidhet po aq herë që ai tenton ta afrojë. Dhe vetëm në distancë, nisur nga perspektiva e gjërave, kjo dukuri pëson një lloj thellimi. Fillojmë të kuptojmë kështu, hap mbas hapi, që gjeometri mëshiron në fakt përplasjen midis individit dhe ligjit, por që kjo përplasje është e llojit të padukshme (pasi nuk ndodh kurrë hapur) dhe që vetë protagonisti e nuhat në sajë të një sërë tentativash mendimesh, atëherë kur jetën e ka çuar në fund, duke u zbrazur nga tërësia e substancës njerëzore.

Në mënyrë paralele, në “Pallatin e Ëndrrave” protagonisti Mark Alem është një pinjoll i një familje të zgjedhur që punësohet në një nga institucionet më të fuqishme të pushtetit: Pallati i Ëndrrave. Ai përfaqëson kështu një funksionar të lartë qeveritar dhe njëlloj si gjeometri i Kështjellës respektohet dhe nderohet nga të gjithë qytetarët duke u bërë madje, në fund të romanit, drejtor i institucionit. Por kur e zbrazim shikimin tonë në thellësinë e kësaj ekzistence do vërejmë se sa më shumë që Mark Alemi i ngjit shkallët e hierarkisë aq më lehtësisht ai bëhet pre e kësaj fuqie makabre, duke u kthyer madje, pa dashjen e tij, në bashkëfajtor kundër vrasjes së të ungjit.

Në këtë riprezantim të gjërave që “jep të vërehet” “Kështjella” dhe “Pallati i Ëndrrave”, përshkohemi kështu nga ideja se individi në shoqëritë totalitare nuk mund të ndodhet në vetë evidencën e gjërave dhe vetëm atëherë kur e ka çuar jetën e tij në fund arrin të kapë një copëz logjike të realitetit të jetuar. Nga ky ndërtim strukture del se njeriu gjendet kësisoj midis dy jetëve: njëra që është e kthyer nga jashtë dhe tjetra e kthyer nga brenda: kur vetëm kjo jetë e dytë mbetet e jona, jeta e pazëvendësueshme, që vetëm ne mund ta përmbushim dhe nuk e pranon shikimin e jashtëm: është pra kjo ekzistencë së cilës i firon esenca.Në këtë peizazh mendimi, individi i epokës moderne jep atëherë përshtypjen që të përshkohet nga një dallim i pastër midis autentikes dhe jo autentikes.

Megjithëkëtë, ky dallim ontologjik nuk mund assesi të shpjegojë absurditetin dhe mizorinë njerëzore që asfikson jetën e individit gjatë kësaj epoke. Jetojmë në një kohë ku produktiviteti dhe zbulimi mundësojnë normalisht zhvillimin e jetës së njeriut, por në dy romanet, jo vetëm që nuk flitet absolutisht për këtë zhvillim, po përkundrazi, tregohet për mizorinë e çuar deri në çmendurinë e shkatërrimit të jetës së njeriut me një racionalizëm të palëvizshëm. Në këtë klimë mendimi universi zotërues i romaneve shpalos një arkitekturë labirintesh ose një ferr dantesk, në të cilën lexuesi mundohet të kuptojë faktorin kryesor që ka mundur të vërë në lëvizje një tmerr të kësaj përmase dhe të analizojë se në ç’mënyrë letërsia e vërtetë mund të reagojë për t’i ardhur në ndihmë ekzistencës njerëzore. Për të shpjeguar pra këtë dukuri që i kalon përmasat njerëzore dhe pse ajo u vu në jetë nga vetë njeriu, na nevojitet të shkoqisim një tjetër dallim në natyrën njerëzore, përveç atij dallimi që thamë më lart midis autentikes dhe jo autentikes.

