Mimoza Priku (Teli): Martin Camaj - Filolog

Martin Camaj - Filolog

Nga Dr. Mimoza Priku (Teli)

Kontributi gjuhësor i M. Camajt shtrihet në disa fusha, duke nisur me historinë gjuhës, fokusuar kryesisht në studimin e autorëve të vjetër. Ndihmesë të veçantë në këtë fushë përbën studimi "Il Messale" di Gjon Buzuku. Contributi linguistici allo studio della genesi", botuar në revistën "Shêjzat" (1961).

Duhet theksuar fakti që në fushë të gjuhësisë kontaktet më të shumta i ka pasur me botën e kulturën arbëreshe. Prandaj, në studimet dialektologjike një pjesë të mirë e zënë kryesisht punimet për të folmet arbëreshe, fushë ku Camaj ka kontributin më të madh në lëmë të gjuhësisë. Pjesë e kësaj trashëgimie janë monografitë "La parlata albanese di Greci in provincia di Avellino (Firenze, 1971), "E folmja shqipe e Falkonarës në krahinën e Kozencës", studim i botuar në gjermanisht në vitin 1977, "La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese in provincia di Potenza" (Calabria, Rende, 1991) e sa e sa artikuj e studime për të folmet të veçanta, botuar në organe të ndryshme.

Edhe gramatika e shqipes, në mënyrë të veçantë fjalëformimi nuk i ka shpëtuar fokusit të këtij filologu me punimin "Fjalëformimi i shqipes. Mënyrat e formimit të emrave të vjetër. (Albanisische Ëortbildung. Die Bildungsëeiese der älteren Nomina, Ëiesbaden 1966).

Si lektor i shqipes ai nuk mund të linte jashtë vëmendjes edhe botime të posaçme për mësimin e shqipes. I pari botim i përket vitit 1969 ("Lehrbuch der albanichen Sprache"), për të vazhduar me "Albanian Grammar .."(1984), e konsideruar kjo e fundit nga studiuesit si një ndër veprat më të rëndësishme në rrafshin gjuhësor "si një model për gegërishten letrare, por me prirje përafruese me toskërishten" .

Canaj ka bërë edhe disa vëzhgime me karakter sociolingustik për çështje që lidhen me bilinguizmin, diglosinë e plurilinguizmin, duke iu referuar më shumë kontekstit gjuhësor arbëresh. ("Il bilinguismo nelle oasi linguistiche albanesi dell'Italia meridionale" , "Aspetti del plurilinguismo presso gli arbëresh d'America").

Në bibliografinë e tij të gjerë nuk mungojnë as recensionet mbi botimet e ndryshme të cilat i referohen shqipes, gramatikës së sotme e historike të saj, etimologjive parë më shumë në vështrim të gjuhësisë kontaktuale, por kanë tërhequr vëmendjen edhe botime manualesh për mësimin e shqipes.

Punimet me karakter gjuhësor të Camajt nuk i gjejmë vetëm në revistën "Shêjzat", por në organe të tjera, si Südost-Forschungen, Zjarri. Ndeshemi me recensione të gjuhëtarëve e albanologëve, si I. Ajeti, V. Polak, Jokl, C. Haebler, K. Gurakuqi, Decnickaja, Gabinski, Solano, Altimari etj.

Me të drejtë Camaj është konsideruar "në të gjithë këto vite një pikë të sigurtë referimi për të gjithë studiuesit e huaj të albanologjisë e intelektualët shqiptarë të diasporës".

Si përfundim, mund të themi se kontributi i Camajt edhe në gjuhësi duhet çmuar e vlerësuar për metodën e saj shkencore, origjinalitetin dhe urojmë që ky kontribut i tij të shpaloset më mirë përmes kumtesave te kesaj konference.

------------

- T. Osmani, "Martin Camaj dhe gramatika e gjuhës shqipe. Pikëpamjet për gjuhën letrare shqipe", Tradita dhe e sotmja në vështrim gjuhësor 3, Shkodër, 2009, f. 240.

2- Bilinguismo e diglosia in Italia, Atti del Convegno del Centro Studi per la Dialettologia italiana, Pacini, Pisa, 1974, pp. 5-13.

3- "Zjarri", 1986, pp. 18-20, 1989, pp. 136-47.

4- T. Osmani, "Martin Camaj dhe gramatika e gjuhës shqipe. Pikëpamjet për gjuhën letrare shqipe", Tradita dhe e sotmja në vështrim gjuhësor 3, Shkodër, 2009, f. 240.

5- Bilinguismo e diglosia in Italia, Atti del Convegno del Centro Studi per la Dialettologia italiana, Pacini, Pisa, 1974, pp. 5-13.

