Xhelal Zejneli: Romani

ROMANI

Nga Prof. Xhelal Zejneli

Romani është tekst i gjatë narrativ i shkruar në prozë. Sipas ndarjes në gjini letrare, romani i takon epikës, më saktë konsiderohet lloj letrar në poezinë epike në prozë. Veçoritë formale të romanit është vështirë të përkufizohet me përpikëri, por në parim bëhet fjalë për formë narrative voluminoze, të përbërë, si në pikëpamje të sasisë së tekstit, ashtu edhe në pikëpamje të vëllimit të ngjarjeve që i përshkruan.

Ky zhanër është përshkruar si formë e cila ka një “histori të pandërprerë dhe të gjithanshme prej rreth dymijë vjetësh”, që e ka prejardhjen prej Greqisë klasike dhe Romës së lashtë, nga romantika mesjetare dhe romantika moderne e hershme si dhe prej traditës së novelave. Më vonë, një fjalë italiane është përdorur për tregimin për të bërë dallimin nga romani. Një tendencë e tillë është e pranishme në gjuhën angleze që prej shekullit XVIII. Në vitin 1957, kritiku letrar, historian i letërsisë dhe profesor i anglishtes në Universitetin e Stanfordit, Ian Vat (Ian Watt; Windermere, Mbretëri e Bashkuar, 1917 - Menlo Park, Kalifornia, ShBA, 1999) në punimin e tij “Ngritja e romanit” (The Rise of the Novel) thotë se romani për herë të parë ka lindur në fillim të shekullit XVIII. “Romani si formë letrare lind dhe zhvillohet në përputhje me zhvillimin dhe dinamikën e kapitalizmit. Në këtë pasqyrë të thjeshtësuar, romani si formë e shprehjes letrare paraqet kapitalizmin liberal të pasqyruar në mënyrë letrare, karakteristikë kryesore e të cilit është individualizmi i theksuar”.

Romanca është e lidhur ngushtë me narrativin (rrëfimin) e gjatë në prozë. Romancieri dhe poeti skocez Uolltër Skot (Walter Scott, 1771-1832) e ka përkufizuar atë si “narracion (rrëfim) fiktiv në prozë apo në vargje, që shfaq interesim për incidentet e çuditshme dhe të pazakonta”, ndërsa në roman “ngjarjet vendosen në rrjedhën e zakonshme të ngjarjeve njerëzore dhe në gjendjen bashkëkohore të shoqërisë”.

Mirëpo, edhe shumë romanca, duke përfshirë edhe romancat historike të Skotit, “Lartësitë e stuhishme” (Wuthering Heights, botuar në vitin 1847) të prozatores dhe poetes angleze Emili Xhein Brontei (Emily Jane Brontë, pseudonim Ellis Bell, 1818-1848) dhe “Mobi-Dik ose balena e bardhë” (Moby-Dick, or the Whale, 1851) të romancierit, tregimtarit dhe poetit amerikan Herman Melvil (Herman Melville, 1819-1891) - shpesh quhen novela kështu që Skoti e përshkruan romancën si “term i ngjashëm”.

Romanca, siç është përkufizuar këtu, nuk duhet të përzihet me zhanrin e fiksionit të romancave erotike apo me romanin romantik. Gjuhët e tjera evropiane nuk bëjnë gjithmonë dallim midis romancës dhe novelës: “novela është le roman, der Roman, il romanzo”.

Etimologjia – Emërtimi i këtij lloji letrar – “roman”- në shumë gjuhë vjen nga fjala “romancë”, që në mesjetë, kur gjuhë zyrtare ka qenë latinishtja, ka qenë emërtim për veprat e shkruara me gjuhën laike. Kështu, ky lloj letërsie shërben si materie e lehtë e destinuar për lexuesit me shije “të ulët”, të prirë për trillime apo për imagjinimin e ndonjë komploti dashurie, për aventura të tmerrshme, me një fund fatlum. Që nga periudha e helenizmit të vonë (shekujt I-III) deri më sot, romancat voluminoze në prozë janë formësuar pikërisht në këtë mënyrë.