Sipas mendimit ontologjik, njeriu përshkohet po ashtu nga një tjetër mospajtim, siç është: e përditshmja dhe ekzaltimi. Dhe rreth kësaj ne dimë tashmë që ekzaltimi ka për qëllim ta lehtësojë njeriun nga lidhja e tij me të përditshmen. I ngritur peshë nga kjo përmasë, ekzaltimi vërshon në jetën e përditshme për t’i dhënë lidhjes me jetën një sens të ri, të panjohur deri atëherë. Kemi të bëjmë pra me atë ç’ka quhet pasion apo djallëzorja.

Por në kundërshtim me sensin e të përditshmes që na lidh me jetën, në ekzaltim e sipër njeriu kthehet në një pre të kollajshme, pasi teksa humb kontrollin e vetvetes ndodhet në gjendje të lirë. Tashmë bota rrethuese nuk ngjan më si një sferë ku mundim, por si një sferë që hapet karshi nesh vetvetiu. Kundërshtia midis së shenjtës dhe profanes përfton kështu një rëndësi krejt të re, kur profania lidhet me fushën e punës, të përgjegjësisë dhe të autorobërimit ndaj punës që lidhet drejtpërdrejt me jetën. Sipas këtij konfiguracioni, duket sikur jeta, pa ekzaltimin, vuan nga vetë zinxhirët e saj që vetëm lidhin. Rreth kësaj Emil Durkheim shkruan në librin e tij “Elementet thelbësore të jetës besimtare” këtë analizë: “Pa u përpjekur shumë kuptojmë se njeriu, i ngritur peshë nga një gjendje ekstaze del nga vetvetja. I zotëruar nga një lloj fuqie e jashtme që e bën të reagojë tjetër lloj nga ç’mund të reagonte në gjendje normale, njeriu nuk e njeh më vetveten. Vetja i duket tashmë një qenie e re”. Nën këtë prizëm mund të themi atëherë që kundërshtia midis të përditshmes dhe ekzaltimit simbolizon një lloj çlirimi nga e zakonshmja. Interesant është atëherë fakti sesi kjo lloj kundërshtie është përjetuar nga njeriu gjatë tri moshave të civilizimit: Antikitetit, Krishterimit dhe epokës moderne, ku ndërthuret totalitarizmi, gjë që hedh dritë mbi studimin. Lidhur me Antikitetin, Eugen Fink nxjerr në pah mendimin e Platonit dhe vizioni i këtij të fundit qëndron te filozofia e shpirtit, i cili përqendrohet tek e vërteta dhe transcendentia, që kanë për karakter të palëvizshmen në krahasim me opinionin që mbetet në thelb lëkundës, pra kalimtar.

Shpella e Platonit, që nuk është në vetvete veçse një rikthim në misteret e traditës dhe të kultit të orgjisë, sjell megjithatë një prurje të re: idenë që të braktiset streha e tokës për të shkuar në udhën e dritës. Prizmi që ai ndjell qëndron te zëvendësimi i orgjisë nga përgjegjësia ndaj jetës.

Sidoqoftë, kjo doktrinë Platonike del si rezultat i përplasjes midis orgjisë e përgjegjësisë dhe vetëm këtu, te ky sens përgjegjësie që lidhet me realitetin Platoni gjen vlerën ku duhet qëndruar. Por kjo nuk do të thotë që orgjia është përjashtuar, ajo vetëm është degdisur, disiplinuar në plan të dytë dhe mban një rol sekondar, duke u trupëzuar me përgjegjësinë. Pra, në epokën romake kujdesi ndaj shpirtit kthehet kështu në çështje jetike për të triumfuar ndaj vdekjes.Kurse epoka Krishtere, e quajtur nga Nietzsche platonizëm në përdorim të popullit merr nga Antikiteti idenë e transcendencës së shpirtit, duke e vendosur si realitet evident: kur në fund të fundit ky koncept mbetet i llojit ontologjik. Por në kundërshtim me periudhën e parë, këtë herë e vërteta e luftës së shpirtit nuk qëndron më tek udha drejt së mirës, por te një fat më vetjak, pasi intuita e ideve drejt së mirës firon nga impakti i pavdekësisë për t’ia lënë vendin një diçkaje më të re, që është në lidhje me shpirtin. Në një lloj mënyre gjendemi kështu në një erë, ku akti për t’iu hapur idesë së zotit dhe humanitetit fiton një impakt të ri, gati unik te njeriu. Gjithashtu mund të theksojmë se në këtë periudhë krishtere shpirti nuk i jepet njeriut si diçka e fituar, por më shumë si diçka ku duhet luftuar dhe Zoti kthehet në protagonist të dramës së brendshme dhe që në fund e konverton në një falje. Pra në erën e krishterimit kalimi përtej së përditshmes merr formën e luftës së shpirtit për t’u bërë pjesë e pavdekshmërisë së perëndisë.  Por nëse epoka moderne e vrau perëndinë, ajo diti të marrë nga koncepti teologjik një tendencë që shkon sipas vizionit pragmatik të jetës, koncept ky që ka të bëjë me rolin e njeriut. Njeriu nuk ndodhet mbi tokë vetëm për të lavdëruar perëndinë, por mbi të gjitha për të reaguar dhe për t’i shërbyer.

