Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (11)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

DILEMAT PËR HELMIM APO VRASJE TË HASAN REMNIKUT ME GRUPIN (11)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në shumë prej shkrimeve të botuara deri më tani, është përhapur mendimi se Hasan Remniku me shokë ishte helmuar më parë, e më pas ishte bartur në “Pritën e Bistricës”, ku më pas u inskenua likuidimi i tij nga forcat policore dhe ushtarake jugosllave. Një pretendim i tillë ngre pyetje të rëndësishme, që kërkojnë analizë të kujdesshme. Si mund të ndodhte që Hasan Remniku dhe shokët e tij të helmoheshin pikërisht nga një familje shqiptare që ua kishte hapur dyert e konakut dhe që i kishte furnizuar me ushqime të bollshme për ditë me radhë? A do të kishte qenë e mundur që ata, të ushqyer e të përgatitur për rrugëtimin e tyre, të binin pre e një akti kaq të pabesë në prag të arratisjes?

Nëse shihet me logjikën e pushtetit jugosllav dhe të praktikave të tij represive, rruga më e lehtë për t’i eliminuar do të kishte qenë krejt tjetër: një atentat i shpejtë gjatë rrugës, në terren të hapur, ku çdo aksion ushtarak ishte më i thjeshtë për t’u realizuar.

Bartja e tyre të helmuar në “Pritën e Bistricës” nuk do të kishte sens praktik, as logjikë ushtarake. Prandaj, hipoteza e helmimit nga mikpritësit shqiptarë bie ndesh jo vetëm me traditën e besës dhe mikpritjes, por edhe me strategjinë e vet pushtetit, i cili vepronte më drejtpërdrejt.

Në të vërtetë, organizimi i pritës në Bistricë flet shumë më tepër për frikën e madhe që pushteti kishte nga Hasan Remniku dhe shokët e tij. Ky nuk ishte një aksion i rastësishëm apo një përballje spontane, ishte një operacion i menduar me kujdes, ku u përfshinë forca të shumta policore dhe ushtarake, të shpërndara në hark të gjerë, me qëllim që të sigurohej eliminimi i plotë i grupit. Kjo tregon se pushteti nuk i shihte ata thjesht si një grup ilegalistësh të zakonshëm, por si një rrezik serioz për rendin dhe stabilitetin e tij.

Andaj, përgatitjet e shumta, angazhimi i elementëve më të trajnuar të UDB-së dhe përdorimi i spiunëve më të stërvitur për ta ndjekur dhe shuar këtë grup, dëshmojnë qartë se Hasan Remniku ishte një figurë e shquar dhe e frikshme për regjimin jugosllav. Likuidimi i tij në pritë nuk ishte thjesht një eliminim fizik, por një akt i menduar për të shuar simbolin e qëndresës, për të thyer frymën e popullit dhe për të dërguar një mesazh frike në gjithë Kosovën e më gjerë.

Do të ndalesha vetëm në disa argumente thelbësore, të cilat, vetvetiu, hedhin poshtë versionin e përhapur se Hasan Remniku me shokë ishte helmuar në ndonjë fshat shqiptar.

Nëse e shqyrtojmë me kujdes këtë çështje, shihet qartë se hipoteza e helmimit bie ndesh jo vetëm me logjikën e ngjarjeve, por edhe me vetë mënyrën e organizimit të arratisjes së Hasan Remnikut. Ai nuk ishte një figurë naive, që do të linte fatin e tij në dorë të rastësisë apo të improvizimeve të thjeshta. Përkundrazi, bëhej fjalë për një personalitet të stërvitur në përballje të vazhdueshme me rrezikun, të kalitur nga përvoja e gjatë e jetës ilegale dhe e konspiracionit politik.