Përballë kësaj, emërtimi anglez dhe spanjoll është “novelë” që të çon të mendosh për aktualitetin e rrëfimit, duke theksuar pretendimin ndaj vërtetësisë jetësore, siç janë krijuar shumë më thuktë novelat prej shekullit XIII e këndej.

Kërkesa për sajim, në një anë dhe kërkesa për autenticitet, në anën tjetër, me shekuj ekzistojnë pranë njëra-tjetrës, për t’u bashkuar jo më parë se në shekullin XVIII, që konsiderohet periudhë e lindjes së romanit, në kuptimin e sotëm të fjalës.

Përkufizimi i zhanrit – Romani është rrëfim fiktiv i gjatë që i përshkruan përvojat njerëzore intime. Romani në epokën moderne zakonisht e përdor stilin e prozës letrare, kurse zhvillimi i romanit në prozë në atë kohë ka qenë i nxitur me inovacionet në shtypje dhe me vënien në përdorim të letrës së lirë në shekullin XV.

Fjala e tashme angleze (dhe spanjolle) për punën afatgjatë të fiksionit në prozë rrjedh prej fjalës italiane novella për “nov”, “vest” ose “tregim i shkurtër për diçka të re”, prej fjalës latine novella, emër në njëjës që përdor shumësin jogjinor të fjalës novellus, të diminutivit të fjalës novus, me kuptimin “i ri / e re”.

Shumë gjuhë evropiane e përdorin fjalën romance (siç është në frëngjisht, holandisht, rusisht, rumanisht, kroatisht,  danisht, suedisht dhe norvegjisht “roman”; në finlandisht romaani; në gjermanisht Roman; në portugalisht romance dhe në italisht romanizo) për narracionet (rrëfimet) e gjata.

Tregimi i sajuar – Përqendrimi në tregimin fiktiv më së shpeshti citohet si karakteristikë e dalluar e romanit në raport me historiografinë. Mirëpo ky mund të jetë një kriter problematik. Gjatë periudhës moderne të hershme autorët e rrëfimeve historike shpesh i përfshinin gjetjet e rrënjosura në besimet tradicionale për të zbukuruar përmbajtjen e tekstit apo për t’i dhënë besueshmëri mendimi. Historianët shpiknin dhe hartonin edhe fjalime për qëllime didaktike. Nga ana tjetër, romanet mund ta pasqyrojnë realitetin shoqëror, politik dhe personal të një vendi dhe periudhe me qartësi dhe detaje që nuk ndodhen në veprat historike.

Proza letrare – Derisa proza, para se vargjet, është bërë standard i romanit modern, paraardhësit e romanit modern evropian, epikën e vargjeve e përfshijnë në gjuhët romane të Francës jugore, posaçërisht ato të poetit dhe shkrimtarit mesjetar francez Kretjen dë Troa (Chrétien de Troyes)* të shekullit XII të vonë dhe në anglishten e mesme të poetit dhe filozofit anglez Xhefri Çoser, 1343-1400), autor i përmbledhjes me tregime “Tregime të Kenterberit” (The Canterbury Tales) ku e paraqet laramaninë e shoqërisë mesjetare angleze me një gjuhë të gjallë dhe të diferencuar.

Shënim:

Kretjen dë Troa supozohet të jetë lindur në vitin 1135, kurse në pikëpamje letrare ka qenë veprues rreth viti 1160 deri në vitin 1190.

Xhefri Çoser (Geoffrey Chaucer; Londor, 1339 dhe 1343 - Londër, 25.10.1400) ka qenë poet dhe filozof mesjetar anglez.