6- "Zjarri", 1986, pp. 18-20, 1989, pp. 136-47.

7- F. Altimari, "Profilo bio-bibliografico di Martin Camaj, insegne figura dell'alabanistica e della letteratura albanese contemporanea", Albanica, nr. 2, 1991.

Martin Camaj, larg dhe afër Shqipërisë

- Nga poete Ledia Dushi -

Martin Camaj në poezinë e tij "Vendit tem" shkruan: "Kur të vdes le të bahem bar/ në malet e mija në pranverë,/ në vjeshtë do të bahem farë". Kjo është ajo çka autori i ofron vendit te tij. Ndërsa në lidhje me Martin Camajn besoj se është shkruar e vlerësuar aq sa ai të konsiderohet një lloj fenomeni letrar me një prirje të vazhdueshme drejt përsosmërisë artistike; vepra e tij përmban shumësinë e mendimit, shumësinë figurative të fjalës dhe njëkohësisht vetëdijen e lartë estetike të ngritur deri në model.

Por Martin Camaj do të jetë afër Shqipërisë dhe në të, atëherë kur të ketë zënë rrënjë ideja se ai është njëri prej shkrimtarëve më të mëdhenj të letërsisë shqipe dhe se vepra e tij hyn në fondin më të shquar të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Për këtë nuk mjafton vetëm të flasim, por duhet një përpjekje shumë më e gjerë. Flas pikërisht për atë përpjekje që është bërë me autorë të tjerë të cilët kanë zënë vend në të ashtuquajturin panteon i artit shqiptar.

Poezia dhe proza e Camajt janë shkruar në gegnisht, në gjuhën e hershme të shkrimit të dokumentuar të shqipes në veprat e Buzukut, Bardhit, Bogdanit e Budit, është shkruar në gjuhën me anën e së cilës mendimtarët e poetët si Mjeda, Fishta, Shiroka, Koliqi, e te tjerë, e përsosë shprehinë poetike shqipe. Gegnishtja me Camajn është lëvruar e përsosur më tej, fakt ky që pati rrjedhoja të dyfishta: dha kontribut në zhvillimin e letërsisë shqipe, por edhe e largoi nga mjedisi zyrtar, i cili mban qëndrim të çuditshëm kundrejt kësaj shprehje aq të sofistikuar letrare.

Në një kohë kur zyrtarisht apo nga persona që s'dihet në emër të kujt flasin po bëjnë përpjekje duke hulumtuar ku mundin në hapësirën e letërsisë shqipe, me emra të njohur e të panjohur të grupit të vjetër apo me emra "të afirmuar" të 20 viteve të fundit, e në këtë rrugë po mundohen t`i kombinojnë dhe t`i integrojnë mes veti për ta përcaktuar dhe krijuar nocionin "letërsi kombëtare" në gjuhën shqipe, disa nga studiuesit e Camajt, brenda dhe jashtë vendit, në mënyra të ndryshme, theksojnë se: "Në vetëdijen e publikut të gjerë lexues", ai klasifikohet si "rast i veçantë - qoftë si autor që e shkruan gegnishten ekzotike, qoftë dhe si shkrimtar modern në mërgim, e te tjerë, kur ai duhet të figuronte si pjesë përbërëse e kulturës shqiptare".

Në ditët e sotme kur flitet për letërsinë krijohet një mjedis ku autori vlerësohet si aktivist shoqëror, ku ai vërtetë mund të ketë merita, por kur flasim për krijim letrar duhet të merremi me atë që e bën të tillë një krijim letrar, me vlerën apo antivlerën letrare të tij, dhe jo me jetën dhe veprimtarinë shoqërore e politike të autorit, me gjuhën në të cilën ai shkruan, ta vlerësojmë atë si vlerë letrare, pavarësisht se veprimtaria shoqërore mund të ndikojë. Duke rënë prè me dashje (dashakeqeje) apo pa dashje, bëjmë që vlerat e vërteta artistike të autorëve të vërtetë përfundimisht të burgosen brenda veprës së tyre e kështu "gjykatësi i vetëm" mbetet lexuesi i cili, gjithsesi, bëhet prè e vlerësimeve pa kurrfarë vlerash, të dhëna këto përmjet mjetesh të fuqishme informacioni.

Martin Camaj në poezi dhe prozë rreh të zbulojë rrënjët e identitetit të shqiptarit të tij. Ndërtesën e artit të vet, Ai e ngriti me gurët e tokës ku kishte lindur. Mundemi lehtësisht të themi se Camaj e mbrun poezinë. Camaj i qaset punës së tij poetike duke u shprehur në këtë mënyrë: "Poezia nuk lyp shpjegime, dhe ajo flet për veten në atë formë e strukturë që ka".