Njëkohësisht zhvillimi i prodhimit dhe i teknikës çon në lindjen e një racionalizmi të tipit të ri, i cili duke dashur të zotërojë tërësinë e gjërave zotërohet çuditërisht nga vetë gjëja. Kështu që gjatë periudhës moderne, kur Zoti vdiq, janë gjërat krejtësisht laike që do asimilohen nga përmasa e shenjtë. Kështu pra vendi i Zotit uzurpohet tashmë nga Njeriu–Zot, atëherë kur tjetri duhet të reagojë dhe t’i shërbejë.

Pra nuk është aspak e habitshme që “Kështjella” të hapet nën një klimë të tillë, ku njëlloj si perëndia, njeriu–zot nuk shfaqet kurrë. Që këtu misioni i gjeometrit për të takuar kontin shndërrohet gradualisht në një metamorfozë drejt së pamundurës. Dhe po nën këtë atmosferë të turbullt çelet edhe “Pallati i Ëndrrave”. Protagonisti Mark Alem nuk do mund të arrijë të mësojë dot kurrgjë, as rreth pallatit, as rreth drejtorit të tij, dhe as nga qëllimet e vërteta të Vezirit, që është edhe vetë i ungji, i cili i hap portat e pallatit. Gjithashtu ndër këtë mjegull të mistershme, e cila vesh edhe universin romanesk, të dy protagonistët, Josifi dhe Mark Alemi, mundohen me çdo kusht t’i shpëtojnë racionalitetit të tjetrit, pengesë e padukshme që i ngrihet logjikës së veprimit. Josifi bën ç’është e mundur për t’u rrënjosur në një vend që do t’i mbetet përherë armiqësor. Në mënyrë tepër racionale, duke llogaritur çdo lëvizje (madje për këtë arsye ai martohet me Fridën), ai përpiqet t’i japë fund ekzistencës endacake që i ndalohet të hedhë rrënjë. Por vërehet se si të gjitha tentativat, sikurse personazhet që shtohen në mënyrë të papritur drejt pafundësisë, do të çojnë drejt një burimi shterpë dhe krejt të pakuptueshëm. Ndërsa Mark Alemi, po atë moment që kupton tmerrin e Pallatit, do të tentojë, njëlloj si Josifi, t’u shpëtojë kurtheve të tjetrit me një racionalizëm të akullt dhe të qartë. Por ja që fundi i romanit tregon sesi ky funksionar tepër i përpiktë dhe në vetë subjektiven e ëndrrës te sfilitet t’i zotërojë gjërat, kthehet pa vetëdijen e tij në bashkëfajtor në vrasjen e të ungjit (pa harruar se ai vetë e seleksionon ëndrrën e shitësit të perimeve që shkakton vdekjen e ungjit): duke u zotëruar kështu nga racionalizmi i tjetrit!