*   *   *

Madje edhe në shekullin XIX, narracionet (tregimet) fiktive në vargje siç janë: epi komik i papërfunduar “Don Zhuani” (Don Juan, 1819-1824) i poetit anglez Xhorxh Gordon Bajron (George Gordon Byron, Londër, 1788 – Missologhi, Greqi, 1824); romani në vargje “Eugjen Onjegini” (1833) i poetit, tregimtarit dhe dramaturgut rus Aleksandar Sergejeviç Pushkin (Moskë, 1799 – Shën-Pjetrëburg, 1837); dhe romani në 11.000 vargje “Aurora Li” (Aurora Leigh, 1857) i poetes angleze Elizabet Baret Brauning (Elizabeth Barret Browning, 1806 – Firence, 1861) garojnë me novelat në prozë; “Porta e artë” (The Golden Gate, 1986) i përbërë prej 590 strofave onjegiane* të romancierit dhe poetit indian Vikram Set (Vikram Seth, Kalkutë, Indi, 1952- ) është shembull i ri i romanit në vargje.

Shënim: Aleksandar Sergejeviç Pushkini krijoi strofë onjegiane të përbërë prej 14 vargjeve.

Përmbajtja e romanit: Përvoja intime – Edhe në Japoni në shekullin XII edhe në Evropë në shekullin XV fiksioni prozaik krijoi situata intime lexuesish. Në anën tjetër, vargjet epike, duke përfshirë “Odisenë” dhe “Eneidën” i recitoheshin publikut të zgjedhur, edhe kjo ka qenë një përvojë më intime nga shfaqja e pjesëve në teatër.

Bota e re e modës individuale, e mirësjelljes dhe e sjelljes galante, e qëndrimeve personale, e ndjenjave intime dhe e sekretit të ankthit u përhapën në romane dhe në romancën e lidhur.

Historia e romanit – Gjeneza e romanit si zhanër është tejet komplekse dhe mund të shkohet deri edhe në disa forma të letërsisë antike. Megjithëkëtë konsiderohet se romani fillon t’i ngjajë formës moderne të tij në epokën e Rilindje (Renesancës), si pasojë e dominimit gjithnjë më të madh të prozës dhe zhvillimit të shtypit.

Romani i periudhës antike (Letërsia antike greke) – Lindi qysh në Greqinë e lashtë në shekulli II dhe ndërlidhet me zhvillimin e filozofisë. Tematikën e jetës private dhe të ndjenjave intime e  trajton forma e re të cilën teoricienët antikë e kanë quajtur tregim për persona që sot e ka marrë emrin roman. Prej romaneve greke janë ruajtur kryesisht ato që shtjellojnë tematikë dashurie: rëndom përshkruhen personazhe të sajuara, e pikërisht një çift i dashuruar që duhet të ndahet. Pastaj, pas shumë aventurave dhe vuajtjeve përsëri e gjejnë njëri-tjetrin për ta vazhduar jetën e lumtur. Romane antike greke më të rëndësishme që janë ruajtur janë: "Historia e Kaereas dhe Kallirhoë" i romancierit grek Hariton* (shekulli I - II); “Tregime të Efesit për ngjarjet në  Antiok dhe Abrokom”.të romancierit grek Ksenofonti nga Efesi* (shekulli II). Kah mesi i shekullit II romani bëhet një prej formave të prozës sofistike, siç shihet më së miri nga vepra e shkrimtarit grek Longo (Longos, shekulli II ose fillimi i shekullit III) nga ishulli Lezbos, autor i romanit baritor dashurie “Dafnisi dhe Hloja” (Poimenikà katà Dáphinin kaì Khló?n).

Shënim:

Haritoni (Afrodisias, Karia, Azi e Vogël) romancier grek. Lulëzoi në shekullin I pas K. Autor i romanit “Historia e Kaereas dhe Kallirhoë";  ndoshta romani më i hershëm romantik i plotë në letërsinë perëndimore.

Ksenofonti nga Efesi (Efez, shekulli II.) romancier grek. Për jetën e tij nuk ka të dhëna. Është autor i njërit prej pesë  romaneve antike të dashurisë “Tregime të Efesit për ngjarjet në  Antiok dhe Abrokom”.

