Speciale
Paulin Z. Zefi: Tumat ilire në malin e Kakarriqit
E premte, 06.06.2025, 06:59 PM
TUMAT ILIRE NË MALIN E KAKARRIQIT
(Kemi
të bëjmë me një pasuri arkeologjike kombëtare dhe jo vetëm)
Nga
Paulin Z. Zefi
Kodra
e Kakarriqit, e cila në gjuhën popullore njihet si Mali i Kakarriqit, shtrihet
paralel me Malin e Rrencit në drejtim VP-JL, nga Fusha e Bregut të Bunës, në
Fshatin e Ri dhe deri në afërsi të lumit Drin, në fshatin Balldre të Lezhës. Ky
kurriz shkëmbor gëlqeror ka një morfologji të njëjtë me Malin e Rrencit (1). Ai
ndahet midis Bashkisë Lezhë, që zotëron ¾ e sipërfaqes së tij dhe Bashkisë së
Vaut të Dejës, e cila administron vetëm ¼ , më saktë, pjesën e tij veriore dhe
verilindore. Mali i Kakarriqit është rreth 20 km i gjatë, 3 – 4 km i gjerë në
bazë e 0.5 – 1 km në kreshtë (2), dhe në pjesën e tij veriore arrin lartësinë
maksimale prej 398 m mbi nivelin e detit (3). Pjesa e tij më e lartë konsiston
në një pllajë karstike, por më e valëzuar në krahasim me Malin e Rrencit.
Shpati perëndimor bie thikë mbi Fushën e Torovicës, ndërsa faqja e tij lindore
është më e butë dhe zbret gradualisht mbi Fushën e Zadrimës, në disa pjesë në
formën e majave kodrinore, të cilat ulen gradualisht drejt bazës së kurrizit (4).
Duke qenë se i gjithë mali përbëhet nga shkëmbinj gëlqerorë dhe gëlqerorë
merodistë, këtu janë zhvilluar mjaft forma karstike dhe njësoj si në Malin e
Rrencit, gjenden një numër i madh me livadhe të vegjël, shumica e të cilëve
kanë qenë punuar gjatë shek. XX (5). Po ashtu, pranë këtyre livadheve kanë qenë
disa vendbanime, sot të braktisura, prania e të cilëve dëshmohet qartë edhe nga
rrënojat e banesave dhe objekteve të kultit të krishterë, ku bie në sy sidomos
"Kisha-kapelë e Shën Gjergjit" në varrezat e vjetra të Kakarriqit, të
njohura si “Varret e malcorëve” në “Qabalosh (6)." Ndërsa, "Tumat ose
Kodërvarret ilire në Malin e Kakarriqit" shtrihen thuajse përgjatë të
gjithë gjatësisë së këtij kurrizi malor, ndonëse me një përqendrim më të madh
në pjesën qendrore dhe më të rralla në atë jugore (7). Tumat janë varre të
lashta monumentale ose “Monumente funerare”, të ndërtuara kryesisht nga dheu
dhe gurët, të cilat formojnë një kodër të vogël mbi varrin e individëve ose
grupeve të njerëzve. Ato janë një tipar karakteristik i kulturave të lashta,
veçanërisht në Europë, dhe janë përdorur për të varrosur njerëz me status të
lartë shoqëror, si udhëheqës, fisnikë apo luftëtarë. Vetë tuma në thelb ishte
simbol i statusit shoqëror, sepse individët e varrosur në tuma ishin pjesë e
elitës së shoqërisë së kohës. Struktura e tumave është e ndërtuar në bazë me
formë rrethore ose ovale dhe ata mund të përmbajnë një ose më shumë varre
brenda tyre. Në qendër të monumentit funerar, vendosej varri i njeriut më të
rëndësishëm dhe më pas varret e individëve të tjerë pozicionoheshin përqark tij
në formë rrethi. Në disa raste, tumat mund të jenë përdorur për disa breza të
një familjeje ose fisi. Ndërtimi i tyre shoqërohej me rituale funerale, si
vendosja e objekteve të çmuara pranë të ndjerit. Kjo është arsyeja, që brenda
tumave janë zbuluar vazhdimisht objekte si armë, stoli, vegla pune, qeramikë,
por edhe mbetje kafshësh (kryesisht kuaj), që tregonin statusin dhe jetën e
individit të varrosur. Disa tuma përmbajnë edhe mbetje të djegura të ruajtura
nëpër urna, duke treguar se kremimi ishte një praktikë funerale në disa
kultura. Në disa raste, rreth tumave vendoseshin gurë të mëdhenj si një lloj
