Albert Zholi: Flet kritiku artit Agim Janina

Flet kritiku artit Agim Janina: Ju tregoj takimin e fundit me poetin e madh Lasgush Poradeci dhe bisedën rrëqethëse që botohet për herë të parë

-Ja si e takova Lasgushin e madh të mbuluar me mistere, dije dhe libra

-Shumë shqiptarë të shquar kanë nga dy emra: Skënderbe – Gjergj Kastrioti, Nënë Tereza – Gonxhe Bojaxhi... edhe flamuri është më dy koka...

-Jemi akoma në revolucion ke frikë të thuash një fjalë, se të spiunojnë.

Intervistoi Albert Z. ZHOLI

Lasgush Poradeci që nga çlirimi vendit kishte mbetur një i njohur i madh i panjohur, më shumë i vdekur se sa i gjallë. Keqkuptim tjetër krijonte edhe emri. Askush nuk e njihte si Llazar Gusho. Llazar ishte për jetën e përditshme, për magjinë e artit donte emër tjetër dhe e kishte krijuar. Nga Shën Llazari i pagëzimit kishte krijuar Lasgushin.

-          Flitet shumë për Lasgush Poradecin. Jo vetëm si poet por edhe si njeri. Madje si shumë njerëz të mëdhenj ai kishte dy emra Llazar Gusho dhe Lasgush Poradeci. Ka ndonjë domethënie ky dyemrash i një poeti karizmatik?

Shumë shqiptarë të shquar kanë nga dy emra: Skënderbe – Gjergj Kastrioti, Nënë Tereza – Gonxhe Bojaxhi... edhe flamuri është më dy koka... Rastësi e çuditshme ! Ndoshta vetëm një emër nuk i mban dot madhështinë e tyre.

Emrin mund t'ia gjeje në kuvendime artistike, në libra shkolle, në ndonjë tekst, por gjithësesi mbetej i harruari i madh. Askush nuk kujtohej për të. Në asnjë mbledhje nuk merrte pjesë, në asnjë përvjetor kurrë nuk u pa. Shumëkush e dinte të vdekur. Edhe kur binte biseda për të, fjalia do të fillonte Lasgushi ka qenë... ai ka shkruar...  Çdo gjë ishte në të shkuarën.

Gjatë një bisede me Skulptorin e Popullit, Odise Paskali, rreth Shkollës së Vizatimit, të hapur në Tiranë në vitin 1933, ai zuri në gojë edhe emrin e tij. Theksoi se Poeti ishte një nga njohësit më të mirë të Arteve të Bukura. Para çlirimit ka shkruar në revistat dhe gazetat e kohës shkrime kritike mbi artin. Foli për themelimin e shoqërisë "Miqtë e Artit" dhe për revistën artistike "Iliria".

-   Do bësh mirë të shkosh ta takosh !

- Dhe shkove e takove? Ku dhe si?

Afrimin me Poetin e kisha menduar me anë të poezisë, ndërsa skulptori më drejtonte e më joshte në një rrugë tjetër. Veprimtaria e Lasgushit në pikturë ishte krejtësisht e panjohur.

"Vetëm zotat e bëjnë poezinë", do të thoshte Poeti, dmth që të bësh poezi duhet të jesh i zoti ta bësh. Poezitë i ngjajnë si të hedhura me penelin e piktorit, ngaqë ngërthejnë një figuracion të fuqishëm. Poezia është tharmi i artit. Lasgushi është poeti i tharmit.

Poeti në mëngjes dilte nga shtëpia takohej me ndonjë të njohur, rrinte një copë herë me të dhe kthehej. Gjithmonë rrugën e bënte në këmbë. Nuk i hypte kurrë autobuzit. Vitet e fundit mbante bastun. Kishte një shezlong, në të cilin ulej përpara shtëpisë dhe lexonte pa u shqetësuar, ndërsa pëllumbat i silleshin rrotull. Mund edhe ta bënin pis, por ai nuk i largonte. Nganjëherë luante me qenin, Cucin e dashur, duke i ardhur rrotull shtëpisë. Kur ishte verë i shkonte hijes së vet nga pas. Sa fillonte të ngrysej dilte bulevardit e bënte shëtitjen e darkës. E kishte pothuajse të përnatshme.

Ka art të vërtetë dhe poezi për art magjie. Ky art magjie, humbëtira ku jetonte, "kulla e fildishtë", kureshtja dhe dëshira për ta prekur e dëgjuar, për ta parë e për të shkëmbyer ndonjë fjalë, për ta ringjallur, të shtynin në ngasje për ta takuar. Po ku ? Shumë pak vetë mund ta dinin se ku banonte. I tërhequr nga jeta kishte kohë që nuk priste e përcillte njeri. Si murg i vetmuar ai çapitej në kohë, duke qenë shumë larg saj.

Për kë më flet ?! Për Lasgush Poradecin, për atë ?! Heu... ! Ai është mbyllur në Kullën e fildishtë ! Kështu thuhej në atë kohë për Poetin e madh. Kështu flitej në shtypin e kohës, në shkollë, në orën e letërsisë. T'i thoje dikujt që ishe takuar me Lasgush Poradecin, do të vinte menjëherë pyetja:

- Pa hë më thuaj a kishte dalë nga Kulla e Fildishtë ?

Ajo ishte një Kullë, në të cilën ai krijoi kaq e kaq perla poezie, vargje të mrekullueshme. Kullë që u krijua edhe për t'u mbrojtur nga mosmirënjohja. Çdo krijues i madh ka Kullën e tij, një Kullë që nuk përzihet me Kullat e tjera, Kullë që krijon qenësinë artistike.

Një mëngjes maji të vitit 1984, duke mos ditur se kujt t'i drejtohesha për vendndodhjen e Poetit, mora udhën për në Zyrën e Adresave.

- Nuk ka adresë me mbiemër të tillë. Poradeci është mbiemër qyteti dhe nuk e kemi në rregjistrat tanë. - u përgjegj nënpunësja duke mbledhur buzët dhe vuri duart mbi rregjistrat.

