Sabile Basha: Kur nata bëhej burg

KUR NATA BËHEJ BURG

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Shpesh, në netët e heshtura të fëmijërisë, më kumbonte në vesh një shprehje që gjyshja ime e përsëriste me një ndjeshmëri të thellë- “nata ishte e errët – burg.” Në atë kohë, fjalët e saj më tingëllonin enigmatike, madje edhe poetike, por gjithnjë më mbushnin me një ndjenjë misterioze që nuk arrija ta përkufizoja. Nuk isha në gjendje të kuptoja pse një njeri aq i mirë, aq i butë e aq i përkushtuar si ajo, zgjidhte të barazonte natën – simbolin e pushimit dhe të qetësisë për shumëkënd – me një vend ndëshkimi, frike dhe mbylljeje.

Me kalimin e kohës, dhe sidomos teksa fillova të kuptoj më thellë realitetin historik në të cilin ajo kishte jetuar, kuptimi i kësaj metafore filloi të më zbulohej pak e nga pak. Nata për të nuk ishte thjesht ndërrimi i dritës me errësirën, ajo ishte rikujtimi i orëve të frikës, i trokitjeve të papritura në derë, i hijeve që sillnin ndëshkime pa paralajmërim, i rrëmbimeve pa kthim. Ishte një hapësirë kohore në të cilën liria fikej bashkë me dritën, kur heshtja bëhej më e rëndë se zhurma dhe frika më reale se gjumi.

Gjyshja ime, me një përvojë që nuk kishte nevojë për retorikë, por vetëm për fjalë të thjeshta, kishte gjetur mënyrën më të ndershme për ta përshkruar një kohë që për shumëkënd ishte errësirë në kuptimin më të plotë të fjalës. Në përfytyrimin e saj, nata nuk ishte metaforë – ishte kujtesë. Burgosja e njerëzve të pafajshëm, internimet, dënimet pa proces e pa faj, kishin ndodhur gjithmonë në mbulesën e natës – ajo ishte ora e shtypjes, ora e dhunës institucionale, ora kur njeriu zhdukej nga jeta publike dhe zhytej në errësirën e harresës.

Sot, e kuptoj që ajo fjali e saj e thjeshtë – “nata ishte burg” – është një formë e kujtesës së heshtur, një narrativë e të mbijetuarve, e atyre që nuk harruan, por as nuk u ankuan. E tha me një frazë të shkurtër gjithë një epokë të gjatë vuajtjeje. Dhe unë, si dëgjues i asaj fjale që dikur e mora si përrallë, sot e lexoj si dëshmi.

Gjithmonë më ka habitur mënyra se si gjyshja ime i jepte kuptime kaq të thella dhe të ndjera realiteteve më të zakonshme të përditshmërisë. Njëra nga ato shprehje që më ka mbetur gjatë në mendje ishte ajo që përsëriste me një qetësi gati të dhimbshme: “nata mbrëmë ishte e zezë – burg.” Nuk ishte fjali poetike për të; ajo flitej me përvojë, me ngarkesë, si një përkufizim i heshtur i një bote që fjalët nuk e shpjegonin dot.

Një natë, me kureshtjen e një fëmije që nuk di të heshtë përpara misterit, e pyeta:
“Nënloke, ti gjithmonë thua se nata ishte si burg. Më trego, të lutem, si e di ti se si është burgu, kur ti kurrë s’ke qenë në të?”

Ajo më pa në sy, me atë vështrimin e saj të ngadaltë e të butë, por që mbartte brenda vetes më shumë histori se gjithë librat që do të lexoja ndonjëherë. Nuk foli menjëherë. Nuk kishte nevojë. Heshtja e saj ishte vetë përgjigjja, por kur më në fund foli, fjala i doli si një rrëfim që s’kishte nevojë për ndonjë dramë: “Nuk kam qenë në burg, bija ime, por kam jetuar burgun.”