Duket se toka është ferri i një planeti tjetër e kur ndodh që nganjëherë t`i bjerë dielli, na bëhet se shohim gati në mallëngjim, tashmë shumë larg prej nesh atë çka mund të ishte e jona, atë që mund të na bënte të ndjeheshim mirë, atë që mund të na jepte emrin që kërkojmë.

E gjithë kjo gjendje na sjell ndër mend shprehjen, "në atë kohë…", e se si ishte ajo kohë, e mbi të gjitha kur ishte, nuk e dimë.

"Koha e largët", "shpirti i zgjedhur i sendeve", ka vetëm një mënyrë afrimi, vetëm nëpërmjet artit.

Një afrim të tillë na e bën vepra poetike e Martin Camajt. Të provosh t`i afrohesh këtij thelbi këndellës, do të thotë të merresh fort me Kujtesën.

Gjithçka tek Camaj është Kujtesë; në fund të fundit Kujtesa dhe bartja e saj shpirtërore në mendje e në ndjesi, është thelbi i të bërit Art.

Po cili është raporti mes veprës poetike të Camajt, e veçanërisht poezisë së tij me Kujtesën?

Camaj nuk është shënues ngjarjesh qe dikur kanë ndodhur. Ai rrëmon në "plagën" që ajo çka ka ndodhur ka shënuar tek ai. Ato plagë cirkojnë gjak e aty Camaj ngjyen pendën e tij. Tek Camaj plagët nuk vdesin.

Ato janë Orët e Zanat e shpirtit të tij. Ato nuk shihen, vetëm kallëzohen. Ato nuk preken, vetëm ndjehen.

Ato janë aroma dhe ngjyra e lules, e jo ajo çka mbetet prej saj. Ato janë fshehtësia e ëmbël e dritës së hënës, e jo vetë hëna e ftohtë. Camaj shkruan për atë pjesë të kujtesës që quhet Mall, por nuk mallëngjehet. Është pjesa krenare e mallit. Camaj kujton dhe i lëshon fre ndjesive, por gjithsesi e mban në grusht veten; ia lëshon frymën shpirtit, por s`e përzien me erën.

Ajo çka e përshkon poezinë e Camajt është përplasja mes dëshirës dhe mundësisë, ëndrrës dhe realitetit. Poezia e Camajt është sa frymë aq edhe dritë në vatrat hyjnore të trurit njerëzor. Ndoshta, për paradoks, prandaj ka njerëz që e kanë të vështirë t`i afrohen. Mendoj se shprehja "nuk e kuptojmë Camajn…", është e lidhur me faktin se Arti i Tij është pjesë e atij që e quajmë Arti i Madh, dhe se gjithsesi nuk është e lehtë që këtë art ta bësh pronë vetjake.

Camaj krijoi vepra letrare moderne mbështetur në traditën e vendit të tij duke ngritur në art shqetësimet e njerëzve në ambiente të ndryshme, që nga bjeshkët e Dukagjinit e deri në mjediset moderne të botës. Në poezitë e Camajt ndjehet fuqishëm poeti që nuk e kishte lexuar kurrë më parë e që ishte brenda tij, siç shprehet Borges.

Thuhet se Camaj ishte hermetik, në një kohë që hermetizmi është më tepër shprehje e ndikimit të jashtëm në letërsinë shqipe se sa një vlerë e saj. Kjo dukuri shfaqet në letërsitë e ngritura dhe është shprehje e lëvizjes së poezisë nga sferat e njohura në të panjohurat, si pakënaqësi ndaj stadit ekzistues të saj.

Tek Camaj ka rëndësi mënyra se si ai e vendos fjalën në raport me vetë fjalën, për t`u thënë, për t`u ligjëruar. Mbase vetëm kur fillon të gjallojë së brendshmi, poezia e tij do të mund të fillojë të ekzistojë, bazuar në thelbin e vërtetë të saj. Në të mirë të kësaj ideje e më gjerë, mund të citoj shprehjen e prof. Pipës, kur thotë për Camajn se: "Ai ka guxuar të "sfidojë" poetikën e së fundmes, karakteristikë e poezisë së mësuar, me poetikën e tij të së pafundmes, karakteristikë e poezisë gojore".