*   *   *

Risia në pasqyrimin e ngjarjeve të dashurisë qëndron në faktin se për prapavijë të veprimit është marrë mjedisi baritor dhe se në vend të bredhjeve të zakonshme dhe aventurave përshkruhen etapat e zbulimit të ndjenjave të dashurisë. Në grupin e romaneve sofistike bëjnë pjesë edhe “Tregime etiopike për Teagenin dhe Harekleun” të Heliodorit* dhe “Tregime për Leukipin dhe Klitofonin” të shkrimtarit antik grek Akile Tati (shekulli II)..

Shënim:

Heliodorus Emesenus ose Heliodorus i Emesa është autor i romanit të lashtë grek “Aethiopica ose Theagenes dhe Chariclea” ; supozohet se u përket viteve 220 ose 370 pas K.

Akil Tati (Achilleus Tatios) i Aleksandrisë; shkrimtar grek i epokës romake i shekullit II pas K. Fama e tij lidhet me veprën e tij të vetme që ka mbijetuar, romanin ose romancën e lashtë greke “Aventurat e Leukipit dhe Klitofonit”.

*   *   *

Në antikë janë shkruar romane historike (romani për Trojën, për Aleksandrin e Madh), romane utopiste (roman për Pitagoreanët) dhe romane aventurore dhe dashurie që kanë ndikuar më së shumti në zhvillimin e mëtejmë të romanit. Romanet komike-satirike pasqyrojnë realitetin, e kritikojnë atë dhe e parodizojnë, si dhe letërsinë ekzistuese, siç është romani satirik “Satirikon” (Satyricon ose Saturae, d.m.th. Satira) i satirikut romak Gaj Petronie (Gaius Petronius Arbiter, Romë, ? -  66 pas. K.; i dha fund jetës duke bërë vetëvrasje) dhe romani “Gomari i artë” (Asimus aureus) i romancierit, poetit dhe filozofit romak Apulej (Apuleus, Madaur, 125 – Kartaga?, pas viti 170). Ka lindur në Numidie (Afrika veriore). Ka shkruar në latinisht dhe në greqisht.

Shënim: Nga romani “Satirikon” i Gaj Petronies janë ruajtur vetëm fragmente nga librat 15 dhe 16.

*   *   *

Romani mesjetar – Në mesjetë ekziston romani në vargje, zakonisht me tematikë dhe stil të lartë antik dhe kalorësiak. Disa prej tyre janë: “Romani për Tristanin dhe Izoldën”, “Aleksandrida” (Roman për Aleksandrin e Madh), Roman për Trojën). Gjatë Humanizmit dhe Rilindjes (Renesancës) shfaqën romani kalorësiak, romani pikaresk dhe romani baritor (pastoral).

Romani kalorësiak e ka prejardhjen nga Mesjeta. Personazh kryesor është një kalorës i cili e respekton kodin e nderit dhe kapërcen një sërë pengesash për të bërë një vepër fisnike kushtuar zotit të tij ose zonjës së tij të zgjedhur.

Romani pikaresk zhvillohet në shekullin XV. Personazh është njeriu anonim i zakonshëm, endacak dhe mashtrues (picaro) i cili jeton me dinakëri dhe zgjuarsi.

Romani baritor (pastoral) shfaqet në fillim të shekullit XVI. Themelues i tij është shkrimatri apo poeti italian i Rilindjes Jakopo Sanazaro (Jacopo Sannazaro; Napoli, 1458 – Napoli, 1530) me veprën e tij “Arkadia” (Arcadia, 1504). Supozohet se familja e tij fisnike kishte origjinë spanjolle.

Romani i Rilindjes (Renesancës) arrin kulmin me “Sojliu mëndjemprehtë Don Kishoti i Mançës” (El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha, pjesa I 1605; pjesa II 1615) e shkrimtarit spanjoll Muguel de Servantes Saavedra (Migues de Cervantes Saavedra, 1547 - 1616). Për shkollimin e tij nuk dihet asgjë.

