Agron Tufa: Përmendja e shqiptarëve në 'Zakonik Cara Dushana' (1331-1354)

Përmendja e shqiptarëve në "Zakonik Cara Dushana" (1331-1354)

Nga Agron Tufa

Car Stefan Dushani që krijoi mbretërinë më të fuqishme serbe të mesjetës, e cila pati jetë të shkurtër dhe u shkërmoq me vdekjen e tij (1357) kishte përshtatur një kushtetutë sipas ligjit Bizantin të Justinianit e quajtur "Zakonik". "Zakoniku i Car Stefan Dushanit" (në serbisht të vjetër: Zakonik cara Stefana Dušana) u shkrua dhe u shpall në vitin 1349, ndërsa u plotësua në vitin 1354. Pjesa e parë e zakonikut u shpall në qytetin e Shkupit më 21 maj 1349, gjatë mbretërimit të Car Stefan Dushanit. Pjesa e dytë (shtesa) u bë më 1354 në Serres (në Greqinë e sotme).Sundimi i Car Stefan Dushanit zgjati gjithsej 24 vjet — nga 1331 deri më 1355.

Në "Zakonikun" e tij të përmenden dhe shqiptarët:

Teksti origjinal (serbisht mesjetare, cirilikë)

Transliterimi në alfabet latin

"Arbanasi i Vlasi da sude se po svojemu zakonu."

Përkthimi në shqip të sotme

“Edhe shqiptarët dhe vllehët të gjykohen sipas ligjit të tyre.”

***

Ky është një nga nenet e fundit të Zakonikut (rreth nenit 171–172, sipas varianteve të dorëshkrimeve), që trajton juridiksionet lokale të popullsive jo-sllave brenda Perandorisë Serbe.

Ai përmend dy bashkësi etnike e profesionale:

Arbanasit (shqiptarët) – banorë autoktonë të Dibrës, Prizrenit, Lumës, Shkodrës e Krujës, të përfshirë nën Dushanin rreth viteve 1343–1350;

Vllehët (Vlasi) – barinj e roje kufitare gjysmë-nomade, me organizim të veçantë juridik.

Neni nuk ka karakter ndëshkues, përkundrazi: ai njeh zyrtarisht të drejtën e këtyre komuniteteve për t’u gjykuar sipas zakoneve të veta (“po svojemu zakonu” = “sipas ligjit të vet”).

Pra, është një dëshmi e drejtpërdrejtë për ekzistencën e së drejtës zakonore shqiptare që më vonë do të trashëgohet në kanunet shqiptare të periudhës pasmesjetare.

Kuptimi historik

“Ligji i tyre” (zakoni i Arbanasve) përfshinte rregullat tradicionale të fisit, të pronësisë, martesës, gjakmarrjes e nderit, të cilat shteti mesjetar serb i njohu si kompetencë lokale.

Kjo tregon se shqiptarët kishin strukturë të organizuar shoqërore e juridike, të ndryshme nga ajo e sllavëve.

Neni është një burim i drejtpërdrejtë për ekzistencën e një “të drejte arbërore” brenda kornizës shtetërore të Dushanit — një nga dëshmitë më të hershme që mbështet më vonë vijimësinë drejt Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Ku përmenden “Arbanasi” në Zakonik

Shqiptarët përmenden në dy vende kryesore të Zakonikut (në disa versione, një herë në neni 172 ose 171, varësisht botimit).

Në tekstin e vjetër serbisht (shkruar me cirilikë kishtare) thuhet:  “Edhe shqiptarët (Arbanasit) dhe vllehët të gjykohen sipas ligjit të tyre.”

Kuptimi i këtij neni

Ky nen është shumë domethënës, sepse tregon se:

1. Shteti i Dushanit njihte shqiptarët si komunitet të veçantë juridik brenda perandorisë;

2. Ata kishin të drejtën e zakoneve të veta gjyqësore dhe krahinore – pra një autonomi juridike lokale, njësoj si vllehët (popullsi baritore gjysmë-nomade).

3. Shqiptarët përmenden në një rrafsh të barabartë me vllehët, që në kontekstin mesjetar do të thoshte shtresë ushtarake-bujqësore që shërbente në kufi, si “stratiotë” (ushtarë, roje, barinj luftëtarë).

Kush ishin “Arbanasit” në kontekstin e Dushanit

Në shek. XIV, Car Dushani kontrollonte:

pjesën më të madhe të Kosovës,

Maqedoninë, Dibrën, dhe pjesë të Shqipërisë veriore dhe të mesme, përfshirë Krujën, Ohri, Prizrenin, Shkodrën dhe Durrësin për një periudhë të shkurtër.

Në këto zona kishte popullsi shqiptare autoktone, të cilat: ishin të krishtera ortodokse në pjesën më të madhe, organizoheshin sipas zakoneve fisnore (me kanun, paraformë e së drejtës zakonore), dhe shërbenin në korpuse ushtarake lokale për mbrojtje kufijsh (si “vlahët” barinj e luftëtarë të maleve).

Pra, neni që përmend “Arbanasit” nuk është diskriminues — përkundrazi, është njohje ligjore e statusit të tyre tradicional dhe të së drejtës së tyre zakonor. Në thelb, neni mund të kuptohet si: “Arbanasit dhe Vllehët janë popullsi që nuk gjykohen sipas ligjit të përgjithshëm perandorak (nomokanoni bizantin), por sipas ligjit të vet zakonor lokal.”

Ky është një parim i njohur juridik në Mesjetë, që i njeh bashkësive etnike ose profesionale të veçanta (si vllehët, armenët, hebrenjtë, madje edhe tregtarët dalmatë) juridiksion të vet në çështje civile ose zakonore.

Dëshmi të tjera që përforcojnë këtë

Në dokumente të tjera bashkëkohore të periudhës (shek. XIV–XV), shqiptarët përmenden shpesh: “Arbanasi” ose “Albanoi” në kronika serbe e bizantine, si: ushtarë kufitarë, roje të maleve, ose banorë të krahinave malore nën administrim perandorak.

Shembuj:

Kronika e Kantakuzinosit dhe Nicefor Gregorasit përmendin Arbanasit e Dibrës e të Krujës në luftërat bizantino-serbe.

Në Kartat e Hilandarit (manastirit në Athos), përmenden fshatra arbërore (me emra shqiptarë) në territorin e perandorisë së Dushanit. Dokumentet raguzane përmendin “Albanenses” që veprojnë si mercenarë ose si tregtarë në kufijtë serbë.