-  Kërkoje me Llazar Gusho.

-  Kështu po !

Pas disa çastesh më zgjati adresën e Poetit, të shkruar në një pusullë. Shtëpia

gjendet në rrugën pas Hotel "Arbanës" në unazën e qytetit. Ka kohë që nuk është lyer. Hyrja shtrihet brinjazi me rrugën. Një shtëpi e thjeshtë, një katëshe pa gardh me një oborr po aq të vogël rretheqark me pemë të ndryshme.

-Së fundi e gjete. Dera ishte hapur apo trokite?

Trokita në derë. Nga brenda nuk erdhi asnjë përgjigje. Nga jashtë shtëpia është e mbuluar me ferra e një bar jeshil i pakositur ka ngritur kokën dy pëllëmbë.

Rruga është e qetë. Asnjë kalimtar. Pranë luajnë disa fëmijë. Ju afrova.

- Këtu e ka shtëpinë Llazar Gusho ?

- Këtu rri Lasgush Poradeci ! – u përgjigjën ata njëzëri.

Çudi në Zyrën e adresave nuk e njihnin. Ishte i rregjistruar me Llazar Gusho.

Këtu edhe fëmijët e njihnin si Lasgush Poradeci. Më vonë nga një fqinj do të mësoja se që të gjithë në mëhallë e njihnin si Lasgush, jo si Llazar Gusho. Emri i vërtetë u mësua vonë shumë vonë e krejt rastësisht. Dikush i njohur me mbiemrin e tij vrau veten. Atëhere u mësua që quhej Llazar Gusho.

- A e keni parë sot ?

- Jo, nuk e kemi parë të dalë...

Trokita përsëri këtë rradhë më fort. Përsëri asnjë përgjigje. Vura dorën mbi

dorezë dhe dera u hap. E shtyva dhe përpara më doli një sallon i vogël. Në mur ishin disa fotografi. Aty poshtë një lavatriçe e në qoshk një peisazh i vogël. Brenda nuk ndihej frymë njeriu.

- O i Zoti shtëpisë !

Heshtje. Qetësi e madhe. Mbylla derën dhe i rrashë rrotull shtëpisë, duke

menduar se mund të gjeja Poetin diku aty. Një pulë kakariti, kaloi gardhin dhe u zhduk në oborrin e fqinjit. Dera e shtëpisë përballë u hap e doli një grua e moshuar. Në kokë kishte lidhur një shami. Iu drejtova:

- Kërkoj Lasgush Poradecin, a mund të më ndihmoni ?

- Aty brënda është ! – ma kthen ajo. – Çohet vonë. Tani është shpejt. Andej

nga ora dymbëdhjetë çohet e del jashtë. Pleqëri nëntëdhjetë e kusur vjeç është... Rri brenda e nuk përgjigjet. Ashtu i thotë mendja... Nuk dëgjon mirë nga veshët.

Trokita përsëri më fort. Askush nuk u përgjegj nga brenda. Qetësi. Trokita përsëri. Nga brenda u dëgjua një zhurmë e dobët, dera kërciti dhe kur u hap u shfaq një kokë e rrudhur plaku, me ca sy të vegjël, hundë të drejtë dhe një buzagaz i shkiste buzëve të holla. Në kokë kishte vënë një kapuç lëkure me qime të buta e pak të zgjatur në majë.

Lasgushi kishte një portret që të linte mbresë. Më vonë ishte e pamundur ta harroje. Në kokë një kapuç prej gëzofi të zi lëkure, pak të rrjepur nga përdorimi i gjatë. Qimet e mjekrës i ishin zbardhur plotësisht, të rralluara, të gjata nga që kishin kohë pa u hequr. Sytë e vegjël të zinj i shkëlqenin dhe gjithë fytyra e tij ishte si një zbehtësirë hënore, por sytë e gjallë sikur digjeshin nga brenda.

Trupi i shkurtër dhe i rënduar së tepërmi nga pesha e viteve, ish veshur me një xhaketon marinari të zi, të mbërthyer në mes nga një rrip i gjërë oficerësh me dy kunja të mëdha. Një shall i pambuktë i mbështillej në qafën e hollë dhe në vend të pantallonave kishte veshur pizhama. Në këmbë mbante një palë papuçe leshi. Si papuçet ashtu edhe pizhamat ishin të arnuara. Lasgushi në pamje dukej sikur tregonte një farë mospërputhje me kohën. Këtë e shprehte kudo: në veshje, në bisedë, në qëndrim, në vështrimin qesëndisësh... Ishte një revoltë ndaj kohës në të cilën jetonte.

Në dorë shtrëngonte një llastik e pas tij ishte lidhur një si rrip i hollë. Tërhiqte me to qenin me flokë të gjatë, që i vareshin deri në tokë. Nuk isha përgatitur se si duhej ta thërrisja, por meqë kisha shkuar për ta pyetur për Shkollën e Vizatimit e pyeta:

- Profesor Lasgush Poradeci ?

- Po, unë jam ! – ma ktheu ai e buzëqeshi lehtas me buzët e holla.

Iu paraqita dhe i tregova shkakun se pse kisha shkuar. I fola për Shkollën e Vizatimit, i kujtova disa emra mësuesish që kishin dhënë mësim aty dhe i çova edhe të falat e Paskalit. Në fund i fola edhe për shoqërinë "Miqtë e Artit", antar i së cilës kishte qenë.

- Ju veçse poet keni qenë edhe vizatues e piktor. Të gjitha këto bëjnë pjesë në krijimtarinë tuaj. Sikur të bisedonim rreth tyre ? Fjala juaj do të më nderonte. A do të keni mundësi ?