Shënim:

“Tristani dhe Izolda” është një histori dashurie tragjike mesjetare. Motivi i  dashurisë fatkeqe ose të pamundur është i njohur në shumë variacione në letërsi dhe si model për shumë vepra të tjera arti prej të cilave më të njohura janë opera “Tristani dhe Izolda” e kompozitorit gjerman Rihard Vagner (Richerd Wagner)* dhe filmi i vitit 2006 i regjisorit dhe skenaristit amerikan i filmit Kevin Rejnold (Kevin Hal Reynolds, 1952- ) edhe ky me emërtimin “Tristani dhe Izolda”.

Rihard Vagner (Wilhelm Richard Wagner; Lajpcig, Gjermani, 22 maj 1813 – Ca’Vendramin Calergi, Venecie, Itali, 13 shkurt 1883) kompozitor, regjisor teatri, eseist dhe dirigjent gjerman.

*   *   *

Po ashtu paraqitet edhe romani fantastiko-satirik, si “Gargantua dhe Pantagruel” i romancierit francez Fransua Rable (François Rabelais, 1484-1553). Janë pesë libra (cinq livres) për jetën dhe bëmat e Gargantuas dhe Pantagruelit. Titulli citohet i shkurtuar si “Gargantua dhe Pantagruel”. Këta pesë libra janë shkruar në shekullin XVI. Në to flitet për aventurat e dy gjigantëve, Gargantuas dhe djalit të tij Pantagruelit.

Romani në kohën moderne – Në romanin “Princesha dë Klevë” (La Princesse de Clèves, 1678) të prozatores franceze Konteshës dë La Fajet (comtesse de Marie-Madeleine La Fayette, 1634-1693), mike e afërt e eseistit francez Fransua dë La Roshfuko (François de La Rochefoucauld, 1613-1680) flitet për gruan e cila jeton për dashurinë e vet dhe lufton për të, pavarësisht nga çmimi. Është i pari roman psikologjik dhe një prej romaneve të para moderne. Ngjarja zhvillohet në Francë në mes të shekullit XVI. Vepra ishte konceptuar si roman historik, por me kohën dhe hapësirën e veprimit dallohej prej krijimeve që atëherë ishin tipike për zhanrin e që merrnin tematikë greke dhe romake. Për këtë arsye, rrëfimi për gruan e re të martuar e cila për shkak të ndjenjës së detyrës dhe virtytit të vet e ngulfat afshin e vet për fisnikun e ri, mund të konsiderohet edhe reagim klasik ndaj konceptit barok të romanit. Ndikimi i kësaj vepre ndihet në shekullin XVIII.

Në romanin “Historia e kalorësit de Gri dhe e Manon Lesko” (Histoire du chevalier des Grieux et de Manon Lescaut, 1731) romancieri  francez Antuan Fransua Prevo (Antoine François Prévost d’Exiles, 1697-1763) flet për dashurinë e pathyeshme të fisnikut të ri ndaj vashës së bukur, por moralisht të paqëndrueshme Manon, për të cilën e flijon pozitën, familjen dhe autoritetin.  Me këtë vepër ushtroi ndikim edhe te shkrimtari dhe filozofi francez Zhan-Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778); te romancieri francez Stendal (emri i vërtetë Marie-Henri Beyle, 1783-1842), te prozatori, dramaturgu dhe publicisti rus Leon Nikolajeviç Tolstoj (1828-1910) - “Ana Karenina” 1875-1877), te prozatorja dhe eseistja angleze Virxhinia Vulf (Virginia Woolf, 1882-1941), te prozatori amerikan, laureat i çmimit “Nobel” (1949), Uilliam Fokner (William Faukner, 1897-1962), te prozatori dhe poeti irlandez Xhjemz Xhojs (James Joyce, 1882-1941) e të tjerë.