Arratisja e tij nuk ishte veprim i papërgatitur, por një proces i menduar deri në detaje. Hasan Remniku kishte angazhuar njerëzit më të besueshëm për realizimin e këtij plani, duke i përzgjedhur me kujdes bazuar në besnikërinë dhe përkushtimin e tyre. Trajektorja e rrugëtimit ishte hartuar dhe verifikuar disa herë nga vetë ai, çka tregon një disiplinë dhe përpikëri që nuk linin vend për improvizime të pamenduara. Ky rigorozitet ishte tregues i një vizioni strategjik dhe i një përvoje që e bënte atë të papërshkrueshëm si viktimë e ndonjë skenari kaq të thjeshtë si helmimi.

Në këtë kuadër, të supozosh se një personalitet i tillë, i ushqyer me një instinkt të mprehtë për mbijetesë dhe me aftësi të provuara për të shmangur grackat e armikut, mund të binte pre e një mashtrimi aq elementar, është një absurditet që bie vetvetiu. Më shumë sesa një version i besueshëm i ngjarjeve, kjo hipotezë shfaqet si një tentativë për të relativizuar figurën e tij, për ta paraqitur si të brishtë dhe të pambrojtur përballë intrigave të pushtetit.

Në analizën shkencore, ky diskutim hedh dritë mbi një aspekt më të gjerë: përplasjen mes narrativës zyrtare, që shpesh përpiqej të prodhonte versione të dobësuara të realitetit për të zbehur heroizmin e figurave atdhetare, dhe narrativës faktike, e cila dëshmon për përgatitjen, vendosmërinë dhe vigjilencën e tyre të jashtëzakonshme. Hasan Remniku, në këtë prizëm, del jo si viktimë e rastësisë, por si shembull i një protagonisti që dinte të menaxhonte rrezikun deri në detaj.

Së dyti, burimet e kohës na ofrojnë një fakt shumë domethënës: Hasan Remniku kishte treguar kujdes të jashtëzakonshëm ndaj rrezikut të helmimit. Madje, edhe gjatë shujtave më të zakonshme, nuk lejonte kurrë që të gjithë shokët e grupit të ushqeheshin njëherësh. Ishte një rregull i pashkruar brenda çetës së tij, lindur nga përvoja e përditshme e kohës, ku qarkullonin vazhdimisht informacione për helmime të qëllimshme kundër personaliteteve të shquara të kombit. Ky fakt e bënte kujdesin e tij jo thjesht një veprim të zakonshëm, por një parim jetik.

Prandaj, ideja se Hasan Remniku me shokë u helmua nga ushqimi që u shërbye në një familje shqiptare nuk qëndron. Ajo bie ndesh me natyrën e karakterit të tij, me përgatitjen e kujdesshme të rrugëtimit dhe me disiplinën e lartë të grupit. Përkundrazi, e vërteta historike qëndron më pranë faktit se likuidimi i tyre ishte rezultat i një operacioni të planifikuar nga organet e sigurimit jugosllav, të cilat nuk guxuan të përballeshin me ta në mënyrë të hapur, por u detyruan të ndërtonin një pritë të sofistikuar në Bistricë.

Nëse i qasemi kësaj çështjeje në mënyrë më shkencore, del qartë se dilema nuk qëndron vetëm tek fakti i thjeshtë se çfarë u shkrua apo jo, por mbi të gjitha, pse u tha dhe pse u shkrua në atë formë. Pyetja thelbësore që shtrohet është: çfarë e shtyu sekretarin e UDB-së, Mazllum Nimanin, të japë të dhëna kaq të ndjeshme Jovan Bullaiqit, i cili më pas i botoi në formën e një fejtoni në gazetën “Rilindja”, në plot 22 vazhdime, nën titullin “Prita në Bistricë”?

Nëse e analizojmë logjikën e atij konteksti politik e propagandistik, më e thjeshta dhe njëkohësisht më e leverdishmja për organet e ndjekjes do të kishte qenë përhapja e versionit se Hasan Remniku u helmua nga ushqimi. Ky version jo vetëm që do të hiqte barrën e përgjegjësisë direkte nga vetë organet shtetërore, por do të kishte edhe një ndikim të madh psikologjik dhe shoqëror: do ta zbehte figurën e tij heroike duke e paraqitur si viktimë të rastësisë ose të një neglizhence banale, e jo si luftëtar që ra nën përplasjen e drejtëpërdrejtë me armikun.