Dhe vërtet, për gratë e asaj gjenerate, burgjet nuk kishin gjithmonë mure me tela e dryna hekuri. Ato e kishin përjetuar burgun në format më të padukshme dhe më të dhimbshme. Në natën që vinte me ankthin e trokitjes në derë, në mungesën e burrit të internuar, të vëllait të zhdukur, të fqinjit të pushkatuar në heshtje. Kishin përjetuar burgun në trishtimin që nuk mund të thuhej, në të drejtën për të folur që u ndalua, në gazetat që nuk lexoheshin dot me zë, në ëndrrat që duhej të fshiheshin. Burg ishte jeta e kontrolluar, fryma e matur, fjala e censuruar, jeta e ndarë më dysh- ajo që mendohej dhe ajo që duhej thënë.

E kuptova, atëherë, se gjyshja ime nuk kishte nevojë të ishte e burgosur fizikisht për ta njohur burgun. Ajo kishte jetuar gjithë jetën brenda murit të heshtjes kolektive, të frikës së trashëguar, të nënshtrimit të heshtur, e kjo e kishte mësuar më shumë për burgun sesa shumë prej atyre që kishin kaluar qelitë reale.

Prandaj, kur ajo e përkufizonte natën si “burg”, ajo nuk fliste për mungesën e dritës, por për një kujtesë që vinte bashkë me errësirën – një kujtesë që shtrihej përtej përvojës individuale, duke u bërë memorie kolektive e një kohe kur edhe nata i përkiste pushtetit, dhe liria duhej të fshihej diku në brendësi të shpirtit.

Ajo më shikoi gjatë, me një vështrim të butë e të trishtuar, siç dinë të shikojnë vetëm nënat që kanë bartur më shumë dhimbje sesa fjalë. Nuk foli menjëherë. E ndjeu se pyetja ime ishte e sinqertë, por thellësisht e pafajshme, siç janë zakonisht pyetjet e atyre që nuk kanë përjetuar peshën e asaj që pyesin. Pastaj, pa ngritur zërin, vetëm me një lëvizje të lehtë të kokës në shenjë pajtimi me kujtesën e vet, më tha: “Është e vërtetë, unë vetë nuk kam qenë kurrë në burg... por djali im, babai yt, po.”

Në atë çast, fjalët nuk ishin më fjalë – ishin një dhembje që fliste përmes heshtjes. Pastaj, me një qetësi që vetëm vuajtja e gjatë dhe e heshtur mund ta mësojë, shtoi: “Dhe, moj bijë, kur fëmija yt është në burg, është më rëndë sesa të jesh vetë.”

Ishte një pohim që më goditi me forcën e një të vërtete të thellë, të padiskutueshme. Një nënë nuk ka nevojë të njohë qelinë për ta ndier burgun. Ajo e përjeton atë në çdo minutë të mungesës, në çdo hap që nuk dëgjohet, në çdo derë që nuk hapet, në çdo ëndërr që ndërpritet nga frika. Sepse kur biri i saj ndodhet pas grilave, ajo vetë rri zgjuar me shpirtin e lidhur aty brenda, me frymëmarrjen që e ndan në dysh – jashtë me trupin, por brenda me zemrën.

Në atë moment kuptova se burgjet nuk janë gjithmonë vendet ku mbyllen trupat. Ka burgje që ndërtohen në shpirt, në zemrat e nënave, në netët pa gjumë e në mëngjeset pa përgjigje. Dhe ato janë ndoshta më të errëta, më të gjata dhe më të pashmangshme se çdo burg fizik. Gjyshja ime nuk kishte qenë kurrë në burg, por kishte jetuar brenda një dhimbjeje që burgoste çdo ditë një pjesë të shpirtit të saj, dhe kjo e bënte dëshmitare të një realiteti që askush nuk do duhej ta njihte në atë mënyrë.

Shpesh, kur bisedonte me djalin e saj – në ato momente të rralla dhe të çmuara kur zëri i tij arrinte të thyente heshtjen e thellë të një kohe të errët – gjyshja më rrëfente fjalët e tij me një dhimbje që nuk dinte të zbehej, por që kishte mësuar të mos shpërthente. Më thoshte: “Më fliste biri im e më thoshte: nënë, o nënë, kur isha në qeli nuk e dalloja kurrë kur fillonte dita dhe kur përfundonte nata. Gjithçka për mua ishte njëlloj. Nuk kishte më agim, as mbrëmje. Edhe nëse i mbyllja sytë, edhe nëse i mbaja hapur, unë nuk shihja asgjë. Ishte vetëm terr. Terr i thellë. Tamam burg.”