rrethimi mbrojtës, një dukuri që e ndeshin si në tumat e ndërtuara nga dheu,
nga gurët apo nga të dy këta materiale të përzier së bashku. Tumat ilire në
Malin e Kakarriqit paraqesin të njëjtën tipologji ndërtimore me tumat e
identifikuara dhe dokumentuara në Malin e Rrencit, në Shkrel (Malësi e Madhe),
në Shtoj (Shkodër), në Malin e Brisë (Ulqin), Pllanicës e Rakiqit (Tuz) dhe
Neshkova Gruda në afërsi të Podgoricës . Pra, janë të ndërtuara të gjitha me
gurë dhe njësoj si tumat e lartpërmendura, ato përbëjnë një pasuri arkeologjike
dhe historike shumë të rëndësishme. Po ashtu, arkitektura funerare e tumave në
Malin e Kakarriqit është e njëjtë me ato të tumave në Malin e Rrencit, ku kemi
të bëjmë me arkitekturë karakteristike të "Kulturës Cetina” në Dalmacinë
Qendrore, në Kroaci. Gjatë dy ekspeditave përnjohëse të kryera në Malin e
Kakarriqit, e para në vitin 2014 (9) dhe e dyta më 2017 (10), arkeologët e
"Departamentit të Prehistorisë / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë",
identifikuan dhe dokumentuan 38 tuma gjithsej, 24 në territorin e Bashkisë
Lezhë dhe 14 brenda territorit të Bashkisë Vau i Dejës. Në hapësirën e kurrizit
midis fshatrave Gjadër dhe Balldren janë dokumentuar vetëm dy tuma të veçuara,
ku duhet theksuar se ajo jugore përbën tumën më të madhe të identifikuar në të
gjithë Malin e Kakarriqit (diam.: 16.50 m; lart.: 3-4 m). Ajo ndodhet rreth 2
km në veri të Balldrenit, në kuotën 322 m dhe pak metra (400 m) në veriperëndim
të "Majës së Marçipajit (11)", e cila ka një lartësi prej 372 m mbi
nivelin e detit. Plot 22 tuma janë identifikuar në pjesën qendrore të Malit të
Kakarriqit, në hapësirën midis fshatrave Torovicë dhe Gjadër, një grupim
tumular, i cili përfaqëson përqendrimin më të madh të tumave në Malin e
Kakarriqit. Nga këto, 4 tuma janë identifikuar mbi periferinë jugore të fshatit
Torovicë (rreth 325 m mbi nivelin e detit), të vendosura në një distancë prej 8
deri në 14 m nga njëra-tjetra (diam. varion nga 6.6 - 16.20 m); 2 tuma
individuale gjenden më në jug, në një distancë përkatësisht prej 1 km dhe 1.5
km nga grupimi i mësipërm; 16 tumat e tjera i hasim të veçuara ose në grupe prej
2 - 4 tuma, të vendosura në pjesët më të
larta të kurrizeve të shpatit lindor në një distancë në vijë ajrore prej rreth 1.8 km (midis
fshatrave Kukël dhe periferisë veriore të fshatit Gjadër). Lartësia e tyre mbi
nivelin e detit varion nga 104 deri në 279 m dhe kanë një shikueshmëri shumë të
gjerë drejt L-VL-V, mbi të gjithë fushën e Zadrimës, mbi kodrat e periferisë së
saj lindore dhe deri në qytetet Vau i Dejës e Shkodër (12). Të dhënat
arkeologjike më të rëndësishme, që lidhen me periudhat prehistorike nga Mali i
Kakarriqit dhe që janë bashkëkohore me ndërtimin e tumave, janë depot e
sëpatave prej bronzi të zbuluara pranë Torovicës, në rrëzë të faqes perëndimore
të këtij kurrizi dhe shumë pranë grupimit tumular kryesor. Depoja e parë, e
cila njihet si "Thesari arkeologjik i Torovicës (13)", përbëhej nga
124 sëpata bronzi të tipave të ndryshëm u zbulua në vitin 1983 tek vendi i
quajtur «Shkëmbi», në të djathtë të rrugës automobilistike Lezhë-Shkodër,
afërsisht 10 m mbi rrugë dhe 2 km pa arritur tek qendra e Torovicës dhe depoja
e dytë u zbulua disa vite më herët shumë afër saj, por me një inventar që
përbëhej nga vetëm dy sëpata bronzi (14). Këto depo, së bashku me ato të
Pentarit, Melgushës, Beltojës të zbuluara më në veriperëndim dhe në veri të
Malit të Kakarriqit, por edhe disa të tjera të zbuluara më në veri në zonën e