Realizmi – Romani qytetar pasqyron jetën e përditshme të një familjeje pa thurje të posaçme. Kjo paraqet fillimin e romanit realist (romancieri francez Honore dë Balzak (Honoré de Balzac, 1799-1850);  novelisti dhe dramaturgu rus Anton Pavloviç Çehov, Taganrog, 1860 – Badenweiler, Gjermani, 1904).

Romani komik si roman familjar ose parodi (Sharl Soler, “Bariu pervers” / Perverted shepherd – heroi mendon se është bari dhe i kritikon dukuritë në shoqëri)..

Në shekullin XVIII romani i kthehet njeriut – individit, lartëson jetën e rëndomtë. Shkruhet si biografi, autobiografi ose si histori e jetës së dikujt. Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII. me Zhan-Zhak Rusonë, romani bëhet zhanër dominues në formën e një rrëfimi – ekzaminimi i vetvetes në mënyrë që çdo individ të mund të takohet me vetveten. Proza satirike “Udhëtimet e Guliverit” (Gulliver’s Travels, 1726) e prozatorit anglez-irlandez Xhonata Suift (Jonathan Swift, Dublin, 1667 – Londër, 1745; pseudonim Isaac Bickerstaff) dhe romani filozofik dhe parodia e romanit aventuresk-sentimental “Kandid” (Candide, 1759) i shkrimtarit dhe filozofit francez Volter (emri i vërtetë François-Marie Arouet, Paris; 1694 – Paris, 1778) janë romane në të cilat bashkohen zhanre të ndryshme.

Me kombinimin e romanit panoramik dashurie dhe psikologjike, lind romani arsimor tema e të cilit është zhvillimi i personalitetit të njeriut. Kjo është risi në shekullin XVIII. Heronjtë janë të individualizuar, të kushtëzuar nga prejardhja, nga mjedisi, nga personaliteti, si dhe nga koha e vendi i veprimit që janë caktuar.

Prozatori anglez Semjuel Riçërdson (Samuel Richardson, 1689-1761) krijon roman epistolar (në formë letrash), kurse prozatorit anglez Henri Filding (Henry Fielding; Sharpham Park, Somerset, 1707 – Lisbonë, 1754) i intereson fenomeni i rrëfimit dhe shtron çështjen e dy kohëve – kohën e tregimit dhe kohën e rrëfimit. Prozatori anglez Daniel Difou (Daniel Defoe, Londër, 1660- Londër, 1731) i pari krijon heroin i cili është përgjegjës për fatin e vet.

Shënim: Romani epistolar i Semjuel Riçërdsonit (Samuel Richardson) “Pamela ose virtyti i shpërblyer” (Pamela: or, Virtue Rewarded, 1740).

*   *   *

Është pikëpamje e popullarizuar se “Don Kishoti” i Servantesit është i pari roman modern, por zhvillimi bashkëkohor i zhanrit është shumë më kompleks dhe nuk mund të ndërlidhet me një tekst. Zakonisht konsiderohet se format në prozë, sikur ato që zakonisht quhen roman, janë zhvilluar gjatë shekullit XVI dhe XVII, për të ardhur në ngritjen e vërtetë të romanit në shekullin XVIII, duke filluar prej abatit romancieri francez Prevo (Antoine François Prévost d’Exiles, i mbiquajtur abati Prevo; 1697-1763) në Francë dhe prozatori anglez Daniel Difou (Daniel Defoe,  1660-1731) në Angli; pastaj në veprat e shkrimtarëve siç janë prozatori anglez Henri Filding (Henry Fielding, 1707-1754); prozatori anglez me arsimim modest, Senjuel Riçërdson (Samuel Richardson, 1689-1761); romancieri anglez i shkolluar në Cambridge, Lorens Stern (Laurence Strene, 1713-1768); dramaturgu dhe romancieri francez Marivo (Pierre Carlet de Chamblain de Marivaux, Paris, 1688 – Paris, 1763); shkrimtari dhe filozofi francez  Zhan-Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) etj. Në shekullin XIX romani bëhet pa dyshim formë letrare dominuese.