Në këto fjalë, nuk kishte vetëm një përshkrim hapësinor të një qelie pa dritare. Ishte një përshkrim ekzistencial i një gjendjeje ku njeriu ndalet së qeni pjesë e kohës dhe e botës, ku dita dhe nata nuk kanë më kufi, ku sytë humbasin funksionin, jo sepse janë të verbër, por sepse vetë realiteti bëhet i padukshëm. Aty, në atë qeli, terri jo vetëm fizikisht mbretëronte, por edhe një errësirë më e thellë – ajo e shpirtit që nuk di më të dallojë shpresën nga drita.

Ishte si të dëgjoje një njeri që nuk fliste më për përvojën me kohën, por për përvojën me harresën. Sepse burgimi nuk ishte vetëm privim nga liria e trupit, por fshirje graduale e vetë ndjesisë se ekziston, e vetë lidhjes me jetën dhe ritmin e saj. Kur sytë nuk dallojnë më ndryshimin mes dritës dhe errësirës, atëherë burgimi është bërë përbrenda, në thellësinë më të errët të ndërgjegjes njerëzore.

Dhe gjyshja, teksa më tregonte këtë rrëfim të heshtur, nuk qante – sepse kishte kaluar moti i lotëve. Ajo vetëm kujtonte, dhe në kujtesën e saj fjalët e të birit ishin bërë dëshmi e përhershme e një kohe që nuk mund të fshihet, e një errësire që nuk ishte veç mungesë drite, por mungesë lirie, mungesë njerëzie.

Gjithnjë kisha besuar se gjyshja ime, me përvojën e saj të gjatë dhe fjalët e peshës që rëndonin si heshtja, e thoshte në mënyrë metaforike: nata ishte e zezë si burgu. Më dukej se ajo po fliste nga një vend i brendshëm ndjeshmërie, siç dinë të flasin vetëm nënat që kanë humbur shumë e kanë heshtur edhe më shumë. E kujtoj mirë atë moment kur e shqiptoi me zë të ulët dhe dy lot iu rrokullisën faqeve – pa britmë, pa dramë, por me një intensitet që e bënte kohën të ndalej. Ishte një dhimbje e vjetër, që nuk i duhej më zëri për tu dëgjuar.

Por ajo që më habiti më shumë ishte fakti se, me kalimin e kohës dhe përmes bisedave që zhvillova me studiues të shumtë, historianë, sociologë, e njerëz që e kishin hulumtuar jetën gjatë regjimeve të shtypjes, pothuajse të gjithë, pa përjashtim, pajtoheshin me versionin e saj. Në fillim më dukej se ishte një ndjesi personale, një përfytyrim subjektiv që lindte nga përvoja e nënës që kishte humbur birin në burg. Por në fakt, ajo fjali e thjeshtë dhe gati poetike, nuk ishte thjesht shprehje personale – ishte një përmbledhje e një realiteti kolektiv.

Duket se gjyshja ime, pa u ndalur kurrë në ligjërime teorike, kishte arritur, përmes përvojës së jetuar, të përkufizonte një gjendje ekzistenciale që kishte shënjuar breza të tërë. Nata nuk ishte më një ndërrim natyror i dritës me errësirën, por bëhej metaforë e kontrollit, e frikës, e humbjes së orientimit dhe të lirisë. Ashtu si burgu, nata ishte e pamatshme, e ftohtë, e mbyllur në vetvete. Dhe për shumë shqiptarë, veçanërisht në Kosovën e pasluftës së Dytë Botërore dhe gjatë dekadave të shtypjes jugosllave, nata përfaqësonte pikërisht atë kohë kur drejtësia zhdukej bashkë me dritën dhe padrejtësia vepronte në hije.