Mbishkodrës, janë datuar në fund të
periudhës së Bronzit dhe në fillim të periudhës se Hekurit, rreth shek. XII-X
p.k. (15). Nga studimi tipologjik i disa prej këtyre sëpatave (shqiptaro-dalmate
dhe italike), rezulton se këto objekte janë dëshmi e qartë dhe e
pakontestueshme e lidhjeve të ngushta të kësaj zone me kulturat e Adriatikut
qendror në Kroacinë dhe Bosnjë-Hercegovinën e sotme, por gjithashtu edhe të
shkëmbimeve midis bregdetit të Shqipërisë Veriore dhe atij të Adriatikut
perëndimor, pjesa qendrore dhe jugore në Italinë e sotme. Mjerisht, deri më
sot, përveç identifikimit dhe rilevimit të tyre, në asnjërën prej këtyre tumave
nuk është bërë ende të paktën një sondazh arkeologjik, jo më një ekspeditë
arkeologjike e mirëfilltë. Nga ana tjetër, duhet theksuar me shumë keqardhje,
që para shumë vitesh disa prej këtyre tumave kanë rënë pre e gërmimeve pirate,
ku gjurmët e një krimi të tillë janë shumë evidente sidomos në tumën më të madhe,
në veri të Balldrenit. Tumat ilire në Malin e Kakarriqit duhet të trajtohen si
pasuri kombëtare e rëndësisë së veçantë dhe të merren në mbrojtje nga Shteti
Shqiptar, duke iu dhënë atyre statusin si Monumente Kulture të kateg. I.
BIBLIOGRAFIA:
1) R.Kurti & R.Ruka,
Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë
Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e
Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.
2) S.Pulaha &
A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 148.
3) R.Kurti, R.Ruka &
I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit dhe
Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë:
2014, f. 182.
4) R.Kurti & R.Ruka,
Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë
Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e
Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.
5) S.Pulaha &
A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 148.
6)
G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në
Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha,
Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 98-100.
7) R.Kurti & R.Ruka,
Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë
Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e
Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.
8)A.Lulgjuraj, Gjurmë të
periudhës prehistorike në Malin e Brisë në rrethin e Ulqinit, në: Candavia 6,
Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2016, f.
14-15.
9) R.Kurti, R.Ruka &
I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit dhe
Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë:
2014, f. 182-183.
10) R.Kurti &
R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë
Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e
Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.
11) Ibidem, f. 143.
12) Ibidem, f. 143-144.
13) P.Zefi, Thesari
arkeologjik i Torovicës, në: "Rrënjët
/ Le Radicci", Marzo 2017.
14) F.Prendi, Një depo
sëpatash nga Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhistoriques à Torovicë
de Lezhë, në: Iliria, vol. 14, n°2, 1984, f. 19-45.
15) R.Kurti, R.Ruka
& I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit
dhe Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë:
2014, f. 187-188.
Nga: Paulin Zefi.
Lezhë: 23.05.2025.
P.S.: “Fotot dhe skicat
e sëpatave prej bronzi që kam publikuar i përkasin “Thesarit arkeologjik të
Torovicës”, që janë bashkëkohore me ndërtimin e tumave, të cilat i kam përdorur
për ilustrim.”