Mirëpo, fakti që u përzgjodh rrëfimi tjetër, tregon një kontradiktë të thellë brenda aparatit të propagandës dhe mekanizmave të ndjekjes. Në vend se të shkatërrohej imazhi i Hasan Remnikut, ky version përfundoi duke i dhënë atij një dimension më të madh në kujtesën popullore. Përballë përpjekjes për të kontrolluar narrativën, ndodhi e kundërta: figura e tij u ngrit mbi përditshmërinë dhe u shndërrua në simbol trimërie, në figurë të përjetshme të patriotizmit. Kjo dëshmohet edhe nga fakti se populli, në vend që ta harrojë ose ta nënçmojë, nisi t’i thurte këngë dhe rrëfime që e madhështuan edhe më shumë.

Pra, analiza e këtij episodi na nxjerr përpara një të vërtetë më të gjerë: propaganda shtetërore shpesh ka synuar të manipulojë kujtesën kolektive, por jo gjithmonë ka arritur të shlyejë atë që populli e ka përjetuar dhe ruajtur si realitet të gjallë. Përkundrazi, sa më shumë është tentuar zbehja e figurës së heroit, aq më e fortë është bërë shkëlqimi i tij në kujtesën historike të kombit.

Në trajtimin e kësaj çështjeje, dimensioni i tretë që del në pah ka të bëjë me vetë përmbajtjen e fejtonit, ku prezantohet e dhëna se gjatë pritës u likuiduan pesë veta. Ky fakt, i kombinuar me dëshmitë e vetë pjesëtarëve të UDB-së, të cilët pohonin se kishin qenë në përcjellje të vazhdueshme të Hasan Remnikut dhe grupit të tij, si dhe me rrëfimet e personave të tjerë të përfshirë drejtpërdrejt apo tërthorazi në operacionin e ndjekjes, krijon një panoramë të qartë dhe të qëndrueshme për rrethanat e asaj ngjarjeje.

Nëse këto dëshmi i shohim në një prizëm analitik, bëhet e vështirë të pranohet se një figurë me përvojë të gjatë ilegale, me aftësi të jashtëzakonshme për t’i shpëtuar kontrollit policor dhe me vigjilencë të rrallë patriotike, si Hasan Remniku, do të binte kaq lehtë pre e një darke të kurdisur. Përvoja e tij, përkushtimi ndaj kauzës kombëtare dhe kujdesi i vazhdueshëm për sigurinë personale dhe të shokëve të tij, e bënin pothuaj të pamundur një naivitet të tillë.

Në këtë kuptim, narrativa e helmimit nga ushqimi shfaqet jo vetëm e dobët, por edhe kontradiktë me vetë dëshmitë e institucioneve shtetërore dhe agjentëve që e ndiqnin hap pas hapi. Vetë fakti se udbashët e përshkruajnë ndjekjen si një proces të kujdesshëm e të vazhdueshëm, e përjashton mundësinë që një element aq i thjeshtë si një “drekë e rrezikshme” të ketë qenë shkaku i fundit i jetës së tij. Përkundrazi, këto të dhëna mbështesin idenë se Hasan Remniku u përball drejtpërdrejt me forcat e shtetit dhe ra si një luftëtar, gjë që më pas edhe e forcoi figurën e tij në kujtesën e popullit.

Kështu, analizuar nga ky këndvështrim, fejtone të tilla nuk mund të shihen thjesht si rrëfime publicistike, por si pjesë e një beteje më të gjerë narrative. Përpjekja për ta paraqitur vdekjen e heroit si rezultat të një rrethane banale, kundrejt realitetit të përjetuar nga populli, që e kujtoi dhe e nderoi si simbol të vigjilencës, burrërisë dhe sakrificës kombëtare.