Në këtë kuptim, gjyshja ime nuk ishte vetëm rrëfimtare e një përvoje personale – ajo ishte zë i një kujtese kolektive, dëshmi e heshtur e një epoke të errët që ende jeton në kujtimet tona, në rrëfimet që bartim dhe në mënyrën se si sot përkufizojmë lirinë. Dhe unë, sa herë që ndalem për të reflektuar mbi fjalët e saj, e kuptoj se ndoshta historia nuk shkruhet gjithmonë me data dhe dokumente – nganjëherë ajo rri në një fjali të thjeshtë që buron nga përjetimi dhe bëhet e vërtetë për të gjithë.

Por ajo shprehje e thellë, që më së pari e dëgjova nga gjyshja ime, nuk ishte thjesht e saj, as vetëm një ndjesi e izoluar në një cep të vogël të kujtesës familjare. Me kalimin e kohës, në biseda me njerëz të ndryshëm, në udhëtime nëpër qytete dhe fshatra, në rrëfime të të moshuarve dhe në ligjërimin e heshtur të jetës së përditshme, e kam dëgjuar atë fjali të përsëritet, me të njëjtën peshë dhe me të njëjtën dhimbje, në shumë pjesë të Kosovës, por edhe në anët veriore të Shqipërisë e më gjerë.

Kjo përhapje gjeografike dhe kulturore nuk ishte rastësi. Ishte një dëshmi e qartë se ajo shprehje nuk ishte vetëm një metaforë poetike, por një përkufizim i brendshëm i një gjendjeje kolektive, i një realiteti që shumë e kishin jetuar dhe pak kishin guxuar ta artikulonin. Ishte pikërisht ky përshkrim – nata si burg, errësira si robëri e shpirtit – që e shndërronte atë në një shprehje të saktë, të plotë dhe përfaqësuese të një kohe të ngarkuar me trysni politike, frikë ekzistenciale dhe vuajtje të përbashkëta.

Në fakt, kur një ndjenjë bëhet pjesë e gjuhës së përbashkët, kur ajo artikulohet në mënyrë të natyrshme nga njerëz të ndryshëm në hapësira të ndryshme kulturore e historike, atëherë ajo nuk është më vetëm ndjesi personale – ajo është përvojë e kolektivizuar, është kujtesë që ka gjetur gjuhën e saj të përbashkët. Kështu, bindja ime se kjo shprehje ishte "ajo tamam e duhura", nuk buronte më vetëm nga emocioni i një kujtimi familjar, por nga kuptimi i saj si shprehje e një të vërtete të përbashkët historike.

Në thelb, ishte fjala që përmblidhte me mjeshtëri gjithçka që nuk mund të thuhej me fjalë të tjera – frikën, izolimin, mungesën e shpresës, por edhe durimin, forcën për të mbijetuar dhe kujtesën që i mbijetoi kohës. Dhe pikërisht për këtë arsye, ajo nuk është vetëm e gjyshes sime – ajo është e jona.

Më vonë, kur kureshtja për kuptimin dhe prejardhjen e kësaj shprehjeje nisi të më ndjekë si një fije e pashkëputshme e kujtesës, fillova të bisedoj me shumë miq, kolegë e studiues, duke u përpjekur të kuptoj se nga e kishte zanafillën kjo thënie kaq e fortë: “nata ishte burg”. Nuk ishte më vetëm një kujtim familjar që më vinte nga gjyshja ime, por një shprehje që më dukej se mbante mbi vete një peshë më të madhe – atë të një përvoje të përbashkët historike, të një gjuhe të heshtur të mbijetuarve.

Në bisedat e mia, në konferenca shkencore, në promovime librash, shumë prej bashkëbiseduesve ndanin bindjen se kjo shprehje kishte filluar të qarkullonte që nga moti, por në shprehje kishte ardhur sidomos nga dekadat e para të pas Luftës së Dytë Botërore, në kohën kur shoqëria shqiptare – si në Kosovë dhe gjithandej ku jetonin shqiptaret- jetonte nën peshën e një shtypjeje të heshtur, ku nata ishte koha e frikës dhe e rrëmbimeve, e trokitjeve të papritura dhe e përndjekjes pa gjurmë.