- I ditkeni shumë mirë këto gjëra. Më bëhet qejfi. – foli Poeti. – Posi, më

bëhet qejfi ! Bashkë jemi kolegë e do të bisedojmë, por jo sot, por njëherë tjetër. Jam i sëmurë. Kur të bëhem më mirë, eja e do të pres për të biseduar. Unë jam i sëmurë. Dëgjova derën që ra e nuk desha të çohesha. Kisha vendosur  që të mos e hapja. Por kur pashë ngulmimin tënd thashë me vete, kush do të jetë vallë ? Kjo derë që troket do të më sjellë ndonjë lajm të mirë. Dhe vërtet kështu ndodhi. Nuk qënkish gabuar !

Heshti një çast, ndërsa mendova me vete se çfarë lajmi po sillja. Kisha shkuar

tek ai për t'i bërë disa pyetje për Shkollën e Vizatimit, por siç duket vetmia e këtij njeriu kaq të madh, jeta e vetmuar që ai bënte, edhe një bisedë kaq e thjeshtë mbi artin i sillte lumturi...

Lasgushi po buzëqeshte e rrudhat në fytyrë iu mbyllën. Ndërkohë pranë u afrua një mesogrua. Ishte njëra nga vajzat. U përshëndetëm dhe kur mori vesh shkakun e vizitës më ftoi brenda. Lasgushi na ndoqi nga pas dhe hyri në dhomën ngjitur.

- Uluni ! – më ftoi vajza e Lasgushit.

Ajo u largua me të shpejtë. Unë hodha sytë përreth. Në dhomë të bënte

përshtypje një bibliotekë shumë e madhe. Librat ishin të shumtë, të lidhur bukur, të renditura e të fshira me kujdes. Në mure ishin varur disa tablo. Ishin edhe disa portrete të Poetit, të pikturuar nga autorë të ndryshëm, ndërsa në qendër ishte një portret i madh i nënës së Poetit, pikturuar nga vetë ai. Një palë kolltukë të vjetër e të rëndë mobilonin dhomën. Në shesh një qilim i trashë i vjetër, por i mbajtur mirë.

Nga korridori u dëgjuan këmbë dhe në dhomë hyri Poeti i ndjekur nga e bija.

Hyri lehtazi, sikur rrëshqiti duke tërhequr pak këmbët në qilim me trupin e imët e buzëqeshjen në fytyrë. Në kokë vazhdonte të mbante kapuçin me qime të zeza, të rrjepur vende vende nga përdorimi i gjatë.

-Si reagoi kur ishit përballë? Cilat ishin fjalët e para të tij?

Më dha dorën e u ul përkundrejt meje në njërin nga kolltukët.

Isha përpara tij. Zura ta kundroj dhe ai nuk u shqetësua nga vështrimi im. Mbi të rëndonte vetëdija e tij si poet - princ i poezisë shqiptare. Një princ i brishtë, nazeli, i stërholluar në mendime, i rrahur paq me jetën dhe i dashuruar i përjetshëm. E gjitha kjo i shkaktonte revoltën ndonjëherë kundër gjithçkaje dhe ai tallej edhe kur bënte një figurë gazmore.

- Eja më pranë që të bisedoni lirshëm ! – foli e bija.

U ngrita dhe shkova pranë Poetit, i cili po rrinte i heshtur, duke pritur fjalën

time.

- Si jeni profesor ?

- Mirë ! – ma priti shkurt e më hodhi një vështrim shkarazi me sytë e vegjël.

- Më ka dërguar tek ju Paskali, - zura të flas. - Kemi kuvenduar mbi Shkollën e Vizatimit...

- Ashtu ?! Hë... më hodhi edhe një sy të shpejtë e të ngulët duke rrudhur

paksa vetullat e rëna e ia bëri, - E kam mik Paskalin. Skulptor i madh. Ka bërë shumë monumente të bukura. – buzëqeshi e më shtrëngoi dorën me gishtrinjtë e tij të hollë.

- Si ju venë punët ? – pyeta.

Poeti më pa si me çudi sikur të më thoshte se për ç'punë e kisha fjalën. Tundi

kokën lehtë, buzëqeshi përsëri e ma ktheu:

- Punët venë mirë, kur i bën mirë !

- Koha ju ka ngacmuar ndopak ? Është vapë e madhe.. . -thashë sa për të

filluar bisedë.

-Tirana ka klimë të keqe në verë. Unë nuk e duroj dot. Më zihet fryma. Jam

mësuar me klimën e Pogradecit, me ajrin e pastër, me Liqenin – foli Poeti me një zë të ngadaltë e si të shuar. -Dëshiroj të më flisni diçka për Shkollën e Vizatimit ku ju keni dhënë

mësim...

-Jo – ma ktheu, - unë kam dhënë vizatim dhe nuk kam qenë në Shkollën e

Vizatimit.

-Paskali... ish nxënësit më kanë thënë që ju keni dhënë mësim arti në

Shkollën e Vizatimit. Është  kohë e largët e ndoshta nuk e kujtoni. Mendohuni pakëz... – dhe hodha sytë nga e bija si për t'i kërkuar ndihmë e shtova duke parë të bijën.

- Kujtohu mirë baba ! – u hodh ajo duke vajtur pranë dhe i mbështeti në sup

kokën më flokët e gjatë të mbledhur nga pas.

-Jo, jo nuk kam dhënë mësim. Dale... të kujtohem. - u mendua një hop -

duke picëruar sytë e vegjël ngjyrë gështenjë të errët, të butë e të dashur. - Për shumë larg po më pyet. Gjërat edhe harrohen. Kam dhënë mësim në Gjimnazin e Tiranës dhe plotësoja orët në shkollën e Paskalit. Posi kam dhënë mësim në atë shkollë...

-A ju kujtohet ajo kohë e largët ?

- Jo nuk më kujtohet gjë fare. Mbaj mend që jepja lëndën e vizatimit. Zgjodha vizatimin se me të isha i lirë të merresha me punët e mia. Nxënësit ishin të vegjël, ja kështu – ai bëri një shenjë me dorë, - dhe rrinin shumë urtë dhe na nderonin shumë. Në kohën time të gjithë kishim respekt të madh për mësuesin. E nderonim. Ndërsa sot nuk të nderojnë fare.