Kur ndalemi tek dimensioni i katërt i këtij diskutimi, hasim një nga çastet më të ndërlikuara të jetës së Hasan Remnikut, dilemat e tij të brendshme. Ai gjendej përballë një trileme të vështirë, që në thelb mishëronte dramën e një atdhetari të kohës – të arratisej jashtë Kosovës për të shpëtuar veten, të tërhiqej në një ilegalitet të thellë me strehim konspirativ, apo të dilte haptazi në luftë dhe, ballë për ballë me armikun, të binte heroikisht. Këto tri rrugë nuk ishin vetëm zgjedhje strategjike, por edhe prova morale, ku secila bartte në vetvete peshën e sakrificës dhe të pasojave për kauzën kombëtare.

Megjithatë, ajo që mbetet e qartë është se Hasan Remniku nuk kishte arritur të merrte një vendim përfundimtar në lidhje me këto opsione. Në këtë pasiguri shfaqet edhe dimensioni njerëzor i tij, një luftëtar i paepur, por edhe një njeri i vendosur të mendojë jo vetëm për veten, por edhe për shokët dhe popullin që e përfaqësonte. Ky hezitim nuk ishte shenjë e dobësisë, por tregues i përgjegjësisë së thellë që mbante mbi supe.

Nga ana tjetër, ideja se ai dhe grupi i tij mund të ishin helmuar nga ndonjë fshatar shqiptar mbetet pothuajse e pamundur. Në realitetin e asaj kohe, strukturat e shoqërisë rurale shqiptare ishin të ndërtuara mbi kode nderi, besnikërie dhe solidariteti. Të pranosh një mision kaq të rrezikshëm si helmimi i Hasan Remnikut dhe shokëve të tij, do të thoshte jo vetëm të përballeshe me turpin e përjetshëm, por edhe me hakmarrjen e pashmangshme të familjeve të tyre, të njohura në mbarë anën për trimëri dhe vendosmëri të hekurt.

Në këtë kuptim, përjashtohet çdo mundësi që ndonjë shqiptar të ishte instrument i një akti kaq të ulët, sepse normat e kohës nuk e lejonin një kompromis të tillë. Përkundrazi, populli i shihte këta atdhetarë si bij të vetët, dhe çdo sulm kundër tyre shihej si sulm ndaj nderit kolektiv. Kjo e bën edhe më të qartë se narrativat mbi helmimin nuk mund të qëndrojnë, sepse binin ndesh me të vërtetat sociale, morale dhe kulturore të mjedisit ku ata jetonin.

Kur kalojmë tek aspekti i pestë i kësaj analize, del në pah vetëdija historike dhe politike e Hasan Remnikut për kohën në të cilën jetonte. Ai ishte i ndërgjegjshëm për rrethanat e pas Luftës së Dytë Botërore (1945–1951), kur strukturat shtetërore jugosllave, me një fushatë represive të planifikuar mirë, kishin vrarë e likuiduar, arrestuar e burgosur pjesën dërrmuese të udhëheqësve të NDSH-së. Ky realitet tragjik kishte bërë që rrjeti i organizuar i rezistencës së armatosur në Kosovën Lindore të dobësohej deri në prag të shuarjes.

Në këtë kuadër, Hasan Remniku nuk mund të ushqente iluzione për një ringjallje të shpejtë të lëvizjes ilegale. Ai e dinte se terreni ishte i djegur, strukturat ishin goditur rëndë dhe besimi në organizim ishte i brishtë. Vetë përvoja e përgjakshme e viteve të para pas luftës kishte dëshmuar se armiku ishte i pamëshirshëm dhe se çdo përpjekje për riorganizim, në atë fazë, do të ishte i rrezikuar të shuhej pa e marrë veten.