Njerëzit nuk e dinin saktësisht se kush e kishte thënë i pari, as kur ishte përdorur për herë të parë, por të gjithë pajtoheshin se ajo kishte lindur nga përvoja, jo nga letërsia. Ishte një fjalë që kishte marrë formë në heshtje, në frikë, në netët pa gjumë, në qelitë e errëta dhe në dhomat ku mungesa e një të dashuri zëvendësohej nga ankthi i moskthimit. Ishte një përkufizim që nuk kishte autor, por kishte autorësi kolektive – e thoshin nënat që prisnin, gratë që mbijetonin, burrat që mbanin heshtjen si barrë dhe fëmijët që rriteshin nën hijen e mungesës.

Në këtë mënyrë, ajo fjali e thjeshtë ishte më shumë se një shprehje popullore, ishte një gjurmë e gjallë e një kohe, një mënyrë që populli gjeti për të përkthyer në fjalë atë që shpesh nuk lejohej të thuhej me zë. Dhe unë, përmes atyre bisedave të shumta, jo vetëm që e kuptova më mirë prejardhjen e saj, por u binda se nuk ka kujtesë më të vërtetë se ajo që lind natyrshëm nga dhimbja dhe përjetohet si e përbashkët.

Pas shumë hulumtimesh, analizash të thelluara dhe bisedash me njerëz që mbartin në kujtesën e tyre personale ose kolektive përvojat e vështira të së kaluarës, arrita në një përfundim të hidhur, por historikisht të pandryshueshëm: populli shqiptar, në të gjitha periudhat e historisë së tij moderne, rrallëherë ka njohur qetësinë e një jete të lirë e të dinjitetshme.

Në mënyrë tragjikisht të përsëritur, në vetë tokën e vet, ai ka jetuar si i huaj – i përjashtuar nga institucionet që duhej ta mbronin, i shtypur nga regjime që e shihnin si të rrezikshëm, dhe i përndjekur si i tepërt në vendin që duhej të ishte strehë dhe atdhe. Kudo ku historia ndërthuret me realitetin shqiptar, hasim të njëjtin motiv të dhimbshëm: përndjekjen si mënyrë jetese, burgun si rrjedhë të natyrshme të angazhimit, dhe dhimbjen si çmim të përhershëm të qëndresës.

Gjithmonë ishin burrat e rinj, djemtë, intelektualët, punëtorët e ndershëm dhe idealistët ata që përfundonin në qeli – jo pse kishin bërë krime, por pse kishin kërkuar liri, drejtësi, dinjitet, qoftë përmes fjalës, qoftë përmes përpjekjes kolektive për emancipim. Dhe kjo përsëritje historike e padrejtësisë është ajo që, natyrshëm, e ka prodhuar krahasimin mes natës dhe burgut – një metaforë që nuk është vetëm gjuhësore, por edhe përvojë e mishëruar ndër breza.

Në këtë dritë, “nata e zezë – burg” nuk është thjesht një figurë stilistike e gjeneruar nga një popull poetik. Është shprehje e një gjendjeje psikologjike dhe historike, ku errësira e natës nuk simbolizon më vetëm fundin e ditës, por fillimin e frikës, kohën e trokitjeve të paftuara, të zhdukjeve të heshtura dhe të mungesave të pashpjegueshme. Është një shprehje që buron nga shpirti i një populli që ka mësuar ta jetojë jetën si betejë dhe natën si kërcënim.

Prandaj, kjo metaforë e rrënjosur thellë në gjuhën e përditshme nuk është veç një pasqyrë e së kaluarës, por një dëshmi se si historia, padrejtësia dhe kujtesa kolektive ndërtojnë gjuhën e popujve që kanë mbijetuar në skajet e dhimbjes.

Dhe në të vërtetë, nuk ka asgjë për t’u çuditur në mënyrën se si nënat tona e kanë përjetuar burgun, si përvojë që tejkalon çdo përkufizim të zakonshëm të vuajtjes. Për to, jeta në burg – qoftë e tyre, qoftë e fëmijëve apo burrave të tyre – ishte një skëterrë e përtejshme, një realitet ku shpresa zbehej përditë, dhe koha humbte çdo kuptim njerëzor.