Sot nuk bën dot art. Arti është ngatëruar me politikën. Jemi akoma në

revolucion. Ke frikë të thuash një fjalë, se të spiunojnë. Unë isha Profesor me dy diploma. Kisha studiuar në Austri dhe njerëzit më nderonin, por... i ka fajet Lufta Botërore. Ajo i zhvlerësoi gjërat. Prit kur të plasë ndonjë luftë e re botërore. Pesëdhjetë e pesëdhjetë milion njerëz u vranë në Luftën Botërore, dëgjon ? Pesëdhjetë milion shpirtra ! Jo vetëm tek ne, por në Francë, Gjermani, Itali po kështu është. Arti është bërë politikë...

Çfarë do të veçoni nga biseda e parë me të?

Ai vazhdoi bisedën....Ranë ministrat dhe u bënë ministra ata që nuk dinin. Artin sot nuk e lenë të lirë. Fol po deshe ! Të rri Xhebraili mbi krye ! Jo se unë do të flas keq për Enverin, por për veprat e artit po fole keq të shtypin. I ka fajet lufta...

Sot janë bërë njëlloj të gjithë njëlloj si mësuesi e si profesori. Nuk ka respekt. Artin e bëjnë individët, artistët. Ja dua unë të shkruaj se si bëhet një portret, si bëhet hunda, goja, buzët..., po kush ta boton ?! Gazeta, revista është në duar të njerëzve që nuk marrin vesh nga arti.

Në kohën time Qeveria nuk përzihej në punët tona. Artisti jetonte më vete.

Bënte ç'të donte. Arti ishte i shkëputur nga politika, jetonte më vete. Artistët ishin idealistë. Kishin ideal. Ndërsa sot nuk ka ideal ! Nuk pjerdh njeri për artin.

Pse nuk ka artistë sot ? – më pyeti dhe më vështroi  gjatë në sy e pas një pauze

vijoi, - Nuk të lenë ! Sepse po shkove tek ministri për punë arti, nuk të pret njeri dhe po të pritën ai që të pret është njeriu që nuk merr vesh nga arti. Pse ka ardhur ky ?! – thotë ai me vete dhe nuk të vlerëson fare.

Çudi kanë ngritur edhe shtëpi kulture. Nuk e di pse i thonë Shtëpi Kulture, kur aty nuk ka pikë kulture ?!

Sot arti është bërë politikë, kontrollohet. Artisti muk ka nevojë për politikën. Ai duhet të krijojë më vete, i shkëputur nga shoqëria, larg politikës, të mbyllet në dhomën e tij, bile ta mbyllë derën me shtatë palë  çelësa dhe sikur topat të bien të mos e hapë, por të vazhdojë të shkruajë poezitë e veta...të mos presë vizita, sepse arti ka më shumë rëndësi se sa vizita. Artisti punon me mend, me tru dhe jo me duar. Arti kërkon artistë të vërtetë. Ai nuk bëhet me pëç – pëç... Do njerëz të ngritur, me kulturë. Arte é dificile. Unë shkruaj vjersha. Ato nuk bëhen menjëherë, duan kohë. Unë nuk kam shkruar shumë, por ato që kam shkruar i kam mbajtur gjatë nëpër duar para se t'i botoja... Me një vjershë kam qëndruar edhe tetë vjet pa e kam botuar.

Në atë kohë Paskali bënte një vepër arti, një statujë dhe shkonte i thoshte që do ta vendosim këtu dhe askush nuk ia kthente llafin... Në ato kohëra Bashkia e Korçës i propozoi Paskalit që të bënte Engjëllin mbrojtës të qytetit – tha befas duke më ngulur sytë e vegjël, ndërsa në buzë i endej një buzëqeshje e lehtë. – Dhe atë do të bënte, por dikush nga të pranishmit, antar i Bashkisë tha që le t'ia lemë vetë skultorit të bëjë atë që do.

Paskali bëri "Luftëtarin kombëtar". Nuk u përzie Bashkia në punët e artit pa kemi atë vepër të vyer të Paskalit... Arti duhet të jetë i shkëputur nga politika. Arti duhet të jetë i pastër. Kush i bëri veprat e artit ? – poeti befas dhe pasi bëri një pauz duke më vështruar ngultaz, u përgjegj vetë. - Nuk i bënë ministrat dhe as kryeministrat, por i bënë artistët e mëdhenj !

Lasgushi heshti e përkëdheli Cucin, i cili i fërkohej me gëzim nëpër këmbë

duke tundur bishtin gëzueshëm.

Çdo gjë në shtëpinë e Poetit ishte ndërtuar ndryshe.

-Në çkuptim ishte ndërtuar ndryshe?

Ai nuk pranonte çdo njeri dhe shumë herë njerëzit janë futur në shtëpi se i janë lutur vajzat ose nuk ka dashur që t'ua prishte. Vitet e fundit e rëndoi edhe skleroza.

Gjendja dhe mjedisi i shtëpisë, vajzave nuk u bënte përshtypje përsa kohë ishin në shtëpi, por kur dilnin jashtë të gjitha shtëpitë e tjera ishin ndryshe, edhe bisedat ishin ndryshe. Ndryshe ishte edhe sjellja me prindërit. Në tavolinë nuk uleshim të hanin të gjithë. Poeti e kishte bërë zakon të hante shtrirë. E tërë familja ishte në shërbim të tij. Lasgushi rrinte deri vonë natën. Pothuajse nuk flinte. Ndërsa ditën e kishte të ndërtuar ndryshe. Kur trokiste dera duhej që të lajmëronin. Pa do ta fusje të ardhurin në sallon, pa do të lajmëronim Poetin, ai do të vishej, rregullohej dhe me pamje dinjitoze do të hynte në dhomën e pritjes. Në muajin qershor familja niste rrugëtimin për në Pogradec, ku do të rrinin deri në muajin nëntor. Atëhere kur koha ftohej së bashku me Poetin do të shkelnin me këmbët e vogla dëborën e parë e do të nisnin rrugën e kthimit për në Tiranë. Edhe vitet e fundit të jetës kështu bënte.