Megjithatë, kjo vetëdije nuk e zvogëlon figurën e Hasan Remnikut, përkundrazi, e bën edhe më të ndritshme. Ai nuk ishte një idealist i shkëputur nga realiteti, por një patriot i kthjellët që e kuptonte mirë se rrethanat politike dhe shoqërore nuk ofronin hapësirë të mjaftueshme për veprim. Kjo e vendos atë në radhën e atyre personaliteteve që, pavarësisht dashurisë për atdheun dhe gatishmërisë për sakrificë, nuk e humbën sensin e realitetit.

Në një kuptim më të thellë, ky moment tregon edhe dramën e një brezi të tërë luftëtarësh shqiptarë pas vitit 1945. Ata që kishin besuar në mundësinë e çlirimit të shpejtë e panë veten të rrethuar nga një makineri shtetërore që synonte shuarjen e çdo rezistence. Hasan Remniku e ndiente këtë peshë historike dhe e dinte se përpjekjet ilegale nuk mund të merrnin më atë formë të organizuar si më parë. Kjo është arsyeja pse, në dilemat e tij strategjike, mungonte bindja se ekzistonin kushte reale për një organizim të ri të qëndrueshëm.

Nëse e shohim nga ky këndvështrimi, ky reflektim i Hasan Remnikut ilustron përplasjen mes idealeve të larta patriotike dhe kufizimeve objektive historike. Ai përfaqëson një gjendje tipike të lëvizjeve rezistuese në periudha represioni. Vullneti për liri përplaset me realitetin e pamëshirshëm të humbjeve dhe kontrollit të plotë nga regjimi.

Nëse e analizojmë dimensionin e gjashtë të kësaj çështjeje, bëhet e qartë se realiteti politik dhe shoqëror i kohës ishte i dominuar nga një gjendje e qëllimshme tensioni, e krijuar dhe e mbajtur gjallë nga vetë pushteti. Regjimi kishte organizuar një klimë represioni të tillë që çdo lëvizje ilegale, qoftë politike apo kombëtare, bëhej praktikisht e pamundur. Ky kontekst përforcohej nga një aparat shtetëror që shfrytëzonte të gjitha mjetet – policore, ushtarake dhe propagandistike – për të paralizuar çdo shenjë të rezistencës.

Dëshmi të këtij përqendrimi të forcës shtetërore gjenden në përgatitjet e larta policore dhe ushtarake, në rrjetin e gjerë të informatorëve e ndjekësve që kishin vënë çdo hap të Hasan Remnikut nën kontroll, si dhe në organizimin e pritës ku ai më në fund u likuidua. Këto masa nuk ishin të rastësishme, por tregojnë qartë se shteti i perceptonte atë si një kërcënim të madh dhe të vazhdueshëm. Frika nga figura e tij ishte aq e madhe, saqë aparati shtetëror nuk e la në dorë të rastësisë fatin e tij, por ndërtoi një strategji të planifikuar për eliminimin e tij fizik.

Nga ana tjetër, narrativat alternative që qarkulluan, sipas të cilave Hasan Remniku mund të ishte helmuar me ushqim, shfaqen jo vetëm të pabesueshme, por edhe të pamundura në kuadrin kulturor dhe shoqëror të kohës. Për fshatarët shqiptarë, të pranonin një mision të tillë do të ishte një “kafshatë e pakapërdishme”, e papajtueshme me kodin moral të besës dhe nderit që rregullonte marrëdhëniet në popull. Edhe nëse pushteti kishte ushtruar presion, kërcënime apo premtime, përmasat e nderit dhe frika e hakmarrjes e bënin të paimagjinueshme një tradhti të tillë.

Në këtë dritë, versioni i helmimit bie ndesh me realitetin historik dhe moral të shoqërisë shqiptare, ndërsa provat dhe dëshmitë e mbledhura e përforcojnë bindjen se Hasan Remniku u likuidua në pritë nga forcat shtetërore. Kjo tregon se ai nuk ishte viktimë e një rrethane të rastësishme, por shënjestër e drejtpërdrejtë e një aparati shtetëror që e kishte shpallur armik të rrezikshëm.