Nata u shfaqej më e gjatë dhe më e errët, jo vetëm sepse dritat fizike mungonin, por sepse drita e shpirtit fikej nga dhimbja, nga pritja pa përgjigje dhe nga mungesa e çdo garancie se e nesërmja do të sillte ndonjë lajm më të mirë. Për këto gra që mbanin barrën e një dhimbjeje të heshtur, nata nuk ishte më ndërrim i orëve – ishte gjendje e përhershme e zemrës së rënduar.

Dhe nëse nata ishte e zezë, burgu i armikut ishte më i zi se vetë nata – sepse ai përfaqësonte jo vetëm izolimin fizik, por mohimin e qenies, fshirjen e identitetit, zhdukjen e dinjitetit. Ai ishte hapësira ku njeriu zhvishej nga çdo e drejtë, dhe ku dhimbja nuk kishte më kufij as emër. Për nënat tona, që shihnin bijtë të mbyllur pas grilave vetëm pse kërkonin liri, burgu ishte më shumë se një vend ndëshkimi – ishte plagë e hapur, që nuk mbyllej me kohën. Ndoshta nuk kanë pasur fjalor të ndërlikuar për ta shpjeguar këtë ndjenjë, por përmes krahasimeve të thjeshta e të fuqishme – si ai mes natës dhe burgut – ato kanë shpalosur një të vërtetë që asnjë analizë nuk mund ta përmbajë plotësisht. E vërteta se për popullin tonë, dhe veçanërisht për gratë që duruan në heshtje, burgu ishte vendi ku shpirti thyhej, e nata ishte kujtesa që nuk ikte me agimin.

Historia e shqiptarëve në ish-Jugosllavi është e mbushur me rrëfime dhimbjeje, padrejtësie dhe qëndrese të heshtur. Në çdo kohë dhe në çdo periudhë historike, shqiptarët janë përballur me ndëshkime të pamëshirshme, që shpesh nuk buronin nga vepra penale, por nga vetë identiteti i tyre kombëtar, nga kërkesa për të drejta, për gjuhën, për shkollën, për lirinë. Burgosja e tyre nuk ishte një veprim ligjor në kuptimin klasik, por një mjet sistematik shtypjeje dhe kontrolli, që synonte të thyenin frymën e rezistencës dhe të kultivonin frikë.

Dënimet ishin të rënda, të gjata, e shpeshherë marramendëse, si për nga përmasat kohore, ashtu edhe për nga absurditeti i akuzave. Të rinjtë shqiptarë, intelektualët, arsimtarët, punëtorët, studentët, e deri edhe poetët e klerikët, ndëshkoheshin me burgime të gjata vetëm pse kishin guxuar të mendonin ndryshe, të flisnin shqip, të mbronin të drejtën për ekzistencë kombëtare.

Nuk ishte çështje individësh, por një politikë e tërë shtetërore e ndërtuar mbi logjikën e përjashtimit dhe frikësimit kolektiv. Burgosja nuk kishte vetëm funksion ndëshkues – ajo ishte edhe paralajmërim për të tjerët, se nëse mendon si shqiptar, nëse vepron si shqiptar, nëse jeton me dinjitet, rrezikon burgun, izolimin, dhe heshtjen e detyruar.

Kjo përvojë e vazhdueshme e persekutimit e ka përshkuar historinë moderne të shqiptarëve në Jugosllavi, duke lënë pas gjurmë të thella në vetëdijen kolektive, në kujtesën familjare dhe në narrativën politike të brezave të tërë. Dhe sot, kur rikujtojmë këto dënime të pashpirt, kuptojmë se ato nuk ishin thjesht statistika gjyqësore, por plagë të hapura të një populli që kërkonte të jetonte i lirë në tokën e vet.

Në përballje me makinerinë shtypëse të regjimit jugosllav, shumë shqiptarë e përjetuan burgun jo si një dënim të përkohshëm, por si një gjendje ekzistenciale të gjatë dhe të rëndë, ku jeta ndalej e shpirti vendosej në sprovën më të dhimbshme të qëndresës. Disa prej tyre patën fatin – nëse mund të quhet i tillë – të dalin nga ai realitet i errët, të rikthehen në jetën civile, të takojnë familjet dhe të ecin përsëri nën dritën e diellit, edhe pse me plagët e padukshme që mbeten të pashërueshme.