Vargu i tij poetik është disiplinë, është filozofi ne dukje e ashpër por mbasi e lexon jashtë deklamacionit bosh e pakuptim, e merr vesh se mbron një shpirt të butë, një gjallesë të mrekullueshme që dalëngadalë merr formë brenda teje e bën që të ndjesh kënaqësinë e krijimit. Camaj e kërkon bukurinë në thellësi, në mënyrën më të thjeshtë. Nuk mund të jem ne një mendje me shprehje të tilla që e nxjerrin Camajn si dy herë të përcaktuar; ai është një herë të vetme, qartësisht i përcaktuar.

Në njërën prej poezive të tij, "Mistika e lules" ai shkruan: "Tha njeriu: po qe se vdes bleta / fryma e saj kthen ne lule /…..Sot një zogës blete i tha asaj në vesh / diçka të mistershme / dhe lule-trumza i dha asaj frymzën e vet / me ia ruejtun për verën tjetër. / Tha bleta: këtë dimën nuk vdes / pse kam frymën e lule-trumzës në vete".

Ky fragment më shumë se të shtyn të analizosh, të sugjestionon. Është bukurtingëllimi i fjalëve, është "frika"e asaj çka fjala do të thotë, çka fjala do të jetë, çka fjala do të bëhet, për të ndodhur çfarë, për të jetuar të nesërmen me mistikën e artit, e dhuruar nga poetët tanë të shkëlqyer. Martin Camaj është poet lirik e poezia e tij na jepet me forma e përmbajtje moderne. Thuajse gjithë poezinë e tij e shoqërojnë motive të vendlindjes e fëmijërisë, ku kanë zënë vend elementet thellësisht shqiptare, si peizazhi, mitologjia, simbolika e sendeve, metafora e te tjerë.

Siç përmenda edhe më lart, Camaj është vazhdues i veprës së autorëve të letërsisë shqipe që shkruanin në gegnisht, nga Budi tek Mjeda e Koliqi, i vetmi autor modern shqiptar i denjë për të vazhduar trashëgiminë e ndritur të tyre. Vepra e Camajt tregon se, jo vetëm që gegnishtja nuk ka reshtur së ekzistuari, por ka arritur kulme në ligjërimin letrar.

Ndonjë nga studiuesit shqiptarë munden edhe të thonë se, Camaj është vërtetë i madh, por sinqerisht na vjen keq që ai shkruan në "gegërisht". Po të ishin të shkruara në "normë" vlera e tij, pa diskutim do të ishte më i madhi. Sigurisht kjo gjë, që për fat të keq nuk është vetëm mendimi i një personi, qoftë ai edhe studiues, por është më shumë, është një grupim i tërë që mendojnë kështu, dhe sa më i madh dhe i fuqishëm të jetë grupimi, aq më shumë i largohet Camaj vendit të vet, Shqipërisë. Ta "afrojmë" Camajn, do të thotë të kuptojmë se, duke shkruar në gegnisht ai i ka bërë shërbimin më të madh e më fisnik poezisë shqipe, letërsisë shqipe, dhe vetëkuptohet, gjuhës shqipe. Për t`u arritur kjo gjë kërkon një përpjekje të dëlirë, pa mllefe primitive, pa fjali e slogane të rrejshme, se gjoja duhet ndarë gjuha standarde nga ajo letrare, të cilat vërtetë janë të ndara, por janë, në një lloj këndvështrimi, në kushte më fort se të barabarta. Sa nxënës në një klasë, qoftë edhe në Shkodër munden ta thonë përmendësh ndonjë poezi të Camajt? A mund të vihet në skenën e teatrit "Migjeni" ndonjë pjesë dramaturgjike e Camajt, p.sh. "Kandili i Argjendtë"? Dhe kjo jo për arsyen se teatri është shtetëror dhe aty flitet gjuha zyrtare, ndërsa "gegnishtja" nuk është shtetërore.

Është e rëndësishme të kuptojmë se poezia e Martin Camajt është kështu sepse është shkruar nga një poet i vërtetë, që përfaqëson fuqishëm vendin e vet e që arrin në pikat më kulmore të zhvillimit të artit.

Ashtu siç theksova me lart, poeti mbetet përfundimisht i "burgosun" brenda veprës së tij. E mendoj se duhet që të gjithë ne, e kam fjalën për të gjithë ata që e njohin dhe e duan poezinë e vërtetë, të përpiqen për ta jetësuar, jo për "hatër" të Camajt, por të poezisë shqipe, të traditës dhe pavdekësisë së saj.

Tek poezia "Dita e malit tem" Camaj shkruan: "Në muzg atje secili prek ballin e vet / e ndien ndër gishta fillin e jetës / e gëzohet ..." Dhe u tregon të gjithëve se kjo gjë është: "Pendë e lehtë në dukje / po e randë hekur në peshë, / tingull ose ngjyrë / e kthjellët deri në dritë."