Albert Vataj: Xhokonda e Prados, një tjetër Mona Lizë

Xhokonda e Prados, një tjetër Mona Lizë që u lind nga e njëjta ngjizje krijuese e magjisë së Leonardos

Nga Albert Vataj

Ajo nuk është Xhokonda legjendare, por u lind nga e njëjta ngjizje.

Ajo nuk është Xhokonda që ne njohim dhe adhurojmë, por vlera e saj është e së njëjtes magji e misterit të krijimit.

Ka piktura që flasin me zë të lartë dhe ka të tjera që heshtin, por heshtja e tyre është e mbushur me enigma dhe mister. Në sallat e Muzeut të Prados, për më shumë se katër shekuj, qëndronte një tablo e tillë, e paqme, e nënvlerësuar, e padukshme në lavdinë e tablove të tjera. Ajo mbahej si një kopje e zakonshme e Xhokondës, një riprodhim pa shumë vlerë i veprës më të famshme të Leonardos. Dhe megjithatë, në sipërfaqen e saj të qetë, fshihej një e vërtetë që priste të zbulohej.

Në vitin 2012, kjo heshtje u thye, një pëshpërimë zu të dëgjohej, thirrja për zgjim po kthente në jetë, një jetë të vrarë me mopërfidhje.

Restauratorët, të drejtuar jo vetëm nga intuita profesionale por edhe nga një ndjesi e misterit të pashpjeguar, përdorën teknologjinë infra të kuqe për të parë më thellë se vështrimi i njeriut. Në atë dritë që zhvesh pikturën nga shtresat e harrimit, filloi të shfaqej një realitet i ri, ajo që besohej të ishte një kopje mekanike, rezultonte të ishte një kryevepër e lindur brenda vetë punishtes së Leonardos da Vinçit.

Francesco Melzi apo Salaì, dy emra që qëndronin gjithmonë pranë mjeshtrit, mund të kenë qenë autori i kësaj tabloje. Të dy ishin jo thjesht nxënës, por shoqërues të pandarë, vëzhgues të procesit krijues, ndjekës të çdo gishti, harku, drite e skici të Leonardos. Në punishten e tij, arti nuk mësohej përmes shpjegimeve; ai mësohej duke parë, ndjekur, imituar dhe pastaj kapërcyer vetveten.

Kjo ka të ngjarë të ketë qenë mënyra si lindi Xhokonda e Prados, një vepër që zhvillohej paralelisht me origjinalin, duke pasqyruar pothuajse në kohë reale procesin e mjeshtrit. Një Xhokondë e cila, për ironi, duke mos pasur fatin të ekspozohej dhe të adhurohej si ajo e Luvrit, mbeti më e mbrojtur. Ngjyrat e saj nuk u dogjën nga drita e shekujve, peizazhi nuk u errësua, fytyra nuk u mbulua nga plasaritjet e kohës.

Ajo mbeti e ruajtur, pothuajse si një dëshmi e pastër e botës që Leonardo pa dhe pikturoi.

Zbulimi më dramatik nuk ishte vetëm autorësia e tablosë, por peizazhi i saj. Nën një ridipinturë të zezë, një ndërhyrje e shekujve të kaluar që synonte të uniformizonte, të sheshtëzonte, të zhdukte individualitetin e veprës, shtrihej një botë, kodra të buta, rrugë që dredhojnë, lumenj që rrjedhin drejt horizontit.

Ky peizazh, i cili në Luvër është errësuar e turbulluar nga koha, në Pradë shfaqet me një qartësi që të habit. Sikur dikush të kishte hapur një dritare drejt së kaluarës, drejt momentit kur Leonardo dhe nxënësit e tij shikonin të njëjtin model, të njëjtën dritë, të njëjtin mister të buzëqeshjes që ende sot shtang botën.

Gioconda e Prados nuk është një imitim, ajo është një paralele historike. Një pamje e mundshme e Monna Lisa-s ashtu si dukej në fillimet e saj, para se shekujt ta zhvisnin nga vitaliteti fillestar.

Zbulimi i vitit 2012 është një nga ato momente të rralla kur historia e artit rishkruhet. Deri atëherë, piktura ishte injoruar, e anashkaluar, mbetur në hijen e famës së trefishtë të Xhokondës së Luvrit, ikonë, enigmë, objekt miti. Por në heshtjen e saj të gjatë, vepra e Prados kishte ruajtur diçka që origjinali kishte humbur, një freski të pakrahasueshme, një dritë të pastër, një kontur të gjallë.

Ajo nuk shërben vetëm si një kopje e një tabloje të madhe, ajo është një dokument, një fragment i çmuar i historisë së brendshme të punishtes së Leonardos. Një dëshmi e procesit, e metodës, e jetës së artit përtej mitit.

Në këtë vepër, shohim jo vetëm ritmin e dorës së nxënësit, por edhe frymëmarrjen e mjeshtrit.

Xhokonda e Prados na flet për një të vërtetë universale, shpesh, në atë që ne e hedhim poshtë si imitacion, mund të fshihet origjinaliteti që nuk kemi ditur ta shohim. Në hijen e veprave të mëdha, jetojnë kopje që s’janë kopje, janë gjurmë, dëshmi, shenja të një historie më të gjerë se vetë vepra.

Ajo na kujton se e vërteta nuk qëndron gjithmonë në qendër të vëmendjes. Se drita e së kaluarës mund të mbijetojë në periferi. Se e vërteta e artit shpesh qëndron pikërisht aty ku nuk pritet, në heshtje, në hije, në nënvlerësim.

Në fund, Xhokonda e Prados është një testament i kujtesës.

Një kujtesë që nuk harroi, edhe kur të gjithë të tjerët e lanë pas dore.