Në zhvillimin e më tejmë të romanit tregimtari bëhet “udhëheqës i iluzionit” dhe krijues i tij, “zot i gjithësisë së tij”, kurse zëri i tregimtarit vazhdimisht komunikon me lexuesin. Edhe autori edhe lexuesi janë të udhëzuar në tekst.

Llojet e romanit – Ekzistojnë shumë lloje romanësh: autobiografik, biografik, fantastik, fantastiko-shkencor, aventuror, aventuresk, kriminalistik, roman dashurie (erotik), roman për fëmijë, historik, humoristik, publicistik, satirik etj.

Romani klasik – Në epokën e Rilindjes (Renesancës) romani vjen në shprehje më tepër, kështu që plotësisht zhvillohet ashtu si e njohim sot si roman klasik. Romani klasik më i njohur është “Don Kishoti” i shkrimtarit spanjoll Miguel de Servantes i vitit 1605. Në të vërtetë, ky roman është parodi ndaj romaneve kalorësiake që në atë kohë kanë qenë të popullarizuar.

Karakteristikat

- fabul e fortë

- renditje kronologjike e ngjarjeve

- kohë më e gjatë e veprimit

- thjeshtësi

- narrator (tregimtari) i gjithëdijshëm në vetën e tretë

Ndarja

- sipas temës: shoqëror, familjar, psikologjik, historik, aventuror, dashurie, kalorësiak, kriminalistik, roman detektiv, roman për fëmijë,

- sipas tonit: humoristik, satirik, didaktik, heroik, sentimental

- sipas ekzistimit: klasik, modern dhe bashkëkohor

.         - sipas formës:

- roman personazhi – në strukturë mbizotërojnë personazhet e lidhur (ose një personazh)

- roman ngjarjeje – ngjarja e bashkon atë që e përpunon romani

- roman hapësire – lidhje e rëndësishme është ndonjë hapësirë e imagjinuar ose ndonjë hapësirë reale

- zinxhiror (shkallëzor) – rrëfimet si pjesë e romanit lidhen njëri me tjetrin; me mbarimin e njërit fillon tjetri

- unazor – një rrëfim i futur në kornizë që i përfshin të gjithë të tjerët, ndonjë ngjarje mundëson kornizë brenda së cilës tregohet i tërë romani

- paralel – disa tregime zhvillohen paralelisht

- roman-lumë – përfshin ciklin e romaneve të lidhura

Romani modern - Romani modern paraqitet në shekullin XX dhe rrënjët i ka te vepra “Krim dhe ndëshkim” (1866) të romancierit dhe novelistit rus Fjodor Mihajloviç Dostojevski (Moskë, 1821 – Shën-Pjetërburg, 1881). I pari roman modern i vërtetë është cikli “Në kërkim të kohës së humbur” (A la recherche du temps perdu, 1913-1927) të romancierit francez Marsel Prust (Marcel Proust, Paris, 1871 – Paris, 1922). I përktheu veprat e estetëve anglezë. Në veprën e vet  krijon një lloj të veçantë romani (romanin monologjik-asociativ – romanin ese dhe romanin e përroit të ndërgjegjes), hyn në botën e nënvetëdijes dhe zhvillon teknikën e solilokviumit, d.m.th. të monologut (monologu i brendshëm, duke folur për veten objektivisht dhe në mënyrë të ftoftë). Po ashtu   përdor kohën psikologjike (të brendshme, ndryshe nga ajo reale).