Por kishte edhe të tjerë – shumë prej tyre – që lanë aty vitet më të bukura të jetës, kohën e rinisë, të ëndrrave, të mundësive që kurrë nuk u kthyen më. Në vend të dritës së lirë, ata njohën vetëm errësirën e mureve të ftohta, vetëm zërin e heshtur të lirisë së mohuar dhe orët e pafundme që rridhnin pa kuptim në një hapësirë ku koha kishte humbur çdo funksion njerëzor.

E disa, më tragjikja, nuk dolën kurrë prej aty. Jetët e tyre u shuan në errësirën e qelive, pa një përshëndetje të fundit, pa një përqafim me të afërmit, pa mundësinë për të dëshmuar, për të treguar të vërtetën e tyre. Ata mbetën aty – jo vetëm fizikisht, por edhe si simbol i një kohe kur burgimi nuk ishte dënim për një faj, por ndëshkim për vetë identitetin.

Këto fate të ndara, të pasiguruara, janë një pasqyrë e asaj çfarë ka ndodhur me shumë shqiptarë në dekada të tëra përndjekjeje. Ato dëshmojnë se burgjet nuk ishin vetëm vendndalim për individë, por hapësira ku u shua liria e një brezi të tërë, ku u mbytën zërat që kërkonin drejtësi, dhe ku jeta njerëzore u bë monedhë e lirë në pazaret e frikës dhe kontrollit shtetëror.

Dhe për këtë arsye, kujtimi i tyre nuk është vetëm obligim moral, por detyrë historike, që të mos lejojmë që heshtja të mbulojë atë që nuk u tha dot kurrë nga ata që nuk patën më mundësi të flasin.

Burgu ishte më i zi se nata — dhe jo thjesht si krahasim i lirë, por si përvojë e vërtetuar në rrënjët më të thella të dhimbjes njerëzore. Nata, sado e errët të ishte, kishte një fund, pas saj vinte mëngjesi, vinte drita, vinte gjallëria e një dite të re. Ishte errësirë natyrore, e pritshme, që rrallëherë sillte ndonjë fatkeqësi. Nata, me gjithë misterin dhe heshtjen që mbartte, nuk kërcënonte jetën, nuk e përpinte njeriun me gjithë frymën dhe shpresën e tij.

Por burgu... uh, burgu ishte një tjetër natë, një tjetër lloj errësire, që nuk e njihte mëngjesin. Mund të zinte nata aty — por ajo nuk i hapte dritaret ditës. Në burg, koha nuk rridhte si kudo tjetër. Ajo zgjatej, ngecte, thyhej. Ishin burgjet ato ku mund të ndodhnin me mijëra fatkeqësi, miliona trishtime, humbje të heshtura, të padukshme për botën jashtë, por të zhurmshme në zemrën e atyre që i përjetonin.

E pikërisht këtë kishte dashur të më thoshte gjyshja ime, sa herë përsëriste me atë tonin e qetë, por plot kuptim: “Ishte natë, sikur burg.”

Ajo nuk fliste për një krahasim estetik, as për ndonjë metaforë të ndërlikuar. Ajo fliste për një realitet të jetuar, të ndjerë, të peshuar me humbje. Për të, nata nuk ishte vetëm errësirë natyrore — ajo ishte kujtesë e frikës, e pritjes së dhimbshme, e ndarjes nga më të dashurit, e burgut që përpinte jetën. Ishte një kujtim që nuk kishte nevojë për shpjegim, sepse ishte përvoja që fjalët nuk e përmbanin dot në tërësi.

Dhe unë, sa më shumë rritesha, aq më tepër e kuptoja se në fjalët e saj nuk kishte ekzagjerim — vetëm të vërtetën lakuriqe të një brezi që në vend të natës së zakonshme, kishte jetuar një errësirë që nuk i përkiste natyrës, por dhunës njerëzore: burgun.

9 maj, 2025
Sandanski- Bullgari