Në Pogradec Poeti ishte i adhuruar. E nderonin shumë jo vetëm të rriturit, por edhe fëmijët. E ndjenin se ai ishte dikushi. Sapo mbërrinin në qytet plakat e lagjes i dilnin përpara.

"Erdhe ? Na zbukurove mëhallën !"

- Nolin e keni njohur nga afër ?

- Noli ka qenë i madh shumë. Poet. Erdhi në Pogradec dhe unë camërdhok i vogël iu ngjita pas, sepse e njihja dhe kisha lexuar diçka nga poezitë e tij. Deri atëhere kisha shkruar vjersha, por akoma nuk kisha botuar.  – tha Lasgushi e vijoi. – Noli ishte njeri shumë i madh, njeri që ndihmonte artistët, ndihmonte talentet aty ku ata gjendeshin, apo ku shfaqnin ndonjë prirje... Ai i nxiste ata që donin të shkruanin se kush të jepte bursë! Ministrat ?! Ata ishin injorantë !

- Më pas Nolin e kam njohur më mirë. Ishte poet dhe njeri i madh. Kam

patur korrespondencë me të. Ai ishte shumë i dashur dhe i thjeshtë. Nuk e mbante kokën lart ai. I ndihmonte të gjithë.

- Andrea Kushi si ishte ?

- Edhe Andrea Kushin e kam njohur. Ishte mësues. Unë isha profesor.

Paskali edhe ai ishte profesor. Andrea ishte mësues i thjeshtë. Jepte mësim në vizatim. - Qëndroi një çast e vazhdoi, - Unë u mora me poezi, jam poet lirik. Fishta është epik.

- E keni njohur nga afër ?

- Posi ! Fishta është poet i madh dhe i fuqishëm. Po ku e kuptojnë këta? Fishta ka qenë njeri me kulturë të madhe. Poet i madh. Sot e kanë lenë mënjanë, në shkolla nuk e studiojnë. Dëgjo se çfarë shkruan Fishta.

''Lasgushi mbështeti duart që i dridheshin në mbajteset e karriges i dha trupit përpara dhe u çua. Ishte një ngritje plot nur e forcë. Sikur i buroi një fuqi e magjishme. Foli me një ton të prerë:

- Fishta recitohet në këmbë !

Filloi të recitonte me një timbër krejtësisht të veçantë. Iu drodh i gjithë trupi e. sikur u ndez i tëri nga një flakë e brendshme.

Ah kadalë, Nilollë, t'vraftë Zoti !

Pse këtu i thonë Oso baroti:

Se s'ke pa Shqiptar me sy. Se djeg veten edhe ty !

Mbaroi së recituari, qëndroi një çast si i përhumbur në vetvete me vështrimin e tretur tej dritares dhe puliti sytë. U ul ngadalë duke thyer gjunjët. Në dhomë ra qetësia.

Shumë herë në shtëpi mbrëmjeve recitonte poezi. Vajza kujtoi kohën kur Poeti bëri poemën për Kosovën. Ishim së bashku më nënën.

- Ju jeni populli dhe gjykuesit e parë të poezisë sime- Unë do të recitoj si përpara popullit. - tha Lasgushi dhe u ngrit në këmbë. - Pasi të mbaroj recitimin, ju do të më thoni se si është poezia. Kështu do të gjykojë edhe populli poshtë...!

Dhe çudia ndodh. Një poet dhe përpara tij familja. E shoqja dhe dy fëmijë janë gjithë pasuria, gjithë bota e tij e mbrame, gjithë frymëzimi dhe jeta. Asgjë më tej. Më tej fillon heshtja. Muret janë të ftohtë dhe ai gëzohet e reciton me pasion.

- Gjysma e kombit është atje, në Kosovë, gjysma e kombit...! – pohonte Poeti teksa mbaronte poezinë.  "Nëse Lasgush Poradeci do të kishte ardhur në Kosovë shumë vite të tij do të ktheheshin të gëzuara..." , do të shprehej Ismail Kadare me rastin e kremtimit të 100 vjetorit të Poetit në Kosovë.   - Sa mirë i mbani mend vargjet ! – fola më shumë me vete, ndërsa në vesh ende më kumbonin vargjet e Fishtës. Tingëllimi i tyre në atë dhomë të vogël ishin krejt hyjnore, sikur recitoheshin nga vetë Hyu.

- Një poet i mirë – ma ktheu, - jo vetëm poezitë e tij i mban mend të tëra, por edhe poezitë që ka lexuar dhe i kanë pëlqyer duhet t'i mbajë mend! Ja me lekët që fitova nga botimi i parë i poezive bleva shtëpinë ku po kuvendojmë sot. Në kohën time arti çmohej shumë. Sot he...!

- Në shoqërinë "Miqtë e Artit" a keni marrë pjesë ?

- Nuk kam qenë askund ! – ma ktheu prerë dhe si me një inat të brendshëm,

sikur të më qortonte e nuk po kuptoja qenien e tij poet  – Jam kundër shoqërive. Nuk dua të marr pjesë në asnjë shoqëri. Nuk kam pranuar kurrë, dëgjon, kurrë të marr pjesë nëpër shoqërira, sepse arti duhet të mbetet art. Unë jam Poet. Dua të punoj në shtëpinë time, të thur vargje... Asnjëherë nuk kam marrë pjesë në asnjë shoqëri ! Jam kundër tyre. Kanë ardhur e më kanë thënë që të futem në ndonjë shoqëri, por unë asnjëherë nuk kam pranuar. Paskali po. Ai ka marrë pjesë në shoqërira. Ai e bëri Shkollën e Vizatimit. Paskali është i madh. Ai shkoi tek Ministri i Arsimit Marash Ivanaj dhe i tha që të hapnin Shkollën e Vizatimit. Marash Ivanaj ishte njëri me kulturë. Ku pranonte ai çdo njeri të bisedonte me të, ndërsa Paskalin e pranoi se ai ishte personalitet, ndaj dhe e dëgjoi...