Karakteristikat

- koha psikologjike (subjektive) (në realitet zakonisht disa ditë ose orë)

- riprodhim i vetëdijes njerëzore

- monologu (sililokviumi) i brendshëm, i narracionit (i të rrëfyerit)

- fokusi është te personazhi dhe jo te ngjarja (për të zbuluar sa më mirë botën e brendshme të njeriut)

- defabulizimi (zhdukja e fabulës); fabula dobësohet ose zhduket, veprimi nuk ka lidhje shkak-pasojë, varet prej përjetimeve subjektive të personazhit)

- tema të shpeshta janë kërkimi i kuptimit të jetës, të menduarit për vetveten, pyetjet për botën dhe për kuptimin e saj

- narratori (tregimtari) nuk është i besueshëm dhe është subjektiv, rrëfen në vetën e parë njëjës

- gjuha e filozofisë, e simboleve (metagjuhë)

Ndarja

- roman-ese - lloj romani modern në të cilin rrëfimi epik plotësohet nga ndjenja dhe asociacione

- roman i përroit të ndërgjegjes - roman modern që nuk ka veprim të vërtetë, narratori (tregimtari) është në vetën e parë dhe flet për botën e tij të brendshme në monolog

- roman idesh - e çliruar nga nënshtrimi realitetit, në të hyn gjithçka

- roman filozofik - filozofia popullarizohet me ndihmën e veprës letrare në të cilën është derdhur

- roman eksperimental – hulumtohen dhe realizohen mënyra të ndryshme të shprehjes dhe të strukturimit, çdo gjë i nënshtrohet riinterpretimit konstruktiv dhe destruktiv

Romani bashkëkohor apo postmodern - Romani bashkëkohor apo postmodern lind në vitet ’60 dhe ’70 të shekullit XX. Vepra fillon të trajtohet si diçka e ndryshueshme, shumë-kuptimore, strukturë që është plotësisht e hapur për lexuesin dhe për interpretimin e tij. Në romanin postmodern rrjedha historike hiqet, kurse rrëfimi ndërtohet prej fragmenteve dhe tregimeve e zhanreve të tjera, ndërlidhen drejtime të ndryshme të mëhershme të stilit. Autori i shmanget fundit absolut, humbin kufijtë, rrëfimi qëndron midis reales dhe imagjinares. Kështu lindin shumë drejtime të vogla, zakonisht kombëtare, varësisht nga zgjedhja e zhanreve dhe stilit.

Proza e xhinseve - Termi prozë e xhinseve (proza jeans) u shkrua në Kroaci si lloj proze e viteve ’60 të qindvjeçarit XX, në kufirin midis romanit modern dhe atij bashkëkohor. Është lloj i veçantë i romanit urban i lindur sipas romanit "Gjuetari në drithë" (The Catcher in the Rye, 1951) të tregimtarit amerikan Xhëroum Deivid Saelinxher (Jerome David Salinger, Manhattan, Nju-Jork, 1919 – New Hampshire, ShBA, 2010). Ky është roman i vetëm i tij. U shfaq si kundërshti ndaj intelektualizmit të fuqishëm problematik të romanit modern. Karakterizohet nga një i ri si personazh kryesor i cili është atipik, pasiv, pa qëllime, i lënë në margjinat e jetës urbane i cili i kundërvihet botës së të rriturve. I përket një grupi të vogël,  bashkërisht i sfidojnë vlerat tradicionale dhe krijojnë kulturën e tyre (veshje, muzikë, gjuhë). Në romanet e këtilla, të rriturit zakonisht dëgjojnë muzikë klasike dhe flasin në gjuhën standarde, që është në kontrast me heroin e ri. Xhinset nuk janë më vetëm artikull veshjeje. Ato bëhen një lloj botëkuptimi, pikëpamjeje mbi botën. Ngjarjet ndodhin kryesisht në mjedis urban, zhargonizmat janë të shpeshta, kjo më nuk e folme filozofike, por e folme e rinisë së çarshisë.

Romani grafik – Romani grafik apo novela grafike është formë letrare sintetike e cila bashkon tekstin dhe figurat, apo siç thotë vetë emërtimi – roman vizatimor. Në pikëpamje teknike, romani grafik më së shumti i ngjan strupit, por termi më së shpeshti ka të bëjë me tregimin komplet të botuar në një libër dhe jo me tregimin që publikohet në mënyrë periodike.