Në këndvështrim shkencor, ky episod nxjerr në pah dy fenomene të ndërlidhura: nga njëra anë, funksionimin e shtetit represiv jugosllav në Kosovë, që e ndërtonte legjitimitetin e tij mbi frikën dhe eliminimin e kundërshtarëve; dhe nga ana tjetër, kufijtë moralë dhe kulturorë të komunitetit shqiptar, ku besa dhe kodi i nderit përbënin një mburojë të fuqishme kundër përfshirjes në veprime të turpshme e të dënueshme.

Në analizën e shtatë, del në pah një realitet i pamohueshëm: pushteti kishte kohë që i kishte rënë në gjurmë lëvizjes së Hasan Remnikut dhe shokëve të tij, duke e mbajtur çdo hap të tyre nën vëzhgim të përhershëm. Rrjeti i përcjelljes dhe kontrollit ishte aq i ngjeshur, saqë dita-ditës rrethi i tij ngushtohej, duke e lënë atë me pak hapësirë për manovrim. Në këtë kuptim, çdo mendim se ai mund të shpëtonte vetëm duke shmangur një rrugë të caktuar, ishte thjesht një iluzion, për një figurë të tillë të shënjestruar nga regjimi, nuk kishte më vend për liri të lëvizjes, e aq më pak për veprim të fshehtë.

Kjo gjendje na çon në përfundimin se fati i Hasan Remnikut ishte tashmë i paracaktuar nga një realitet politik e shoqëror tepër i ngarkuar. Në vitet e turbullta pas luftës, aparati shtetëror kishte ngritur një mekanizëm represiv që shtrihej mbi çdo cep të Kosovës. Çdo strehë e mundshme, çdo përpjekje për arratisje apo për konspiracion, ishte e minuar nga rrjeti i gjerë i kontrollit dhe nga frika e përhapur sistematikisht në popullatë. Në këto kushte, për atdhetarin nuk kishte më shtegdalje, dyert ishin të gjitha të mbyllura, horizonti i lirisë i zymtë dhe okupimi i vendit i pathyeshëm.

Ky dimension i historisë së tij nuk e zbeh aspak figurën e Hasan Remnikut, përkundrazi, e ngre atë në një nivel të ri heroizmi. Ai nuk ra thjesht si një individ i kapur rastësisht nga një aparat represiv, por si një simbol i sakrificës në kohë kur vetë mundësia për të jetuar i lirë ishte e zhdukur. Përballë një okupimi “të hekurt”, siç e përshkruan metafora e kohës, ai mbeti deri në fund shembull i qëndresës së pashuar, duke dëshmuar se edhe në rrethana të pamundura, dinjiteti dhe besnikëria ndaj idealit kombëtar nuk zbehen.

Në këndvështrimin analitik, ky episod është ilustrim i qartë i logjikës së represionit totalitar, sistemi nuk lejonte hapësirë për kompromis, as për neutralitet, por vetëm për nënshtrim ose sakrificë. Hasan Remniku dhe shokët e tij zgjodhën të dytën, duke hyrë kështu në panteonin e kujtesës kolektive si dëshmi e tragjedisë së një populli që u gjend i mbyllur nga të gjitha anët, por që megjithatë nuk reshti së prodhuari figura të qëndresës.

Nëse ndalemi tek dimensioni i tetë i kësaj analize, shohim se epilogu i jetës së Hasan Remnikut dhe shokëve të tij, i shënuar me “Pritën në Bistricë”, nuk ishte një ngjarje e izoluar apo thjesht e lidhur me një vend specifik. Përkundrazi, ajo ishte pasojë e një vargu rrethanash të ndërlidhura që rëndonin mbi tërë lëvizjen ilegale shqiptare të asaj kohe. Nëse ajo pritë nuk do të ishte organizuar në Bistricë, shumë gjasa kishte që një ngjarje e ngjashme të ndodhte diku tjetër në Kosovë, sepse kushtet politike dhe shoqërore të kohës ishin bërë pothuajse të papërballueshme për çdo formë veprimtarie ilegale.