Kam dhënë mësim në Gjimnazin e Tiranës. Jepja vizatim. Nuk jam unë për të dhënë mësim. Nuk dua. Kështu e kam natyrën. U jepja të vizatonin ndonjë vesh rrush në pjatë apo ndonjë mollë e dardhë, ndërsa vetë ulesha në tavolinën e mësuesit e bëja poezi. Ja kështu i kam bërë poezitë.

Vajza e Poetit zuri të tregojë se si një herë, kur Lasgushi po vizatonte diçka në dërrasën e zezë si detyrë për nxënësit, dëgjon se dikush prej tyre bënte zhurmë. Kthehet dhe mendoi se një djalë me fytyrë të imët, ishte shkaktari i zhurmës në klasë. Iu afrua dhe i tha rreptë:

"Dilni jashtë !".

Nxënësi u çua dhe filloi të qajë. Poetit i erdhi keq, duke kuptuar që ai nuk kishte faj dhe i shkoi pranë. Nxënësi ishte Ramiz Alia.

- Babit iu fiksua emri nga ngjarja... Apo nuk është kështu baba ? – iu drejtua e bija poetit.

- Po ashtu ka qenë ! – buzëqeshi poeti. – Ramizi zuri të qajë. Ai nuk kishte

bërë zhurmë. Më erdhi keq. Ia fshiva lotët me shami, e përkëdhela në kokë duke e qetësuar. Më pas e ula në bangë...

Ngjarje shumë e rëndomtë, por që të çonte mendjen gjetkë: këta nxënës që më pas u bënë njerëz me përgjegjësi, ministra, presidentë kishin qenë nxënësit e tij dhe lanë në atë gjendje të mjerë, e vdiqën pa vdekur, e dënuan në vetmi....

- Mbasditeve mblidheshim nëpër kafene – vijoi Poeti,  dhe diskutonim shumë për artin. Nuk bënin llafe. Por arti do sakrifica, duhesh të jesh i gjërë në shpirt, të kesh poezinë brenda, ta përkëdhelësh rimën, jo një ditë, jo një muaj, jo një vit...

- Si Nositi ! – e ndërpreva.

- Tamam si Nositi – qeshi ai. – Me pikturë jam marrë për qejf. Kam shumë

portrete të shokëve si të Mitrush Kutelit, të cilin e kam patur shok e mik të afërt. Edhe ai ka qenë nga Pogradeci.

- Ka bërë shumë piktura, - foli vajza. - Babi ka bërë Akademinë e Arteve të Bukura në Rumani dhe aty ai i tha vetes që do të bëhej o piktor, o poet. Të dy gjërat njëherësh nuk mund t'i bësh.

Babai ka pikturuar Aleks Çaçin. Kur e pa e bija, u befasua se e ka bërë Aleksin kur ishte njëzet vjeç. Ka bërë Naim Frashërin, të cilin e ka nxjerrë nga një libër. Ka bërë Zef Skiroin, profesorin e tij. Ka bërë Mitrush Kutelin në mënyrë fantastike. Eqerem Çabejn e ka vizatuar kur ka qenë i shtruar në spital në Athinë më 1918 apo më 1920. Aty ka bërë disa portrete.

Lasgushi shikonte të bijën e nënqeshte, ndërsa sytë i kishin marrë një

shkëlqim të veçantë. Ndërkohë po kundroja portretin e gruas në qendër të murit përballë.

- Është nëna ime. E kam vizatuar në çastet e fundit të jetës, pak kohë para

se të vdiste ! Desh Zoti dha e bëra.

Foli Poeti si me krenari ia bëri pasi kapi vështrimin tim. Sytë që iu lëbyrën nga lëngu i ngrohtë. Heshti. Sytë i nguli diku mes dhomës e mori frymë qetësisht.

Pranë vinin dy tablo të tjera: një peisazh dhe një autoportret e Poetit rreth të dyzetave. Duke tretur vështrimin në rrugë vijoi:

- Ne artistët e bëjmë artin - tha. - Ku gjen sot njerëz që të bisedosh për artin? Arti dhe artistët janë bërë komercialë. Ti eja përsëri si në shtëpinë tënde dhe ta bëjmë atë që do. Patjetër që do ta  bëjmë... Ka ca ditë që nuk jam mirë. Ja shiko se si jam !

Poeti tha kështu dhe tregoi trupin e dobët.

- Eja një herë tjetër, mirë ?

- Të vij nesër ? – e pyeta me padurim. Një herë tjetër më dukej tmerrësisht e

largët.

- Me një ditë nuk shërohem dot ! – qeshi Lasgushi e sytë e zinj i shkëlqyen

duke i rrezatuar lehtë në faqet e zbeta.

- A i mbani mend mirë atë periudhë të largët ?

- Dhe nëse nuk e mbaj mend do ta kujtoj. Fjala sjell fjalën.

- Punime në pikturë keni ?

- Kompozime jo. Kam punime si peisazhe, vizatime, portrete. Kam portretin

e nënës. E bëra para se të vdiste, ja kështu në madhësi natyrale. Ajo qëndroi dhe unë desh Zoti e bëra.

- Mirë profesor. Po vi një herë tjetër. Uroj që deri atëhere të jeni shëruar dhe

faleminderit për kohën që më kushtuat.

- Kështu... – u duk se psherëtiu Poeti. - Ja ne të dy e bëmë një bisedë për artin. Më përcollën të dy at e bijë. Duke u ndarë Poeti tha:

- Eja prap kur të kesh nevojë për ndonjë gjë. Unë do të ndihmoj.

Poeti më dha dorën e unë ndjeva në pëllëmbë gishtrinjtë e tij të hollë e të thatë,

që më shtrënguan dobët dhe si me pafuqi, ndërsa cipëve të buzës i varej një buzëqeshje... Kisha marrë premtimin për një takim tjetër.