Të vërejmë atëherë sesi në shekullin XX, në epokën industriale, njeriu me racionalizmin e tij janë kthyer në padronë të kozmosit. Dhe nëse në epokën krishtere teologjia bazohej mbi themelin “natyrë” dhe “mbinatyrë”, njeriu i sotëm, i çrrënjosur nga natyra dhe nga Zoti, e merr botën si “objekt”. Tashmë bota është kthyer për sytë tanë në një “objekt të manovrueshëm”, ku fuqia e padukshme reagon duke shpikur një mënyrë të re të jetuari. Që këtu merr jetë mekanizmi mizor i burokracisë. Dhe është pikërisht Franc Kafka i pari autor që nxjerr në pah këtë absurditet, ku njeriu gjendet, sipas një shprehje të Eric Faye, “i shqyer nga një tigër letre”. Ngjan atëherë se Ismail Kadare merr nga miti i Franc Kafkës këtë simbol të dosjeve, por duke i shtuar këtë radhë diçka më shumë, përmasën e nënndërgjegjes. Në “Pallatin e Ëndrrave” fuqia në krye nuk zotëron më vetëm jetën e njeriut, por nënndërgjegjen e tij për të kapur çdo sinjal që shqetëson rregullin e vënë. Ky mit i ri, i lindur në shekullin XX, tregon po ashtu që racionalizmi bashkëkohor, motor i ri energjie, gjendet i orientuar nga jeta e jashtme e njeriut, pasi ngjan i papajtueshëm, gati i çuditshëm ndaj çdo misioni vetjak që lind në jetën e brendshme. Kjo jetë pra, që pak më parë e quajtëm autentikja, qëndron krejt e shtypur nga ana e jetës së kthyer prej jashtë, të cilën e zotëron dominimi. Për këtë arsye, personazhet e romaneve mishërojnë ekzistenca të zbrazura si nga sensi ashtu edhe nga substanca humane. Gjeometri martohet për interesin e tij me Fridën. Frida mban me njerëzit e pushtetshëm një lidhje pak a shumë prostitucioni për të siguruar veten, ndërsa Mark Alemi refuzon të martohet, ashtu siç do e kish dëshiruar para se të punësohej. Dhe nuk është rastësi që autori flet shpeshherë për “ëndrra të virgjëra dhe të padepërtueshme”, sikur gjinia femërore e ëndrrës të bashkëjetojë me protagonistin për të lënë mbi tokë veç një hije që zhvendoset me karrocë.

Në këtë pasqyrim vizionesh që “japin të vërehet” dy romanet, shtojmë gjithashtu që autorët nuk kanë për qëllim të përshkruajnë gjendjen psikologjike të ekzistencave në një sfond totalitar, pasi shtroja e turbulluar e ekzistencës nuk del në pah me anë të përshkrimit të gjendjes shpirtërore, por përkundrazi, është vetë Mark Alemi apo Jozefi që mëshirojnë në vetvete një partikulë të vogël të këtij mekanizmi racional të së padukshmes, të cilën e metamorfozojnë në të dukshme për syrin e lexuesit “që dukuria të shfaqet vetë, nga vetvetja”, shkruan Heidegger.

Duke u gjendur kështu në anën e së dukshmes, mekanizmi i akullt i racionales shndërrohet, në një periudhë totalitare, në makinizëm, ku këtë radhë ai vetë e jep kontributin në favor të revolucionit industrial. Përveç kësaj, duke u ndarë njëherë e mirë nga mënyrat tradicionale, për më tepër nga ekzaltimi, ngjan sikur i gjithë qëllimi i ekzistencës në shekullin XX të përqendrohet në një luftë pa mëshirë deri në atë kulm sa ta çlirojë të gjithë potencialitetin e orgjisë deri në çmendurinë e shkatërrimit.

Ky vizion i botës që shpaloset deri në fund të faqeve na bën të kuptojmë që gjatë periudhës laike, totalitare, industriale, njeriu i ka firuar raportit me “të qenët” për t’u kthyer thjesht në forcë dhe, i ngjizur si i tillë, ai zhvoshket pak nga pak nga uni i tij i pazëvendësueshëm për t’u bërë njësh me rolin që luan, duke u zbrazur kështu nga vetë substanca njerëzore.