Kjo e vërtetë nxjerr në pah se Bistrica, edhe pse mbeti si simbol i vendit ku u mbyll një kapitull tragjik i rezistencës, në fakt ishte vetëm një nga shumë skenat e mundshme të kësaj drame historike. Struktura represive e pushtetit, rrjeti i gjerë i ndjekjes dhe frika e imponuar mbi popullsinë, kishin krijuar një gjendje të përgjithshme ku çdo hap i atdhetarëve gjendej i rrethuar nga rreziku. Në këtë kuptim, vendi i likuidimit nuk ka rëndësi të veçantë sa vetë logjika e ngjarjeve, që me çdo kusht synonte shuarjen e çdo zëri kundërshtie.

Nga perspektiva shkencore, kjo na lejon të kuptojmë një dimension më të thellë të luftës së asaj kohe. Lëvizja ilegale shqiptare nuk u shua vetëm nga një përballje e vetme, por nga një bashkësi faktorësh strukturalë, ku përfshiheshin: kontrolli total i pushtetit, humbja e elitës së organizuar, izolimi i figurave kryesore dhe imponimi i një atmosfere të vazhdueshme terrori. Prandaj, rënia e Hasan Remnikut në Bistricë ishte një manifestim i pashmangshëm i një realiteti të përgjithshëm, ku çdo përpjekje për liri e rezistencë ishte e destinuar të përplasej me dhunën e organizuar të shtetit.

Në këtë prizëm, “Prita në Bistricë” duhet të shihet jo vetëm si një ngjarje konkrete e kufizuar në hapësirë, por si simbol i gjendjes së përgjithshme të Kosovës në ato vite – një vend i mbyllur në darën e okupimit, ku heronjtë ranë jo pse u mungoi trimëria, por sepse vetë rrethanat historike u shndërruan në një mur të pakapërcyeshëm.

Në përmbyllje, mund të thuhet se figura e Hasan Remnikut dhe e shokëve të tij mbetet një ndër dëshmitë më të fuqishme të qëndresës shqiptare në vitet e pasluftës. Me guximin e pathyeshëm dhe luftën e pa kompromis që zhvilluan nëpër vite, ata arritën të trazojnë në themel jo vetëm organet e ndjekjes që vepronin në Kosovë, por edhe vetë strukturat e ish-Jugosllavisë, të cilat e perceptuan lëvizjen e tyre si një kërcënim të vazhdueshëm. Kjo përballje e vazhdueshme, ku idealizmi kombëtar u përplas me makinerinë e pushtetit, e shndërroi Hasan Remnikun në një simbol të pamposhtur të sakrificës.

Në këtë dritë, vdekja e tij nuk duhet parë thjesht si një akt eliminimi nga ana e pushtetit, por si një kulmim logjik i rrugës që ai kishte zgjedhur. Lufta me okupatorin i siguroi atij jo vetëm një fund të pashmangshëm, por një vdekje që mbartte peshën dhe dinjitetin e një heroi, ashtu siç i ka hije një patrioti të vërtetë. Në vend që të shuhej në heshtje, ai u përjetësua si figurë e rezistencës, duke hyrë në kujtesën historike dhe në këngët e popullit si një shembull burrërie dhe qëndrese.

Në perspektivën shkencore, kjo përmbyllje përfaqëson dialektikën e sakrificës. Pushteti synon ta shkatërrojë figurën e kundërshtarit përmes eliminimit fizik, por në realitet ky akt vetëm sa e forcon përmasën e tij simbolike. Hasan Remniku, i cili e jetoi jetën e tij në luftë e sfidë të vazhdueshme, e gjeti vdekjen jo si një dështim, por si një vazhdimësi të natyrshme të misionit të tij atdhetar. Kjo është arsyeja pse, në kujtesën kolektive të shqiptarëve, ai nuk u shfaq si viktimë, por si hero që ra me nder, duke mishëruar idealin e lirisë dhe të qëndresës pa kompromis.

Vijon