U largua për në shtëpi duke tërhequr pas qenin e bukur leshator, i cili i shkonte

pas gjithë gëzim duke tundur bishtin e gjatë.

E ndoqa me sy teksa largohej... Të jepte ndjesinë se kishe prekur historinë. Në

çapet e tij të vogla e të lehta ndjeje trokun e marrë të poezisë... Në poezinë e tij është një varg që të trondit gjithmonë sa herë e lexon: - Dashuri gjer në llaftari... Kjo ishte emblema e Lasgushit. Dhe pas i vjen vargu margaritar, nuk dashuronim as unë, as ti, por dashuronte dashuria...

--Personalisht çdo të thoshit nga mbresat e takimit dhe ato çka pe në shtëpinë e tij?

Duke qenë se vajzat lindën me shumë vonesë, dashuria e tij për to ka qenë e jashtëzakonshme, ndonëse ai për to kishte moshën e gjyshit. Të gjitha dyert e shtëpisë fletoret, librat, fjalorët ishin të zhgaravitura me kalem. Poeti nuk e linte të shoqen që t'i fshinte e t'i lyente, nuk ua i hiqte nga duart sepse kërkonte të shikonte shenjat që ato bënin. Në liqenin e Pogradecit shkonin që në mëngjes dhe rrinim tërë ditën, por larg të tjerëve. Poeti priste shelgjishtet me thikë, bënte një si guvë.. Nuk harronte kurrë të merrte me vete pambuk, jodio... Vajzat ishim të vogla e mund të vriteshin dhe ai duhej t'i mjekonte. Shpesh do të kontrollonte ujin duke futur termometrin.

Në kohën që mbetej vetëm me vajzat në Pogradec bukën e gatuante vetë dhe ua çonte në shkollë. Në ora tre pa pesë e merrte në furrë dhe si e vinte në tepsi merrte rrugën e shkollës në mënyrë që vajzat ta hanim bukën të ngrohtë. Shtatëdhjetë e ca vjeç shkundte manin për të kënaqur të bijat...  I jashtëzakonshëm mundimi i tij !

Në atë kohë ai rikrijoi në shqip kryeveprat botërore. Në Ndërmarrjen e Botimeve përkthente me normë për bukën e gojës. Përkthente me shpirt sepse, vepra do të kishte emrin e tij. Këtu do të mbaj frymën time - thoshte. Letra e Tatianës te "Eugjen Onegini" më mirë është e shkruar në shqip nga Lasgushi se sa Pushkini në rusisht. Përktheu Gëten, Hajnen...

Një ditë miku i tij Mitrush Kuteli do t'i thoshte të përkthente Emineskun, sepse vetëm ai mund ta bënte.

"Dashke të më vrasësh ?! Mund të më japin të përkthej poezi kineze, vietnameze e do ta bëj që të shplodhem se u lodha, por Eminskun jo. Eminesku duhet rikrijuar!"

Kur përkthente mbështetej shumë në përkthimet gjermane, sepse thoshte se çdo përkthim gjerman është i përkryer, është më i madh se origjinali. Gjermanishten nuk e di. Unë atë e sundoj !

Njohës i rumanishtes, frengjishtes, italishtes, greqishtes, fliste e njihte shumë gjuhë, sepse dinte mekanizmin e saj. Për gjashtë ditë mësoi italishten me librin "Zemra" e De Amiçit, do të pohonte e bija.

Lasgushi studioi dhjetë vjet në Austri, ku mori doktoratën, me studimin për Emineskun. Tërë kohën kishte banuar në një shtëpi austriake. Ishte mrekulluar nga mirësjellja dhe shërbimi që i bëri e zonja e shtëpisë. Femrat austriake, thoshte, nuk janë të bukura, por nimfa. Austriakët janë kombi më i kulturuar i botës.

Peng i mbeti që nuk shkoi më kurrë në Austri. U përpoq sa ishte gjallë, por nuk mundi... "Nuk dua të dal jashtë shtetit për qejf, - thoshte, - por dua të vete në Austri dhe të shkoj e të vendos një tufë me lule në varrin e Madam Pishler (Elisabet). Më ka shërbyer dhjetë vjet. Nuk u ankua kurrë, por më qëndroi pranë me një mirësjellje e dashuri të madhe..."

Vite më pas, në Kosovë pati një interesim të madh për Poetin, ku iu bë një përmbledhje e veprës poetike, një përmbledhje shumë dinjitoze. Rregjimi i kohës i ndodhur ngushtë, u detyrua që të organizonte një takim të njërit prej ministreve në shtëpinë e poetit. Ministria shkoi në shtëpinë e Lasgushit në kohën e drekës, andej nga ora dymbëdhjetë apo një e mesditës, duke menduar se dera e shtëpisë për të duhej të ishte e hapur në çdo kohë, por Lasgushi kishte aq dinjitet si njeri dhe si poet, e vlerësonte aq shumë veten. Lasgushi po hante peshk atë ditë kur pa ministrien t'i futej në dhomë. Pa u ngritur nga tavolina e pyeti:

"Po ti moj ministrecë nuk e di se në kohën e drekës nuk bëhen vizita!?"

Domethënëse është Fletë – Rrufeja që iu vu Poetit në vitin 1972. Në të shkruhej, pse ju shok mbani prej një kohe të gjatë pa dorëzuar librin e Bibliotekë Kombëtare? Libri që ju mbani jashtë afatit të caktuar e presin ta lexojnë dhjetra e dhjetra qytetarë të tjerë. Pse ju bëheni pengesë për përhapjen dhe leximin e librit? A nuk është ky një qëndrim i pa hijshëm dhe shkelje e disiplinës proletare? A e dini se veprime të tilla ilënë shteg dëmtimit dhe shpërdorimit të fondit shtetëror të librit? A e keni parasysh se përvetësimi, shtkatërrimi ose dëmtimi me dashje i librit dënohet si krim në bazë të despozitave të Kodit Penal?

Korrigjohuni dhe ktheni menjëherë librin në bibliotekë brenda datës 25 shkurt 1972. Nënshkruar nga Bibl;ioteka Kombëtare.

Gjithë kësaj tragjedikomedie Lasgushi i jep një përgjigje sa befasuese e të papritur, aq edhe epike.

Kur një ditë shkon në bibliotekë e vihet ne dijeni për fletë rrufenë, takon drejtuesit e institucionit dhe u kërkon dispozitat e kodit penal që dënojnë veprimin e tij. Drejtuesit shpejtojnë t'i venë kodin përpara. Ja ç'thotë, ligji dënon të gjithë ata persona që...

"Dakort, ia ktheu Lasgushi, por unë nuk jam person. Unë jam personalitet!

Post mortum

Në shtëpinë e Poetit më pati tërhequr vëmendjen një grafikë e piktorit Anastas Kostandini, e titulluar "Gjeniu i anijes", frymëzuar nga poezia me të njëjtin titull. Vite më vonë tabloja u bë shkak i bisedës sonë.

"Lasgushi – rrëfen piktori, - ka qenë mik i tim eti.  Dhe e kam njohur nga afër që fëmijë. Një mikja ime shkrimtare dhe njëkohësisht mikesha e shtëpisë së të bijave të Lasgush Poradecit, ia mbushi mendjen poetit, që t'i bëja një portret.

Përgatita telajon dhe me kasetën në krahë mora udhën drejt shtëpisë së Poetit. U hap dera dhe në shkallët e pjerrta nuk doli poeti, i cili ishte i sëmurë. Sapo kishte kaluar një hemoragji celebrale dhe ishte i sëmurë.

Më priti vetëm qeni. Ai desh të më kafshonte. Nuk më njihte. U frikësova shumë. Dolën të bijat e qetësuan qenin. Më pas u miqësua me mua. Hyra brenda në shtëpi.

Lasgushi i shtritë në krevat, ngriti kokën dhe ia bëri:

"Ky është engjëlli që ka ardhur për të më bërë portretin !".

Këtë shprehje do ta përsëriste herë pas here, kur i shkoja për ta pikturuar. Kam bërë katër apo pesë seanca. Shkoja me telojot e bardha në krahë e sapo kthehesha në shtëpi rikrijoja atë që shihja në dhomën e Poetit: skenën intime që zhvillohej përpara meje.

Poeti nuk mund të rrinte dot në karrige, me përjashtim të një dite që për një orë rresht e kanë mbajtur me shumë mundim të bijat në karrige, vetëm që t'i bëja një etyd në vizatim, një vizatim sa për të njohur tiparet, fizionominë...

Lasgushi ishte gjeni. Në çastet kur vizatoja, ai fliste për artin. Ngatëronte të gjallët me të vdekurit, të vdekurit me të gjallët dhe nuk ishte fort i ndërgjegjshëm se kush isha, bile nuk i interesonte fare një gjë e tillë.

Kishte ndjesinë që kishte një piktor përpara dhe fliste vetëm për Rilindjen italiane. Fliste për Rafaelin, për madonat e tij, fliste për Mikelanxhelo Buonarotin, për skulpturat e tij e veçanërisht për skulpturën greke. Sigurisht që fliste dhe për Danten... Më kujtohet si tani... dhe përgjithësisht fliste për Italinë. Nuk e di pse. Në të gjitha ditët që vajta më adhuronte si ndonjë perëndi.

- Po tabloja  "Vizita e Zonjës Ana në Kullë" ? – do ta pyesja piktorin.

- Ah..."Vizita"...! – i shpëtoi atij thirrja që i ngjau një pengu të fshehtë.- "Vizita" ka lidhje me ditarin, me vizitën e Zonjës Ana në Kullë... Besoj se duhet ta kesh dëgjuar historinë e saj ?

Zonja ka qenë një nga emisaret më të mëdha të artit. Si ta harroj atë grua ? Ishte njeri shumë i rëndësishëm që ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm në Pogradec. Mendoj se ajo ia ka zbukuruar jetën poetit.

Nuk është e vërtetë që Lasgushi shikonte vetëm diktaturën. Absolutisht jo ! Kishte gjëra të bukura për të parë, por duhet të dije të shikoje. Një nga këto ishte edhe Ana...

Poeti në tablo po zbret shkallët e drunjta dhe një hop ndalet në mes të tyre. Tabloja është një kompozim që të fut në aureolën mistike të Poetit – njeri. Të bën që t'i zgjatësh dorën dhe t'i thuash "Prit !". Pastaj ta ndihmosh që të zbresë. Por ai mbetet gjithmonë lart në ato shkallë shumë të argjenda...

Ndjen një kërcitje të lehtë e dhogave. Poshtë e dashura, e mbështjellë nga një dritë e ngrohtë që vjen nga dera e hapur. Figura e kolme drejtohet e zgjatet si me frikë e ndroje drejt poetit, si e zënë në faj. Pret që ai t'i shkojë pranë. Të ndjejë frymën e ngrohtë, të dëgjojë zërin e butë e të thellë si nga thellësia. Pret që Kupidi plak t'i pëshpërisë mijëra fjalë dashurie, poshtë shkallëve e larg syve të njerëzisë në një "dashuri plot llaftari".

Poeti pse po nguron ? Pse ka qëndruar ? Ai do të zbresë me siguri, por i pëlqen të kundroj nga larg bukurinë e tij, atë vajzë që po e pret e ngazëllyer dhe duket sikur nën këmbët e poetit kërcet lehtë një dërrasë e vjetër e shkallëve. Më poshtë qeni Cuci, besniku i madh, tund bishtin nga gëzimi. Ndoshta ndjen xhelozi ndaj vajzës së re që i ka zënë vendin në zemrën e poetit.

Kumti i Poetit është një ikje e përjetshme. Tashmë Lasgushi i ka kaluar përjetësisë. Me kohë kishte arritur tek Perëndia.